Txina
(Izen ofiziala, Txinako Herri Errepublika; Txineraz, Zhonghua Renmin Gongheguo). Asiako ekialdeko estatua. 9.596.960 km2 eta 1.330.044.544 biztanle (2008, txinatarrak). Mugak: iparraldean, Mongolia eta Errusia; ipar-ekialdean, Errusia eta Ipar Korea; ekialdean, Itsaso Horia eta Txinako Ekialdeko Itsasoa; hego-ekialdean, Taiwan; hegoaldean, Txinako Hegoaldeko Itsasoa, Vietnam, Laos, Burma, India, Bhutan eta Nepal; mendebaldean, Pakistan, Afganistan eta Tadjikistan. Hiriburua: Pekin (7.500.000 biztanle, pekindarrak). Hizkuntza: txinera (ofiziala), juea (Kanton), wua (Shanghai), minbeia (Fuzhou), minnana (Hokkien-Taiwan), xianga, gana, hakka eta abar. Etniak: hanak % 92, zhuangak, uigurrak, huiak, jiak, tibetarrak, miaoak, mantxuak, mongoliarrak, buiak, korearrak eta abar % 8. Erlijioa: erlijiogabeak % 60, taoismoa, budismoa % 6, musulmanak % 3, kristauak % 1. Dirua: renminbia edo yuan txinatarra. ■ Lurraldea. Hiru alde nagusi bereiz daitezke: Txina Erdia (Barne Mongolioa, Sin Kiang eta Tibet), goi-ordoki izoztuzkoa neguan, eta estepaz eta belardiz estalia udan; Ipar Txina, Hoang-Ho eta Mantxuriako zelai zabalekoa, lur sail handiak (garia, garagarra, basartoa, soja eta kotoia) eta ikatz eta burdin hobiak dituena; eta Hego Txina, muinozko lurraldea, Yangtse Kian eta Si-kiang ibaiek igaroa, klima montzonikoa duena, beroa eta hezea. Txina mea baliabideetan oso aberatsa da: baditu ikatza, petrolioa, burdina eta metal ez ferrosoak. Energia iturri nagusi gisa ikatza erabiltzeak euri azidoa eta kutsadura handia sortzen du. Txinako lurraldeak, kontineteko zatiaz gainera, 3.400 uharte ditu; horietatik handiena Hainan da, Hego Txinako itsasoan. v Ekialdea hartatik ur ekarri handiarekin igarotzen diren ibaiek lurraldea higatuz edo alubioiez estaliz moldatua da. Zelaiek eremu handiak hartzen dituzte, baina toki batzuetan lurralde garaia eta menditsua da. Jende gehiena bizi den alderdia da, lur emankorreko eta klima hezeko izatean, nekazaritzarako eta biztanleriaren ugalketarako baldintza egokienak dituen lurraldea baita. Ekialdean alderdi hauek bereiz daiteke: 1) Ipar-ekialdeko zelaia, edo Mantxuriako zelaia, izen bereko probintzia osoa hartzen duena, eta mendi zaharrez inguratua dagoena: mendebaleko Jingan edo Khingan Handia, iparraldeko Jingan Txikia, eta, Ipar Korearekin muga egiten duela, hego-ekialdeko Changbai mendiak (Paitou sumendia, 2.744 m). 2) Mantxuriako zelaiaren hegoaldean beste zelai handi bat da, Pekinen eta Shanghairen artean, Hoang Ho edo Ibai Horia eta Huai ibaiek loess lurrezko goi-ordokitik eramandako jalkinez osatutako lur emankorra duena, lur sail handiak, eta ubideak, aintzirak eta padurak dituena; Shandong aldean mendiak ditu (Tai Shan, 1.524 m). Bi zelai horiek batera 700.000 km2 inguruko eremua hartzen dute. 3) Bigarren zelai handi horren mendebalean, lur elkorreko mendiak (Liupan mendiak, 2.942 m) eta, Hoang Ho ibaiaren aldemenetan, loess lur emankorrez estalitako goi-ordokiak (1.200-1.600 m) nabarmentzen dira, Shanxi eta Shaanxi probintzietan. 4) Shaanxi probintziako Qinling edo Tsinling mendiak (Taibai, 3.767 m), Tibeteko goi-ordokitik ekialdera dauden mendi garaienak. 5) Szechuan edo Sichuango arroa, izen bereko probintzian, oso mendi garaiez inguratua dagoena, iparraldean eta mendebalean batez ere; neguan, iparraldeko haize hotzetik babestua, Txinako hego-ekialdeak baino klima samurragoa du. 6) Yan Tse Kiang ibaiaren erdialdeko eta behealdeko ibar zabala, are zabalagoa dena ibaiadarretako edo Tung Ting, Po Yang, Tai eta Hung Tse aintziretako ura hartzen duen tokitan eta delta inguruan; mendiak ditu tarteka baina ibarrak, gehienez ere, 45 m-ko garaiera du. 7) Hego-ekialde menditsua, 1.400 eta 2.000 m inguruko mendiez osatua; horien artean aipagarriak dira Nan mendiak (1.992 m), uren banalerroa baitira. v Ipar-mendebala haizeak higatutako lurralde lehorra da, goi-ordoki eta basamortu handiak dituena. Xinjiango probintziako goi-ordokiak hartzen du ia lurralde osoa, Asiako erdialdeko Tian Shan mendikatearen ekialdeko erdiak (Pobedy, 7.439 m) bi alderditan bereizten duena: iparraldeko Dzungaria-ko sakana (500-200 m) eta hegoaldeko Tarim-eko arroa (700-1.400 m). Dzungariako sakanak Mongoliarekin muga egiten duten Altai mendiak ditu ipar-ekialdean. Tarimgo arroak (556.839 km2), mendebalean, Pamir mendiak eta, hegoaldean, Kunlun shan edo Kuenlun mendiak ditu; munduko basamortu lehorrenetako batek, Takla Makan-eko basamortuak, hartzen du arraoren erdialdea, ekialdean Lop Nor-eko gatzezko eremua duena. Xinjiango goi-ordokiaren ekialdea Mongolia Barnekoa probintziako goi-ordoki lauak hartzen du (1.000 m), Gobi eta Ordos basamortu harritsu eta hareatsuekin. v Hego-mendebala hotz eta garaiera handiko lurraldea da, munduko mendi garaienak eta goi-ordoki handiak dituena. Alderdi hauek bereiz daitezke: 1) Yunnan probintziako iparraldeko eta Kweichow edo Guizhou-ko mendebaleko goi-ordokiak (2.000 m inguru), ibar estu sakonen (390-500 m) eta mendi garai malkorren (Tieh-chiang, 3.680 m) artean; ekialdean karst motako lur-egitura du. Aintzirak ere baditu. 2) Tibeteko goi-ordokiak Txinako lurraldearen laurden bat hartzen du; oso lurralde menditsua da, munduko mendi garaienetako batzuk dituena. Goi-ordokiak 4.000-4.600 m bitarteko garaiera du, baina han-hemenka, eta goi-ordokiaren ertzetan, 7.000-8.000 m inguruko mendiak ditu. Iparraldean Kuenlun mendiak ditu (Gongger mendia, 7.719 m) eta hegoaldean munduko mendi garaienak, Himalaiako mendiak (Bhutanekin muga eginez, Kula Kangri, 7.554 m; eta Nepalekin muga eginez, Everest, 8.884 m). Mendi horietan jaiotzen diren ibai handiek (Yan Tse Kiang, Hoang Ho, Mekong, Salween, Indus eta Brahmaputra) hegoalderantz eta ekialderantz dute irtenbidea. Jendea ibar beherenetan baino ez da bizi, Brahmaputraren ibarrean gehienbat. 3) Tsaidamgo arroa, Kuenlungo mendien ekialdean. Tibeteko goi-ordokiko arro handi apalena da (3.000-2.000 m); harrizko eta hareazko basamortuak eta lokatzezko eta gatzezko eremu elkorrak ditu. v Itsasbazterra, Hang-txouko badia arte, laua eta hareatsua da, Hoang Ho eta Yan Tse Kiang ibaiek ekarritako alubioiez osatua baita. Handik hegoaldera, ordea, oso harritsua, labartsua eta hautsia da, mendiak itsasoraino bertaraino iristen baitira. Iparraldean, Liaodong eta Shandong-eko penintsulek Bo Hai-ko golkoa eratzen dute. Hang-txouko badiatik hegoaldera, Hong Kong eta Makao artean dagoen Kantongo badia eta, Hainan uhartearen aurrean dagoen Leizhou-ko penintsula nabarmentzen dira. v Hidrografia. Txinak oso ibai luzeak eta, batzuk, ur ekarri handikoak ditu. Lurraldearen ekialdea ongi ureztatua dago, ibai nagusiak handik igarotzen baitira ura Ozeano Barean isurtzera. Ipar-mendebalak elur urtuaz sortutako ibai gutxi batzuk ditu, itsasorako irtenbiderik gabe, ura Tarim ibaiaren arroan isurtzen dutenak. Ura Ozeano Barean isurtzen duten ibai nagusiak, iparraldetik hegoaldera, Amur, Yan Tse Kiang, Hoang Ho eta Xijiang dira. Iparraldean, Amur ibaiak Txinaren eta Errusiaren arteko muga egiten du 1.600 km baino gehiagotan zehar, eta ura Errusiako kostaldean isurtzen du. Kuenlun mendietan jaiotzen den Hoang Ho ibaiak, iparraldetik iristen den Liao ibaiak bezala, ura Bo Hai-ko golkoan isurtzen du, 4.845 km egin ondoren. Yan Tse Kiang da Txinako ibai luzeena (5.525 km) eta ur ekarri handiena duena; Yan