Venezia
Italiako ipar-ekialdeko hiria, izen bereko probintziako (2.460 km2 eta 831.645 biztanle) eta Venetoko eskualdeko hiriburua, Veneziako aintziraren erdian, izen bereko golkoaren ertzean (Itsaso Adriatikoa). 320.990 biztanle. Nazioarteko aireportua. Hiria 118 uharte txikiez osatua da, 200 ubidez bereizirik eta 400 bat zubiz loturik. Lur zerrenda batek bereizten ditu Veneziako aintzira eta Itsaso Adriatikoa. Autobide eta burdinbide batek lotzen dituzte Venezia eta kontinentea eta Venezia Giudecca, San Giorgio, La Grazia, Sacca Sessola eta Lido uharteak. Ubide Handiak (3.800 m) bi auzotan banatzen du hiria eta hiru zubi handik (Rialto zubia 1590. urtekoa da) lotzen dituzte biak. Ubide Handiak alderik alde igarotzen du hiria eta ubidearen alboetan daude hiriko eraikuntza eta monumentu ikusgarrienak: XV. mendeko Cà d’Oro (Urrezko etxea), XVI. mendeko Vendramin-Calergi jauregia, Cà Foscari, Cà Rezzonico eta Cà Grande jauregiak eta XVII. mendeko Santa Maria della Salute eliza. Hiriaren erdialdean San Markos (Piazza San Marco) eta Piazzetta plazak daude, biak monumentu ikusgarriez inguratuta: San Markos basilika (XI. m.), Campanile dorrea (98,60 m-ko garaiera), XV. mendeko Erlojuaren dorrea, IX-XIII. mendeetako dogoen edo agintari gorenen (Dux) jauregi arkupeduna, Loggeta jauregia eta liburutegi zahar arkupeduna (1536-1553). Erlijio monumentuei dagokienez, aipagarriak dira XIII-XV. mendeetako Santi Giovanni e Paolo eliza domingotarra, garai bereko Santa Maria Gloriosa dei Frari komentu frantziskotarra, XVII. mendeko Santa Maria della Salute eliza, XVI. mendeko San Giorgio Maggiore eliza, Il Redentore eliza (1577-1592) eta Le Zitelle (1582-1586). Guztira 450 jauregi, eliza eta etxe historiko daude Venezian, molde italiarrekoak, musulmanak, bizantziarrak, gotikoak, Errenazimentukoak, manieristak eta barrokoak. Arkitektura aldetik berebiziko erakargarritasuna izateaz gainera, musika alorrean ere tradizio handiko hiria da, Santa Maria de la Pietà (Vivaldi izan zen bertako maisua) eta La Fenice antzokia (Verdi eta Rossiniren obrak estreinatu eta antzeztu ziren bertan) lekuko. Pinturari dagokionez, Tiziano, Tintoretto, Veronese eta Tiepolo maisu handien obra asko daude ikusgai hiriko eliza eta museoetan. Veneziako hiriaren erdialdean ez dago autoz ibiltzerik eta gondolak dira garraiabide erabilienak. Hala eta guztiz ere, egoera larrian aurkitzen da gaur egun hiria. 1950. urtetik aurrera, inguruko industriek eraginda, kutsadurak zikindutako hiria da, eta itsasaldiak eta urte osoan zehar doazen turista ugariak ere arriskuan jartzen ari dira hiriko ondasunak. 1966. urteko uholdeen ondoren Italiako gobernuak UNESCO erakundearen laguntza eskatu zuen hiria kontserbatzeko. v Ekonomia. Merkataritza (lehengaiak eta petrolioa esportatzen ditu Marghera eta Mestreko portuetatik), industria (ehungintza, beiragintza, petrolio findegiak, altzairugintza, kimika industria, tresneria elektrikoa eta mekanikoa, eskulangintza, ontziolak, zinemagintza) eta, batez ere, turismoa dira ekonomia jarduera nagusiak. v Historia. VI. mendearen hasieran Veneziako aintzira inguruko herriak uharteetan babestu ziren lombardiarren erasoetatik. Torcello, Biblione, Grado, Aqueleia eta gisa honetako herrietako arrantzaleak, dogoaren edo agintari gorenaren esanetara jarri ziren. Dogoa Italiako iparraldeko bizantziarren esku zegoen Ravenako exarkerriaren mende jarri zen lehenik eta ondoren erreinu frankoko Pepin (Karlomagnoren semea) erregearen mende. Veneziako familia ahaltsuenek Rialtoko uharteaz jabetu ziren eta bertan ezarri zuten civitas venetiarum hiri autonomoa eta politikoki bakartu, merkataritza harremanak izateko eskubide guztiak atxiki bazituen ere. XI. mendean Domenico Flabanico dogoak Veneziako agintari gorena hautatzeko bideak jarri zituen indarrean, errepublikako erlijio agintari gorenaren (Grado) burujabetasuna berretsi zuen eta betearazteko aginpidea (dogoak eta iudizeek osatua) berrezarri zuen. Veneziako hiriko hazkundea bizantziar erreinuko merkataritza askatasunarekin batean gertatu zen, eta ohikoak izan ziren Genoako portu eta errepublikarekin izan zituen merkataritza borrokak. Laugarren gurutzada garaia izan zen Veneziako Errepublikako arorik oparoenetakoa, Enrico Dandolo dogoak Dalmaziatik Itsaso Adriatikoraino eta Egeo Itsasoko Kretatik Negropontoraino hedatu baitzituen errepublikaren mendeko lurraldeak. Errepublika Italiako penintsularen barnealdera ere hedatu zen, Bergamo eta Cremonaraino, hain zuzen. Veneziako oparotasuna eta aberastasunak (espezieen, lurrinen, kotoiaren, zetaren, koralaren eta abarren merkataritzak utzitako zergen ondorioz eskuratutakoak), gutxituz eta murriztuz hasi ziren XVI. mendetik aurrera, Peloponeso eta Zipreraino heltzen ziren veneziar koloniak galtzen hasi zirenean, hain zuzen. XVIII. mendean oraindik indarrean zeuden Venezia gobernatzeko Kontseilu Handia, Kontseilu Txikia eta Jakintsuen Kontseilua bezalako erakunde zaharrak. 1797tik 1866 arte Austriaren mende egon zen, eta handik aurrera Italiaren barne da.