Tse Kiangen urak milioika pertsona bizi den eremua ureztatzen du, eta, delta bat eratuz, ura Txinako Ekialdeko itsasoan isurtzen du, Shanghairen iparraldean; ibaiadar nagusiak Huai, Han eta Min ditu. Xijiang eta Mekong ibaiek (azken honek Vietnamgo lurraldean) ura Txinako Hegoaldeko itsasoan isurtzen dute. Txinako hego-mendebalean, Tibet aldean, beste ibai handi batzuk jaiotzen dira (Brahamaputra, Irawadi eta Indo), baina beren ibilia Txinatik kanpora egiten dute gehienbat. v Klima. Txinako klimak alde handiak ditu lurraldeko toki batetik bestera. Klimaren gorabehera horietan zerikusi handia dute lurraldearen zabaltasunak, garaiera handiko mendiek (beheko latitudeetan klima hotza ekartzen dutenak, itsasoko haizearen sarrera eragozten baitute), eta haizeek (ipar-mendebaleko neguko haize hotz lehorra, Siberiako antizikloia, eta hego-ekialdeko udako montzoi bero hezea). Txinako ekialdeak uda bero hezeak eta negu hotz lehorrak izaten ditu. Mantxuriak klima kontinentala du: hotz eta bero handikoa eta euri gutxikoa (700 mm urtean). Hegoaldera neguak samurragoak eta udak beroagoak dira. Kostaldean barnealdean baino euri gehiago izaten da (1.000 mm euri baino gehiago Nankin-en eta 620 mm Pekinen). Hego-ekialdeak klima subtropikala du: hezea (1.640 mm Kantonen), beroa udan (27-30 °C) eta samurra neguan (13 °C). Mendebaleko klima zenbat eta barrenago gero eta lehorragoa da, eta zenbat eta iparralderago gero eta hotzagoa. Hego-mendebalean, Tibeteko goi-ordokiaren garaierak ia jenderik bizi ez den lurraldearen elkortasuna eta hoztasuna areagotzen ditu. Erdialdeko Qinling mendiek Txinako iparralde lehorraren eta hegoalde subtropikalaren hozberoen eta euri kopuruen gutxi gorabeherako banalerroa egiten dute. Beste batzuentzat, ordea, Yan Tse Kiang ibaiak egiten du muga hori. Ibai horretatik hego-ekialdera Txinako klima lurraldeko gainerako tokietakoa baino beroagoa eta hezeagoa baita. Hala, ibaiaren urtarrileko batez besteko tenperatura 0 °C-koa denean, hegoaldeko kostaldean 22 °C-koa da. v Landaredia. Mota askotako landareak eta loreak hazten dira Txinan. Ipar Hemisferioko ia landare mota guztiak aurki daitezke herrialdean zehar, Ipar Buruko tundrakoak izan ezik. Baina, bestetik, iparraldeko Heilongjiang eta hegoaldeko Kwangtung probintzietan, belar mota batzuk gorabehera, landaredia arras desberdina da. Horietako batzuk balio ekonomiko handikoak dira: banbua, Aleurites generoko olio-zuhaitza (haziarekin berniza, kandela, xaboia eta pinturak egiteko erabilitzen dena), kanforrondoa, berniz-zuhaitza, Txinako anisa (bizigarri gisa erabiltzen den olioa ematen duena), zuhandorra, etab. Landaredi motari dagokionez, oro har, bi alderditan bana daiteke Txinako lurraldea, hego-mendebaletik ipar-ekialdera zeharka doan lerro batez erdibituta: ipar-mendebal lehorra eta hego-ekialde hezea. Ipar-ekialdeko zelaiek estepa motako landaredi trinkoa dute, eta mendiak pinu, haritz, astigar eta urkidiez estaliak dira. Haien hegoaldeko zelai zabalean, milaka urteko nekazaritza jardueraren ondorioz, lur sailek hartu dute basoaren tokia. Txinako iparraldeko muga inguruko taigan, edo mendi garaienetan, Artikoko eta Siberiako landare mota berdinak aurki daitezke. Ipar-mendebalean pinudiak eta, basamortuetan eta estepetan, lehorreko landaredi urria hazten dira, eta barren horietako zenbait tokitan (Dzungarian, Tsaidamen eta Gobin, batez ere), lur gazikoak. Txinako hegoaldeko baso tropikaletako landaredia, berriz, Indonesiako eta Asiako hego-ekialdeko beste herrialdeetakoaren antzekoa da, zur gogorreko eta hosto erorkorreko eta iraunkorreko zuhaitz hosto-zabalekin. Txinako Hegoaldeko Itsasoaren kostaldean ur gaziko landaredia hazten da. ■ Biztanleak. XX. mendearen bukaeran, Txina munduko lurralde jendeztatuena zen. Gobernuaren kontrol demografiko zorrotzak biztantaleriaren hazkunde bizkorra gerarazi zuen, baina egun biztanle hazkundea % 1,3koa besterik ez bada ere, biztanleria urtero 16 milioitan handitzen dela esan nahi du horrek. XX. mendearen erdialdetik aurrera, gobernu komunistak biztanleriaren hazkunde izugarria gerarazteko plangintza prestatu zuen, hogeita hamar urteko epean, 1950-1980 bitartean, biztanleria bikoiztu egingo zela aurreikusirik. Politika horrek hiru ildo nagusi izan zituen: familia plangintzako teknikak erakustea, kontrazepziozko neurriak dohain edo oso merke banatzea, eta gazteen arteko ezkontzak eragoztea. Aurrerago senar-emazteei seme-alaba bakarra izatearen beharra ikusarazi zitzaien, eta bigarren aldiz haurdun geratzen ziren emakumeak presio sozial handiak dituzte abortatzeko (abortua legezkoa da eta osasun sistema publikoak hartzen du bere gain). Neurri horiei esker jaiotza tasa erdira beheratu zen hogeita hamar urtean. Txinako biztanleen % 92 inguru txinatar edo han etniakoa da. Gainerakoak 56 taldetan banatzen dira eta lurraldearen % 60an zehar sakabanatuta bizi dira. Talde horietako gehienak hizkuntzaz edo erlijioz bereizten dira txinatarrengandik, arrazaz baino gehiago. Gutxiengo horien artean, aipagarriak dira: zhuangak (1,6 milioi gutxi gora-behera, gehienak Guangxiko eskualde autonomoan bizi dira), huiak (7,9 milioi, Ningxiako eskualde autonomoan, Gansun eta Quinghain), uigurrak (6,5 milioi, Xinkiango eskualde autonomoan, turkieraz mintzo dira), jiak (5,9 milio, Sichuan, Yunnan eta Guangxin), miaoak (5,5 miloi, Guizhou, Hunan eta Yunnanen), tibetarrak (4,3 milioi, Tibeteko eskualde autonomoan eta Quinghain), mongoliarrak (3,7 milioi, Barne Mongoliako eskualde autonomoan, Gansun eta Xinkiangen), korearrak, bonjeiak, mantxuak eta abar. Biztanle banaketa ez da berdina alde guztietan. Biztanle gehiengoa ekialdeko hemeretzi probintzietan bizi da, historian zehar Txinaren bihotza izan den aldean. Oro har, han-ak ekialdean bizi dira, eta gainerako etniak mendebaldean. 1960tik aurrera, Txinako gobernuak jendea mendebaldeko probintzietan eta eskualde autonomoetan kokatzea bultzatu du. Industrializazioa gorabehera, Txina nekazari herrialdea da oraindik ere. Biztanleen % 73 herrietan bizi da. Txinako hiri handiena eta portu nagusia Shanghai da (9.700.000 biztanle); hiriburuak, herrialdeko kultura gune nagusiak, 7.500.000 biztanle ditu; Tainjinek, Hai ibaiaren eta Kanal Handiaren elkarguneko portuak, 10.000.000 biztanle ditu; Shenyangek 7.200.000; Wuhanek, Han eta Yangzi Jiang ibaien elkargunean dagoen portuak, 7.200.000; Kantonek, Shi Jiang ibaiaren ertzean, 3.152.825; Hong Kongek 6.985.200. Txinera (hizkuntza ofiziala) iparraldeko mandarinaren modernizazio bat da. Lurraldean zehar txineraren aldaerak erabiltzen dira, eta horietatik kantonera da zabalduena. Bestalde, etnia bakoitzak bere hizkuntza erabiltzen du: mongoliera, tibetera, miaoa, taia, uigurra eta kazakha. Txinako biztanleriaren erdiak baino gehiagok ez du erlijiorik. Budismoaren eta taoismoaren elementu mistikoen batuketa, konfunzianismoa (kode moral bat dena, ez erlijio bat) eta beste erritu eta sineste batzuek eratzen dute txinatarren “erlijio” nagusia. ■ Ekonomia. Txina, nekazaritzan oinarritutako herrialde feudala historian zehar, munduko herrialde industrializatuenetako bat bihurtu zen komunismoaren garaian. Alderdi Komunistak bost urtez eta hamar urtez behingo plangintzak prestatu zituen, eta ekonomia eredu guztiz zentralizatua eta planifikatua eratu zuen. Ekonomia eredu hori ordea ez zen gizartearen premiak asetzeko gauza izan, eta zaharkituta geratu zen. XX. mendearen azkeneko urteetan, mendebaldeko kapitalak erakartzeko erreformak bideratu dira, eta politika ez bezala, ekonomia kanpora zabaldu da, Txinak merkatu ekonomiarako bidea hartu baitu. Horrek erne jarri ditu munduko herrialde kapitalista guztiak, Txina erraldoi ahaltsuaren beldur. ■ Txinako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza izan da, eta oraindik ere hala da. Lehen sektoreak barne produktu gordinaren laurden bat besterik ez du sortzen, baina biztanleria aktiboaren 66 enplegatzen du. Txinako eremu osoaren % 10 landuta dago, eta eremu horren erdia ureztatua dago. Munduko eremu ureztatu handiena du Txinak. Eremuaren heren bat arroza egiteko erabiltzen da; arroza da txinatarren elikaduraren oinarria, eta batez ere ekialdeko eta hegoaldeko lurralde hezeetan egiten da. Bigarren gai nagusia garia da; Ipar Txinako lautadan egiten da gehiena. Garrantzi handikoa da, baita ere, basartoa; garia egiten den leku berean eta Mantxurian egiten da. Garrantzizko beste gai batzuk, patatak, frutak, barazkiak, hazi oliotsuak –Txina munduko soja ekoizle handienetako bat da–, eta abar dira. Gai industrialen artean, aipagarriak dira tea, azukre kanabera eta erremolatxa, eta ehungintza industria handia hornitzen dituztenak: kotoia, lihoa, jutea eta zeta. 1980 inguruan, nekazaritzatik bizi ziren 838 milioi biztanleak 52.000 herri komunetan antolatuta zeuden. Estatuak helburu bat jartzen zion komuna bakoitzari, eta helburua bete zedin ahalegintzen zen. Komuna sistemaren bidez handizkako nekazaritza esperimentazioa antolatu zen nekazaritza zientifikoa frogatzeko, baldintza naturalak hain onak ez diren lekutako lurra lantzeko, eta ureztapen sistema berriak saiatzeko. Lurra komunarena izanagatik, nekazari familia bakoitzak lur sailtxo baten jabetza izateko eskubidea zuen, eta nahi zuen bezala erabil zezakeen. XX. mendearen azken aurreko hamarraldian, etengabeko janari eskasia nolabait arintzearren, Txinako gobernuak beste era batera egituratu zuen nekazaritza. Komunen sistema eta produkzio brigadak alde batera utzita, familiak nekazaritzako produkzio banako nagusi bihurtu ziren, eta bere gain hartu zuten produkzioaren erantzukizuna. Hala, agintaritzarekin kuota jakin bat produzitzeko hitzarmena egin ondoren, nekazariak hortik gora produzitzen zuena saltzeko eskubidea zuen. Abeltzaintzari dagokionez, Txinako Txerri hazkuntza nabarmentzen da: Txinak 393 milioi txerri ditu, hau da, munduko txerrien % 40 Txinan daude. Mendebaldeko eremu idorretako bizibide tradizionala, berriz, abeltzaintza nomada izan da: ardiak, gameluak eta ahuntzak. Tibeteko goi lurretan yaka hazten da. Yaketik, haragia ez ezik, arropak egiteko larrua eta erregaia (gorotzak) lortzen da. Txinako baso baliabideak oso murriztuta daude, mendez mende zuhaitz gehiegi bota delako erregai eta eraikuntza materiala lortzeko. Dena dela, basoa berritzeko plangintzak egin dira, eta horiek esker, lurralde eremu osoaren % 8tik % 14ra handitu da XX. mendearen bigarren erdian basoen hedadura. Txinan ibaiko arrantzak itsasokoak baino pisu handiagoa du. Gobernuaren ekimenez, arrain haztegiak egin dira nekazaritza eremuetan. Arrantza leku nagusiak Yang Tse Kiang ibaiaren erdiko eta beheko zatiak dira. Txinak energia sortzeko mea baliabide aberatsak ditu. Munduko ikatz ekoizle handiena da, esate baterako. Meatoki nagusia Yang Tse Kiang ibaiaren iparraldean dago, baina horrez gainera beste asko eta asko daude herrialdean zehar sakabanatuta. Petrolioa ere erruz dago, eta Txina munduko petrolio nagusietako bat bilakatu da. Petrolio hobi nagusiak Heilongjiang probintzian, Tarim arroan eta Xinkiango uigur lurralde autonomoan daude. Burdina eta grafito ekoizpena ere handia da; Txina da munduko grafito ekoizle handiena. Txinan produzitzen diren garrantzizko beste mea batzuk gatza, magnesita, fosfatoak, bauxita, sufrea, zinka, kobrea, beruna, antimonioa, eztainua, tungstenoa eta merkurioa dira. Bigarren sektoreak biztanleria aktiboaren % 19 enplegatzen du eta barne produktu gordinaren % 42 sortzen du. XX. mendearen bigarren erditik aurrera, Txinako gobernuak industria astunari eman zion lehentasuna, baina 1970etik aurrera sektorea orekatzen ahalegindu zen industria arina bultzatuz. Gobernuak atzerriko teknologia asko inportatu zuen, eta teknikari asko bidali zituen atzerrira enpresak kudeatzeko teknika modernoak ikastera. Hasieran ez bezala, egun estatuaren enpresak autonomoak dira eta ez daude gobernuaren plangintza zurrunen mendean. Industriarik inportantena siderurgia da. Haren mendean daude ontziolak eta eraikuntza mekanikoa: traktoreak, nekazaritzarako makinak, trenak eta industria makina mota oro. Industria petrokimikoak ere garrantzia handia du, eta herrialde osoan zehar banatuta dago, ehungintza bezala. Txinako ehungintzak, munduko handiena bada ere, ez ditu bere beharrak asetzen. Garrantzizko beste industria batzuk zementua, papera eta kartoia, bizikletak, josteko makinak, ibilgailu motordunak eta telebistak dira. Txina munduko argindar ekoizle handienetakoa da. Hala ere, argindar produkzioa ez da nazioaren beharrizanak asetzeko adinakoa. Produkzioaren % 20 zentral hidroelektrikoetan sortzen da, eta gainerakoa zentral termikoetan. Shanghain zentral nuklear bat dago. ■ 1979 arte eragozpen franko izan bazuen ere, ordutik aurrera gobernuak bost urteko plangintza bat prestatu zuen turismoa bultzatzeko: hotelak eta jatetxeak eraiki, langileak hartara prestatu eta abar. XX. mendeko azkeneko hamarraldian 25 milioi turistak bisitatzen zuten Txina urtero. ■ Historia. Txinako lurraldean aurkitu diren giza aztarnarik zaharrenak Paleolitokoak dira, duela 500.000 urte ingurukoak, alegia. Horietan ezagunena Pekingo gizona da. Azken glaziazioaren ondoren Mesolitoko kulturak (ehiztaritzakoak eta nekazarikazaritzakoak) sortu ziren, gaur Mantxuria eta Mongolia diren lurraldeetan. K.a. 3900. urte aldean, laboreak lantzen eta abereak bezatzen hasi ziren Huang Ho ibaiaren ibarrean. K.a. 1900. urtea alderako lurralde horretako gizartea bi talde nagusitan banatua zegoen: hiri-jauregietako nobleziak osatzen zuen bata, eta hirietatik kanpora bizi zirenek, laborariek, bestea. Nekazari horiek mendekotasun handia zuten hiri-jauregietako agintariekiko. Garai horretakoa da Hsia edo Hia izenez ezagutzen den dinastia, Txinako lehenengoa, banbu xafletan idatzitako urtekarien arabera Hoang Ho ibaiaren ibarrean 1994-1523 bitartean agindu zuena. v Shang edo Yin dinastia. Txinako lehenengo dokumentu idatziak bigarren dinastiakoak dira, Shang edo Yin dinastiakoak, alegia (1523-1027). Dinastia horrek azkenengo hiru mendeetan gaur Anyang hiria dagoen lekuan zuen hiriburua. Anyang-eko (Honan) banbu xafletan idatzitako urtekarien arabera, Tang Garaileak sortu zuen dinastia hori. Shang dinastiaren aginpide eremua Pekindik Yan Tse Kiang ibairaino eta kostatik gaurko Gansu probintziaraino hedatzen zen. Shang dinastiaren garaiko gizarteak nahiko xehetasun handiko antolaketa zuen: nobleziak, eskribauek, aztiek, eskulangileek eta nekazariek osatzen zuten, batez ere. Erregearen familiartekoek osatzen zuten noblezia. Erregeak zuzentzen zituen politika eta administrazio arazoak, baita ekonomiari, gerrari eta erlijioari zegozkionak ere. Ekonomia nekazaritzan oinarritzen zen gehienbat, baina abere hazkuntzak eta ehizak ere bazuten garrantzia. Shang dinastiaren garaiko aurrerapenik aipagarrienak, idazkeraren arau nagusiak jarri izana eta gurdia zaldiz tirata erabilia izateko egokitu izana, pertika eranstea izan ziren. v Txu edo Zhou dinastia. K.a. 1027. urte aldean, Wen, Txu hiriko printzeak Shang dinastiako erregea aginpidetik kendu zuen, eta bere dinastia, Xi Txu edo Mendebaleko Txu-en dinastia izenaz ezagutzen dena sortu zuen (1027-771). Errege horrek Luoyi-ra (gaur Luoyang, Honan) aldatu zuen hiriburua. K.a. VIII. mendearen hasieran, Txu dinastiakoen erreinuak Hoang Ho ibaiaren erdialde guztia hartzen zuen. Garai honetan zabaldu zen erregeen hitzaldiak, epaiketak, erritoak eta kronologiak idatzita uzteko ohitura, hain zuzen ere erregeak eta beste nobleek beren eskribauak, igarleak eta urtekari idazleak izaten baitzituzten. Aldi berean hiri berriak eraiki ziren eta lehengoak handitu ziren. Hiriak handitu ahala, ordea, noblezia berri bat sortu zen, protokoloei eta gerrari noble gisa hartzeari garrantzi handia ematen ziona. Aintzat hartua izan nahi horrek, VIII. mendearen bukaera aldean, erreinuko erdigunetik urrun ziren hainbat printze herri eta hiri erregearen eragin zuzenetik irtetera eraman zituen. Aldi berean iparraldeko herriak (mongoliarrak) Txu dinastiaren aginpide eremuetan sartzen hasi ziren. v 771n, Txu dinastiak ekialdera, ipar-mendebaleko herri horiek eraginik, Luoyi hirira aldatu behar izan zuen hiriburua, Hao, ekialdeko hiriburua utzita. 771-256 bitarteko aldia ekialdeko Txu-en dinastia izenaz ezagutzen da. Luoyi-ra aldatu zenetik aurrera, bere erresuma inguruko printze herrien eta eskualdeetan sortu ziren elkarteen mende egon zen Txu dinastiako erregea. Hain zuzen, txinatarren eragina hedatzearekin, erregeak bere printze basailuekin zituen harremanen antzekoak lotu baitzituzten beste hainbat printze herrik eta hirik ere beren artean. Baina aldi berean, erregearen babesle bihurtu ziren printze horiek, iparraldeko leinuei aurre egin beharrez. Printze horietan indartsuenak Qi-koa (Shandong penintsulan) eta Jin-goa (Shanxi eskualdean) ziren. v V-III. mende bitartean, bi printze horien ereduari jarraituz, beste 6 printzerri edo erreinu ere sortu ziren: Qin-goa, ipar-mendebalean; Zhao-koa, Mongoliako mugan; Han-goa eta Wei-koa, Hoang Ho ibaiaren iparraldean; Yan-goa, ipar-ekialdean, eta Chu-koa, Yan Tse Kiang ibaiaren iparraldean (Hubei). “Gudalarien erreinuak” izenaz ezagutzen da V-III. mendea bitarteko aldi hori. Eraikuntzan eta nekazaritzan lan handiak egin ziren garai horretan: luberrigintza sail berrietara hedatu zen, hiriak handitu eta gotortu ziren, erresumen arteko eta Txinaren iparraldeko mugetako harresiak eraiki ziren. Erreinu horien arteko eta iparraldeko herrien kontrako gerrak etengabeak izan ziren arren, garai horretan sortu ziren Txinan izan diren pentsalari eta filosofia higikunderik aipatuenak, Konfuzio eta konfuzianismoa, Lao Tse eta taoismoa, Mengzi eta bere dotrina. Aldi horretakoak dira, berebat, garaiko gertaerarik handienen kronologiak eta hainbat errituri buruzko idatziak ere. v Txinaren lehenengo batasuna, Qin dinastia. VIII-VII. mende bitartean sortu ziren erreinu horietako batzuek, V-VI. mendeetan beren arteko indartsuenen mende jarriz joan ziren. K.a. 230-221 bitartean, Qin edo Chin-go (Shenxi) erregeak, konkistatzeko geratzen zitzaizkion erreinuak konkistatu, eta 221ean Txu dinastiako erregea aulkitik kendurik, bere burua Txinako lehen enperadore (Shi Huangdi) izendatu zuen. Enperadore horrek 15 urte egin zuen aginpidean, baina bere erreinualdiak garrantzi handia izan zuen, horrek jarritako inperio oinarriek bi mila urte inguru iraun baitzuten. Enperadoreak bere lurraldea babesteko eta sendotzeko (harresiak eta errepideak egiten) herriari eskatu zizkion neke gehiegiak zirela bide, dinastia horren aurkako matxinadak hasi ziren K.a. 210. urtean, eta 206. urtea bitartean lurralde osora zabalduz joan ziren. v Han dinastia (K.a. 206-K.o. 221). Matxinada horietaz baliaturik, Liu Bang lurjabe handiak (matxinadetako buruetako bat), enperadorea aginpidetik kendu eta Han dinastia sortu zuen 206an. Matxinadek 196a arte iraun zuten, hala ere. Liu Bang-ek bere erreinualdiko lehen urteak aginpidea sendotzen eta hiriburua, Chang’an (Wei ibaiaren ibarrean), handitzen eman zituen. Horretarako biztanleen gain kontrol eta zigor zorrotzak ezarri zituen (lepoa moztu), hiriburu ingurura biztanle mordo handiak aldatu zituen, eta mugak defendatzera militar taldeak bidali zituen, bestalde. Aldi berean, soldadutza egitera eta beste hainbat eginkizunetara behartutako eskulangile asko erabili zuen harresiak, errepideak eta ubideak egiten eta luberrigintzan. v Han dinastiakoetan aldaketarik handienak eragin zituen enperadorea Wu izan zen (140-87). Bere aurreko enperadoreak hasitako lanei jarraitu zien alde batetik, iparraldeko eta ipar-mendebaleko mugaldeetan bakea ezartzeko, bi milioi biztanle inguru hara aldatu eta harresi eta eraikuntza gotortuak eraikiarazi zituen; iparraldeko lur sail lehorrak lantzeko ubideak eginarazi zituen; baina bere aginpide eremua zabaldu zuen batez ere: K.a. 138-102 urte bitartean Koreako iparraldea, Ferghana-ko (Asiako erdialdea), Min Yue-ko (Erdialdeko kosta ingurua) eta Nan Yue-ko (Vietnam-go iparraldea) erreinuak konkistatu zituen. Nekazariak gehitu ziren hainbat eskualde, ordea, erdiko ordokiaren hegoaldekoak eta Szechuan-goak batez ere, bere kontrolpetik lurjabe handienera igaro ziren. v Hiru erreinuak (220-289). 184an, Txinako ekialdean eta Szechuan-en izan ziren matxinadak (taoista sekta batzuenak) zapaltzera bidalitako gudaroste buruek beren esku hartu zuten eskualde horietako aginpidea, eta enperadorearen indarra, lehendik ahulduz zihoana, are ahulago bilakatu zen. Han dinastiak 220. urtea arte iraun zuen arren, 190az geroztik gudaroste horiek ziren bi ibai nagusien inguruko eskualdeetako eta Szechuan-go nagusi. K.o. 220-280 bitarteko aldi hori “Hiru erreinu eta sei dinastia” izenarekin ezagutzen da. Hain zuzen ere, 220an Txinako lurraldea hiru erreinutan (San guo) banatu zen: Wei-ko erreinuak Ibai Urdinaz iparraldea, eta mendebalean, Xinjiang eskualderainokoa hartzen zuen; Wu-koak, Ibai Urdinaz hegoaldekoa hartzen zuen, eta Chu-koak Szechuan, Yunnan eta Guizhou eskualdeak hartzen zituen. Garai honetan hedatu ziren Txinan budismoa eta taoismoa. 265ean Sima familiak aginpidea hartu, mendebaleko Jin dinastia sortu eta bere mendera bildu zituen gainerako erreinuak. Baina batasun aldi horrek ere ez zuen luze iraun, berehala hasi baitziren printzeen, gudarosteko jeneralen eta goi mailako funtzionarioen arteko tirabirak, eta Txinako iparraldeko abeltzain nomadak ere hegoaldera hedatzen hasi baitziren. 420. urtea aldera, gudarosteko zenbait jeneral, izendatua zuten probintzia beren esku hartu eta estatu burujabeak sortzen hasi zen, eta lurraldea berriz ere zatikatua geratu zen. Nahiz eta ondorengo bi mendeak nahasiak izan, eta iparraldeko lurraldea Xianbei-ko turkiar-mongoliarren mende egon, budismoari esker arkitekturan, pinturan eta literaturan aldaketa handiak izan ziren; Indiako matematikak eta medikuntzak ere eragin handia izan zuten, bestalde. v Sui eta Tang dinastiak. 581-907. urte bitarteko garaia bi alditan bereiz daiteke. Sui eta Tang dinastien 775. urtea bitarteko politika iparraldeko Txu dinastiaren oso antzekoa izan zen. Hain zuzen, han sortu baitzuen Sui dinastia Yang Txien ofizialak, bere erregea aginpidetik kendu eta probintzietako beste erregeak mende hartu zituenean. Aginpidearen eustailerik sendoena jatorria aristokrazian zuten militarrak izan ziren. Hiriburua, Chang’an, lehengo bera izan zen eta inperioaren erdigunea ere Wei ibaiaren ingurua. Ahaleginik handienak ere, beren aginpide eremua iparraldera, Asiako erdialdera eta hegoaldera zabaltzen eman zituzten. Politika horri jarraituz, Formosa (hots, Taiwan) eta Penghu uharteak konkistatu zituzten, hainbat buruzagi turkiar-mongoliarri basailutza ezarri zieten eta gaurko Gansu den eskualdean bizi ziren leinuak Tibeteraino atzerarazi zituzten. v Sui dinastiaren aginpide aldia, 755. urtean Pekingo eskualdean sortu zen matxinada militarrak, An Lushan jenerala buru zuenak, moztu zuen. 756an matxinatu horiek inperioko bi hiriburuak, Luoyi eta Chag’an, hartu zituzten. Matxinada horrek, ordea, 763a arte iraun zuen eta bitarte horretan Asiako erdialdea tibetarren, uigurren eta arabiarren artean banatu zuten, eta Yunnan Nanzhao erreinua tibetar-birmaniarraren mende geratu zen. Matxinada horiek zapaldu ondoren, bere aginpidea edo eragina beste hainbat lurraldetara ere zabaldu zuen: Koreako, Mongoliako eta Asiako erdialdeko zenbait eskualde protektoratu bihurtu zituen; Tibeteko, Nepalgo, Indo ibaiaren ibarreko, Persiakoeta Arabiako printzeek Txinako inperioaren arabera bideratu zuten kanpo arazoetako politika. Erbesteko higikunde filosofikoek sarrera handia izan zuten Txinan garai honetan. Garaiko erlijiorik zabalduenak, budismoa (zabalduena), taoismoa, mazdeismoa, manikeismoa eta nestorianismoa, esate baterako, onetsiak eta ofizialak ziren. Era berean, historiografiak, poesiak, entziklopediagintzak, eskulturak eta pinturak orduan izan zuten aldirik gorenena. v Bost dinastiak, iparraldeko eta hegoaldeko Song inperioak. IX. mende bukaeran gizarte eta agintzeko molde berri batzuk hasi ziren sortzen. Urte horietan enperadorearen eragina gutxituz joan zen, alde batetik, eta enperadoreak eskualdeetan zituen ordezkariak (komisarioak) indartzen, bestetik. 875-884. urte bitartean izan zen nekazari matxinada handiaren (Huang Txao) ondoren, zenbait eskualde elkartu ziren ordezkari horien eraginez, eta Bost Dinastia izenarekin ezagutzen den Kaifeng-eko inperioa (Honan) sortu zuten. 907-960 bitartean, Txinako erdialdea, Shanxiko eskualdea izan ezik, beren esku eduki zuten. Bitarte horretan, Txinako iparraldean mongoliar jatorriko khitan herriak Liao erreinua sortu zuen (907-1125), eta bere aginpidea Mongoliara eta Mantxuriara zabaldu zuen. Iparraldeko jurka herriak menderatu zuen monarkia hori, 1125ean, eta Txin inperioa sortu zuen (1125-1234). v Erdialdean, Txao Kuang-yin, goi mailako funtzionario nobleak bere aginpidea ezarri zuen, enperadorearen ordezkariak edo komisarioak menderatu eta Song dinastia sortu zuen (960-1279). Dinastia horrek Kanton aldera eta Hainan uhartera zabaldu zuen gero bere aginpide eremua. Garai horretan, eta asmatu berriak zituzten itsasorratzari eta ontziei eragiteko pedalei esker, hasi ziren txinatarrak itsasketari garrantzia ematen. Song dinastiaren garaian hasi zen erabiltzen bolbora ere. Dinastiak horrek bazuen, hala ere, alde ahul bat: eskulanik gehiena eskaini izan zituzten eskualdeak (mendebalekoak) ez zituen bere esku eduki; hain zuzen, 990an, tibetar jatorriko tanguts herria nagusitu zen mendebaleko eskualdeetan eta Hsia inperioa sortu zuen gero (1032-1227). v Txina mongoliarren mende. 1205ean, mongoliarrek Hsia inperioari eraso zioten, Gengis-Kan buru zutela, eta 1209an, gauza bera egin zion Chin inperioari ere. 1227an, Gengis-Kan hil zen urtean, Hsia inperioak edo tanguts herriak mendekotza aitortu zien mongoliarrei. 1231n eta 1234an, hurrenez-hurren, Korea eta Txinako iparraldea hartu zituzten eta hegoaldera hedatzen hasi ziren. 1279an, Kublai-Kan, Gengis-Kan-en bilobak, Song inperioa ere mende hartu zuen eta, horretaz, Txina osoa erbestetar dinastia horren (Yuan dinastia) eskuetara igaro zen. Kubla-Kan txinatar ingeniariez eta aurkikuntzez (harri eta gar jaurtikariez eta itsas ontziez) baliatu zen Japonia eta Asiako mendebaleari erasotzeko. Garai horretan iritsi zen Marco Polo Txinara eta txinatarren aurkikuntzak ere (bolbora, inprenta motak, itsasorratza, erlojuaren mekanika etab) orduan eman ziren Europan ezagutzera. Hedatu behar horrez eta egin zituzten gerrez Txinako ekonomia desegina utzi zuten. v Ming dinastia (1368-1644). XIV. mendearen erdialdean, hegoaldeko probintziak mongoliarren aurka matxinatu ziren. 1368an, matxinatu horien buruzagietako batek, Zhu Yuan-zhang fraide budistak, bere burua enperadore izendatu (Hongwu izena hartuz) Ming dinastia sortu zuen (1368-1644). Nankin izan zuen dinastia horrek hiriburua. Ming dinastiako bigarren enperadoreak (Yongle) mongoliarren garaiko hedadura hartzeraino zabaldu zuen Txinako inperioa: Harresi handitik Kwangtung, Yunnan eta Annam-eraino (Vietnam) hain zuzen. XV. mendetik aurrera Ming dinastiaren beheraldia hasi zen; 1431ean Annam burujabe deklaratu zen; 1592an Japoniak Korea kendu zion, eta haren esku egon zen 1598an berriz beretu zuen arte. Wanli enperadore zela (1573-1620) administrazioko bi talderen arteko (eunuko pribilejiozaleen eta gainerakoen artekoa) konpon ezinak hasi ziren, alde batetik eta, bestetik, estatuko kutxetan ez zen enperadorearen familiartekoen pentsioak, gorteko gainerako gastuak eta gudarostearen mantenuko beharrak asetzeko hainbat diru. Estatuaren diru eskasia hori merkatariei zerga handiagoak ezarriz zuzendu nahi izan zuen enperadoreak. 1627an ipar-mendebaleko gudarosteak matxinatu ziren; nekazariak ere horien alde egin zuten eta matxinada beste eskualdeetara zabaldu zen. Matxinada horiek eraginik 1636an bi aldetan (iparraldea eta hegoaldea) banatu zen Txina. v Txing dinastia. Egoera nahasi hori aprobetxatuz, mantxu herriak beren lurraldea eskuratu (1636), Korea eta Mongolia konkistatu eta hegoaldera hedatzen hasi ziren. 1644an, Txing edo Qing dinastia (1644-1911) sortu zuten, ia Txina guztia konkistatu ondoren. Lehen urteetan oso modu gogorrez bideratu zuten aginpidea. Jarri zituzten legeen arabera, txinatarrak eta mantxuak ezin ezkon zitezkeen elkarrekin; Txinako nekazariak ezin zitezkeen lurraren jabe izan; txinatarrek mantxuen antzera jantzi behar zuten; gerran preso egindako jendea esklabo gisa hartu zuten. Politika horrek ez zuen luze iraun, Kangxi enperadore letrazalea (1662-1722) aginpidera heldu bezain laster, txinatar kontseilariak hartzen eta mantxuak txinatartzen hasi baitzen. Enperadore horren garaian Txing dinastiaren aginpidea Asiako erdialdera, Tibetera, eta Taiwana (Formosara) zabaldu zen. Aldirik gorenena, hala ere, lurraldeen hedadurari dagokionez behintzat, Qianlong-en erreinualdian (1736-1796) lortu zuen: Okhotsk-eko itsasotik Balkhach aintzirara bitarteko lurraldeez gainera, Tibet, Turkestan txinatarra, Ili-ko lurraldea, kanpoaldeko Mongolia eta Taiwan hartzen baitzituen. Horrez gainera, Birmania, Nepal, Siam (Thailandia), Vietnam eta Korea basailu aitortu zitzaizkion. Aldi berean, ekonomiak eta biztanle kopuruak hazkuntza handia izan zuten, baita merkataritzak ere. Basartoa, artoa, batata eta kakuhetea sartzeak eta hedatzeak lur sail elkorrak baliagarriago bihurtzea eragin zuen, bestalde. Aurrerapen giro horren eraginaz biztanleen kopurua urtean % 15 gehitu zen XVIII. mendea bitartean, eta mende horren bukaerarako 300.000.000 biztanle izatera iritsi zen Txina. Bitarte horretan ez zen administrazioko egituretan aldaketarik izan, biztanle hazkuntzari zegokion adinakorik, behintzat. Qianglong-en erreinualdiko azkenengo 30-35 urteetan (1757-1795) matxinadek etenik ez zuten izan: Xinjiang-eko musulmanenak, 1758an eta 1767an; Gansu-ko musulmanenak, 1781ean eta 1784an; Szechuan-go etniena, 1771-1776; vietnamdarrena, 1788-1789; miao herriarena, birmaniarrena, eta batez ere Szechuan-go, Honan-go, Shanxi-ko eta Hubei-ko nekazariek “Lotus zuria” izeneko sektan bildurik, 1793-1795 bitartean egin zutena. Egoera horri, XIX. mendean, europarrak trukerako diru gisa urrea erabiltzen hastea eta Txinako trukeko txanponaren (zilarra) balioa jaistea gaineratu zitzaion. Krisialdi hori beren merkataritza Txinan zabaltzeko erabili zuten europarrek. Txinatarrek opioz kargatutako ontzi bat (Indiatik Txinara zihoana) hondoratu zutela aitzaki gisa harturik (1839), britainiarrek gerra (Opioaren gerra) deklaratu zien, eta Shanghaiko, Kanton-ko Hong Kong-eko eta beste bi portuetako sarrera libre uztera behartu zuten Txina Nankin-go itunean (1842). 1851n, Txinak bere historian izan duen matxinadarik handiena (20.000.000 inguru hildako) sortu zen Nankin-en (Taiping-en matxinada). Hori beroenean zela, 1855ean, Xinjiang-eko eta Yunnan-go musulmanak matxinatu ziren eta ia Txina osora zabaldu zen gerra zibila. Egoera horretaz baliaturik eta Nankin-go erabakiak behar bezala betetzen ez zituela aitzaki gisa harturik, 1856an Ingalaterrak eta Frantziak eraso egin zioten eta beste 11 portu libre uztera behartu zuten. 1883an Frantziak deklaratu zion gerra eta 1885ean Vietnam eta Tonkin ematera behartu zuen; Japoniak gauza bera egin zuen 1894an, eta Formosa eta Korea bereganatu zituen; 1898an, Errusiak Liaotung-eko penintsula kendu zion. Europarren eta japoniarren politika horri aurre egiteko, Cixi andere enperadorearen inguruko handixkiak erbestetarren kontrako matxinadak bultzatzen hasi ziren, eta 1900ean, boxer elkarte sekretuko talde batzuek europarren egoitza ofizial guztiak setiatu zituen Pekinen. Estatu Batuak, Britainia Handia, Japonia, Frantzia, Alemania eta Errusia Txinaren kontra elkartu ziren orduan, eta portuetako sarrera libreaz gainera, maileguak onartzera, haiek ezarritako baldintzetan hartzera, eta meak ustiatzen eta horiek garraiatzeko burdinbideak egiten uztera behartu zuten. Eraso horretan boxer elkartea ere desegina utzi zuten; Txing dinastia erabat indargabetua geratu zen. v 1911ko iraultza eta errepublika. XIX. mendeko egoera nahasi horretan modernizazioaren aldeko intelektual taldeak sortu ziren hiri handietan. 1900. urteko gertaeren ondoren europarrei emandako hitza bete beharrez eta berriro lehengo egoerara erortzeko beldurrez, Guangxu enperadoreak hainbat intelektual gazte gobernuan sartu eta zenbait neurri demokratiko ere hartu zituen XX. mendeko hasieran: zientzia gaiak ikasteko eskolak eta unibertsitateak egin zituen; gudarostea eta armamentua modernizatu zituen, Japoniatik eramandako teknikariez eta Europako gerrako materialaz; lehengo sei ministerioak eraberritu eta beste bost gehiago sortu zituen; nekazaritzako, merkataritzako eta industriako bulegoak sortu zituen probintzietan. 1909an aholku batzarrak eratu ziren eskualdeetan. Baina neurri horiek ahultasunaren ezaugarri gisa hartu zituzten ezertarako hitza zuten erabakiguneetan: gudarosteko ofizialen artean, merkataritzako ganbaretan, irakaskintzakoetan eta eskualdeetako batzarretan. v 1905ean, Sun Yat-sen-ek sortutako Txinaren berpiztearen aldeko erakundea (Xingzhonghui, errepublikaren aldekoa) mantxuen aurkako beste talde erregezale batzuekin elkartu zen eta Tongmenghui elkarte konfederala sortu zuten. Txina burujabe izatea, eta horretako mantxuriarrak aginpidetik kentzea, herriaren burujabetasuna, aginpidea errepublika gisa eratua izatea, eta herriari bizimodu eroso bat eskaintzea ziren elkarte horren eskaerak. 1911ko irailean Szechwan-go probintzia matxinatu zen; urrian, gudarostea, eskualdeetako batzarrak eta agintariak elkartu zitzaizkion matxinada horri eta matxinadak Txinako hegoalde guztia hartu zuen. Zabalduz zihoan matxinada hori geratu nahian, enperadoreak Nazio Batzarra eratu zuen; batzar horrek 1911ko azaroaren 7an Yuan Shi-kai jenerala izendatu zuen Batzar horretako lehendakari. Bien bitartean, hegoaldeko probintzien elkarteak Sun Yat-sen hautatu zuten lehendakari eta Pekingo gobernuarekin negoziatzen hasi zen. 1912ko otsailaren 12an Hsuan Tung enperadoreak uko egin zion aginpidean jarraitzeari eta errepublika ezarri zen. 1913an, legebiltzarrerako hauteskundeak eta konstituzio bat ere egin ziren, baina ez ziren indarrean jarri Yuan Shi-kaik estatu golpea eman baitzuen. Yuan Shi-kai-ren eta haren ondorengoen politika japoniarren eskakizun guztietan burua makurtzekoa izan zen; kontseilari gisa hartu zituzten japoniar militarrek eta politikoek eragin erabakiorra izan zuten, eta haien aholkuz sartu zen Txina Lehen Mundu Gerran aliatuen alde. Horren truke, Alemaniaren mende zegoen Shandong penintsula beretzat izan zuen Japoniak, gerra bukatzean (Versailles-ko ituna). 1916an, Yuan Shi-kai hil zenean, gerra zibila hasi zen eta gudarosteko buruzagiek ardura zuten probintzietako jaun bihurtu ziren (dunjun, “gerrako jaun”). 1919ko maiatzaren 4an, XX. mendearen hasieran eta Lehen Mundu Gerra bitartean sortu ziren demokraziaren aldeko hainbat intelektual taldek langileekin bat egin eta 20 hiri nagusi grebara atera zituzten, Versailles-ko itunaren aurka. Greba horietan parte hartu zuten buruzagi batzuek, “maitzaren 4a” eta “gaztedi berria” izeneko erakundeetakoak batez ere, marxismoaren aldekoak ziren eta 1921eko uztailean Txinako Alderdi Komunista sortu zuten. 1921ean, Sun Yat-sen-ek, Alderdi komunistaren eta Sobietar Batasunaren laguntzarekin hegoaldeko eskualdeak hartu zituen eta iparraldekoetatik bereizirik, Pekingoaren aurkako gobernu bat eratu zuen Kantonen. Urte horretan eta hurrengoan indar handia hartu zuen Alderdi Komunistak, Lehen Mundu Gerrak eta Txina barneko nahasketak ere ondorio gogorrak izan baitzituen langileentzat (soldata txikia, lanordu asko, istripu sarriak, etab.) eta bi urte horietan huelga asko izan baitzen. 1925ean, Sun Yat-sen hil zenean, Txiang Kai-Txek jeneralak estatu kolpea jo eta hegoaldeko gobernuko lehendakaritza hartu zuen. Aldi berean Pekinen, japoniarren aldekoak, Anfu eta Fengtian, ingelesen aldekoak, Zhili buru zutenak, elkarrekin ezin konpondu ziren, biek kontrolatu nahi baitzuten gobernua. Bien bitartean, Pekingo gobernuak edo Kantongoak kontrolatzen ez zituzten probintziek elkarren kontra gerran jarraitzen zuten. 1926-1927 bitartean, Txiang Kai-Txek-en gudarostea iparraldera eta gerrako jaunen mende zeuden eskualdeetara hedatu zen. 1928ko ekainean, Txiang Kai-Txek-ek Pekin hartu zuen, eta gerrako jaun guztiak menderaturik, Txina bateratu zuen urrian. Zeregin horretan laguntza erabakigarria eskaini zioten langileen eta nekazarien erakundeek eta Alderdi komunistak, baina horiek indar handiegia hartuko zuten beldurrez, eta eragin zituzten zenbait matxinada aitzaki gisa harturik, horiekin zuen ituna hautsi zuen eta gerra zibila hasi zen. 1927-1930. urte bitartean komunisten aldeko indarrak erdi deseginak geratu ziren. 1931n, Mao Zedongek eta Lin Piaok Jangxi-ko hegoaldea hartu zuten eta sobietarren erako errepublika eratu zuten. 1934a arte iraun zuen errepublika horrek, urte horretan Txiang Kai-Txek-ek menderatu baitzituen. Mao, Lin Piaok eta beren gudarosteak ibilaldi handiari ekin zioten. 1934ko urritik 1935ko iraila bitartean Shenxi-raino joan ziren (10.000 km). Bien bitartean japoniarrek Mantxuria (1931), Shanghai (1932), Jehol-go lurraldea (1933, iparraldean) ematera behartu zuten Txiang Kai-Txek. Utzikeria hori zela eta sortu ziren manifestazioek japoniarrei aurre egitera behartu zuten Txiang Kai-Txek, eta horretarako berriz ere Alderdi komunistarekin elkartzera (1937). Hala eta guztiz ere, japoniarrek Txinako mendebal guztia hartu zuten 1937-1943 bitartean. v Bigarren Mundu Gerra eta herri errepublika. Txiang Kai-Txek-ek eta Kuomintang-ek japoniarren erasoari buruz izan zuten jarreraren ondorioz, haien gudarostea bi zati egin zen, eta japoniarrak hedatu ahala, zuten eragina ere gutxituz joan zen. Japoniarren inbasioari aurre egiteko elkartu ondoren, Bigarren Mundu Gerra bukatu zenean, eta japoniarrek Txinatik alde egin ondoren, berriz ere gerra zibila hasi zen Kuomitang-en aldekoen –Txiang Kai-Txek-en gidaritzapean– eta Alderdi Komunistaren aldekoen artean. 1949ko urriaren 1ean, ia lurralde osoa beretu ondoren, buruzagi komunistek Txinako Herri Errepublika aldarrikatu zuten, eta erreforma ekonomikoak eta sozialak iragarri zituzten. Gobernuko eta Kuomitangeko beso armatuaren hondarrak Taiwango uhartera erretiratu ziren. Han, Estatu Batuen laguntzaz, Txinako legezko gobernua aldarrikatu zuten, eta Txina kontinentala atzera konkistatzeko planak egin zituzten. Buruzagi komunistek nekazaritzaren erreforma sakona bultzatu zuten, atzerritarren jabetza guztiak nazionalizatu zituzten, eta osasun eta hezkuntza programa zabalak abiatu zituzten. Hurrengo bost urtetarako plangintza Sobietar Batasuneko ereduaren arabera egin zen: inbertsio industrialari eta industria astunari eman zitzaion lehentasuna, ekonomia plangintza zentralizatu baten arabera betiere. Oinarri industrial sendo bat izateko, baina, nekazaritzak gainezka egin behar zuen, eta 1957. urte inguruan produkzioa ezin aurrera eginik zegoen. Herrialdearen arazoei aurre egin eta barne eztabaida piztu nahiz, herriari sistema kritikatzeko eta alternatibak proposatzeko eskatu zitzaion, baina herritarrak demokrazia faltaz kexatzen hasi zirenean, eta gobernua zalantzan jartzen, gobernuak “eskuindarren” aurkako kanpaina abiatu zuen eta kontrako iritzia eman zutenak zigortu zituen. 1958an, Maok “Aurreranzko Urrats Handia” deitutakoa aldarrikatu zuen, nekazaritza guneetako kolektibizazioa eta hirietako industrializazioa azkartzeko. Plangintza zorrotz, dogmatiko eta zurrun hark hondamendia eraman zuen herri osora, eta gosea zabaldu zuen herrietan. Datu ofizialen arabera, 1959 eta 1961 bitartean, 20 milioi pertsona hil ziren. XX. mendeko tragedia larrienetako bat izan zen, eta gutxien zabaldu denetako bat. 1962an, Maok ekonomian egindako hutsak onartu zituen, eta Liu Shao-shi-k hartu zuen haren lekua estatuaren gidaritzan. Desberdintasun ideologikoak zirela-eta, Txinaren eta Sobietar Batasunaren arteko harremanek okerrera egin zuten. 1963an, Sobietar Batasuneko teknikoek Txinatik alde egin zuten, eta berekin ereman zituzten jatorrizko plangintzak eta proiektuak. 1966an, gudarostea eta “Guardia Gorriko” ikasleek, Maoren liburu gorria eskuan, funtzionario publikoen eta irakasleen aurkako kanpaina hasi zuten Txina osoan: kapitalismoaren jarraitzaile izatea leporatzen zieten. Langileriaren Kultura Iraultza Handia hasia zen. Kultura Iraultza jarduera esparru guztietara zabaldu zen. Produkzioak izugarrizko beherakada izan zuen: fabrikak eta unibertsitateak itxi ziren, eta milaka gazte eta intelektual hirietatik herrietara joan ziren, beren borondatez, edo besteen eraginez. Urte haietako borrokak gerra zibil baten parekoak izan ziren eta milioika pertsona hil ziren, Maoren aurkari nagusia, besteak beste, Liu Shao-shi. 70eko hamarraldiaren hasieran, Txu En-Lai Lehen ministroa Estatu Batuekin hizketan hasi zen. Bien bitartean, Teng Hsiao-Ping-ek (Deng Xiaoping), Liu Shao-kiren babespekoak, kargu handiak eskuratu zituen berriro. 1971n gobernu komunistak Nazio Batuen erakundean Txinaren ordezkaritza berak zuela (eta ez Taiwanek) ezagutzea lortu zuen. Estatu Batuek ez zuten betorik jarri, Txinarekin harremanak hobetzeko abantailak sumatzen baitzituzten. 1976an, Estatu Batuak eta Txina harreman diplomatikoak izaten hasi ziren berriro. Nazioartean, Txinak aurre egin zien Sobietar Batasuneko aliatu guztiei. Angolan UNITAren alde egin zuen, eta Kongresu Panafrikarra bultzatu zuen Hegoafrikan. Vietnamekin zituen harremanak gaiztotzen hasi ziren, Vietnamek Estatu Batuak garaitu ondoren (1975). 1979an, Txinak Vietnam inbaditu zuen, Vietnamek Kanbodian esku hartzeagatik Khmer Gorrien erregimena deusezteko. 1975ean, Txou, Txu Teh eta Mao hil ziren, eta aginpidea lortzeko tirabirak izan ziren bi taldeen artean. Pragmatikoak eta erreformistak nagusitu ziren, funtzionario publikoen aldetik jaso zuten babesagatik. Talde maoistako buruzagiak –Jian Qing (Maoren alarguna), Zhang Chunqiao, Yao Wenyuan eta Wanga Hongwen– atxilo hartu zituzten, konspirazioz salatuta, eta Kultura Iraultzan bestek egindako gehiegikeriak eta hutsegiteak ordaindu zituzten. Buruzagi berriek ekonomia bultzatzeko eta nekazaritzan, industrian, defentsa eta zientzian eta teknologian aurrerapen handiak egiteko programa bat iragarri zuten. 1978 eta 1979. urteetan, adierazpen askatasun handiagoa onartu zen, Kultura Iraultzaren eta hura bultzatu zutenen aurkako kritikak egingo zirela gauza jakina izan arren. “Pekingo udaberrian”, herritarrek beren iritziak plazaratu zituzten “demokraziaren harresian” kartelak zintzilikatuta. Harresiak disidenteek aldizkari klandestinoak banatzeko ere balio zuen. Baina kritikak oinarrizko egitura politikoen aurka bideratzen hasi zirenean, agintariek desegin egin zuten higikundea. Demokraziaren harresia, Kultura Iraultzan sortutako instituzioa, itxi egin zuten. Disidente batek, Wel Jingshen-ek, hamabost urteko kartzela zigorra jaso zuen demokraziaren aldeko aldizkari bat argitaratzeagatik. 1978ko abenduan, Alderdiko Batzorde Nagusiaren hirugarren bilkuran, Teng Hsiao-Ping guztiz onartua izan zen ostera, eta ekonomian gauzak errotik aldatuko zirela iragarri zen: landan, herri komunak desegin egin ziren; lurra estatuari errentan hartutako familia banakoetan banandu zen; zergak ezarri ziren produkzio kuoten ordez, eta nekazariei sobera zutena herrietan eta hirietan saltzea onartu zitzaien. Txinak ateak zabaldu zizkien merkataritzari, kanpoko inbertsioari eta maileguei. Atzerriko enpresak erakartzeko, Esparru Ekonomiko Bereziak sortu ziren Hong Kong eta Makaotik gertu, beste herrialde batzuetako esparru libreen antzeko pizgarriak eskainiz: zerga salbuespenak, langile eta lur merkeak eta abar. Industrian, kudeatzaileen eskuetan utzi zen erabakiak hartzeko ahalmena, produkzioa eta banaketa behar bezala antola zezaten eta lehengaien iturriak aukera zitzaten. Langile gazteei, bizitza guztirako produkzio unitate bat izendatu ordez, kontratu bidezko enplegu sistema eskaini zitzaien. Eta negozio txikiak –dendak edo jatetxeak– sortzeko baimena eman zen. Gobernuak kontsumo ondasunen prezioei pixkanaka laguntzak kentzeko programak abiarazi zituen, merkatuak berak ezar zitzan oinarrizko produktu batzuen prezioak, hala nola elikagaiena eta arropena. Ekonomiaren hazkundea bultzatzeko, kontsumoa bultzatu zen. Aldaketak sendotu ahala, salgai eta elikagai gehiago agertu ziren dendetan, eta zenbait urtetan lansariak handituz joan ziren. Langabeziak behera egin zuen. Txinan eta Txinatik kanpo bidaiatzeko eragozpenak desagertuz joan ziren, eta arte adierazpen ez ofizialak eta kultura aniztasun handiagoa onartu zen. Hala ere, aldaketa ekonomikoek inflazioa sortu zuten, batez ere elikagaietan eta arropetan, eta 80ko hamarraldiaren bukaeran, erosteko ahalmena gutxitzen hasi zen. Herrietan, merkatu handiak hornitzeko aukera baitzuten, hirietara iristeko modua zuten nekazariak ateratzen ziren irabazten, baina merkatuetatik urrun bizi zirenak, are atzerago geratu ziren. Plagizida eta ongarri kimikoen erabilera zabaldu zen, eta horiekin produkzioa handitzen hasi zen. Baina gero produkzioak behera egin zuen, eta beharakadari aurre egiteko produktu kimiko gehiago erabili zen, maila arriskutsuetaraino, plagiziden eta ongarrien prezioak gora egiten zuen bitartean. Langileen gizarte asegurantzak okerrera egin zuen eta enplegu sistema berriak zalantza sortzen hasi ziren. Batetik, kudeatzaileek langileak kontratatzeko eta lanetik botatzeko ahalmena zuten, eta produkzioari helburuak jartzeko, baina, bestetik, sindikatuei ez zitzaien aldaketa haietara egokitzeko eta haietatik babesteko hartu beharreko neurriak askatasunez hartzeko aukerarik eman. Une hartan, aldaketa ekonomikoen erritmoa eta eragina zen eztabaida nagusia; alderdia eta estatua argiago bereizi beharra ikusten zen. 1986an, ikasleek manifestazioak egin zituzten Shanghain, prentsa askatasunaren eta aldaketa politikoen alde. Hu Yaobang, alderdiko idazkari nagusia, kargua uztera behartu zuten, eta alderdiko sektore gogorrak “liberalismo burgesaren” aurkako kanpaina egin zuen, “mendebaldeko” ideiak deitzen zituztenak –pluralismo politikoa batez ere, kontsumoa eta ustelkeria– erauzteko. Jende askorentzat hura Teng-en politika ekonomiko erreformistaren aurkako erasoa izan zen, Hu Yaobang haren babestuetako bat baitzen. 1989ko martxoan, Erdiko Txina Asiarra izenez ezagutzen den lurraldean, poliziak tiroka sakabanatu zuen kultura eta erlijio jazarpenaren aurka protestatzeko tibetarren manifestazio bat. Gobernuak gerra egoera ezarri zuen, eta 1990eko apirila arte ez zuen kendu. Tibetar erbesteratuek disidenteen atxiloketak eta hilketak salatu zituzten. Izan ere, Txinak legez kanpo beretu zuen Tibet 1950ean, eta lurralde autonomoa izendatu zuen 1965ean. Hu Yaobang 1989ko apirilean hil zen, eta milaka ikasle Tiananmen-go plazan elkartu ziren, Pekingo erdian, Txinako aldaketa liberalen sinbolo zen gizonaren heriotzarengatik beren dolua erakusteagatik ez ezik, ustelkeriaren kontra protestatzeko eta gizartean eta alderdian aldaketak eskatzeko. Ikasleek plazan kanpatu zuten 1919ko maiatzeko 4ko ikasle manifestazioen urteurrenean. Pekingo ehunka mila langile eta herritar ikasleen alde azaldu ziren, janariak eta bestelako hornigaiak eramaten zizkieten, eta kale kantoiak ixten zituzten gudarosteak ikasleei eraso egiteko prest zeudela zirudienean. Beste hiri batzuetan ere antzeko manifestazioak egiten hasi ziren, hedabide ofizialetako langile taldeen, sindikatuen eta alderdiko sektore batzuen laguntzaz. Azkenean, 1989ko ekainaren 4an, gobernuak indarkeriaz ekin zuen: gudarostea bidali zuen Pekingo hirigunera herritarrak eta ikasleak sakabanatzera. Ehunka pertsona hil ziren eta milaka zauritu. Gero, ikasle eta langile buruzagien aurkako jazarpenak izan ziren. Askok espetxe zigorra jaso zuten eta beste batzuk hiltzera kondenatu zituzten. Aldaketa politikoak izan ziren, eta Li Peng izendatu zuten Lehen ministro. Munduko herrialdeek gogor kritikatu zuten gobernuaren errepresioa, eta Txinak nazioarteko ekonomia harremanak handitzeko zituen esperantzak zapuztuta geratu ziren denboraldi batez. Tiananmengo errepresioaren ondoren Pekinera azaldu zen lehenengo gobernu mendebaldarra Britainia Handikoa izan zen, 1991ko irailean: Hong Kongeko aireportu berria egiteko hitzarmena izenpetu zuten, britainiarren kolonia hura 1997rako Txinaren eskuetan uzteko negoziazioen barruan. Enpresen heren baten defizita zela, batetik, eta estatuaren aurrekontu gero eta desorekatugoa, bestetik, ezinbestekoa zen egiturazko erreformak egitea. Alderdi Komunistak liberalizazio ekonomikorako prozesuari ekin zion berriro. Alderdi Komunistako idazkari berria, Jiang Zemin, “pentsamendu askatasunaren” alde agertu zen. 1991ko urrian, Parisen, Kanbodiari buruzko hitzarmena egin ondoren, eta Sobietar Batasuna desegin ondoren, Txina eta Vietnamen arteko harremanak bere onera etorri ziren. Estatu Batuek ere, Tiananmengo gertaeren ondoren ezarritako harreman debekua bukatutzat eman ondoren, Pekinek misilen esportazioari buruzko nazioarteko ituna errespetatuko zuela hitzartzea lortu zuen. Hilabete hartan bertan, Pekingo goi ordezkari bat Hego Koreako hiriburuan izan zen, lehen aldiz gerra ondoren, Ozeano Bareko herrialdeen eta Asiaren arteko harreman ekonomikoak bultzatzeko konferentzia batean parte hartzeko. Erakunde horrek (APEC) munduko biztanleriaren eta produkzioaren erdia hartzen ditu. 1991ko azaroan, gobernuak aske utzi zituen Tiananmengo protestetan parte hartu zuten ikasle buruzagiak. Hurrengo urtean, Amnesty International taldeak Txinan hogei mila preso politiko zeudela salatu zuen. 1992an, Estatu Batuek lehentasuna eman zion Txinako harreman komertzialei. Urte hartan bertan, Alderdi Komunistaren XIV. Kongresuan, Teng Hsiao-Pingen buruzagitza eta ekonomiari emandako norabidea berretsi ziren. Kongresuaren ondoren, Txinako Alderdi Komunistaren historian egindako purgarik handiena egin zen: kontserbadore gehienak kargurik gabe geratu ziren. Gudarosteko buruzagitzan ere aldaketa handiak izan ziren. Herriaren Kongresu Nazionalaren urteko bileran, Txinako Alderdi Komunistaren idazkari nagusia, Jiang Zemin, errepublikako lehendakari izendatu zuten. Hura izan zen, Maoren heriotzaz geroztik, estatuko, alderdiko eta gudarosteko buruzagitzak, hirurak lortu zituen lehenengoa. 1992ko apirilean, Yangtse ibaiko Hiru Zintzurreko urtegi erraldoia egiteko erabakia berretsi zen. Urtegia, eztabaida handia piztu duena, 2009. urtean bukatuko da. Ur azpian geratuko den eremuan –10 hiri eta 800 herri baino gehiago– 1.300.000 pertsona bizi dira egun. Irailean, gobernuak jakinarazi zuen Tibeteko ekintza independentistak “kupidarik gabe zapalduko” zituela. 1992an, inoiz ez bezala, barne produktu gordina % 12,8 igo zen. Hazkunde horrek, baina, ondorio kaltegarriak izan zituen hurrengo urtean: lehen sei hilabeteetan inflazioa % 20koa izan zen; hala ere, urte hartan ere ekonomia % 13,5 hazi zen. Inflazioa murrizteko, ekonomiaren hazkundea % 9 baino handiagoa ez izatea proposatu zuen Li Pengek. Erabaki horrek kostako probintzien protestak eragin zituen, haiek baitziren Txinako ekonomiaren “boomaren” onuradun nagusiak. Hirietako aberats berrien eta langile eta nekazari gehiengoaren arteko desberdintasun sozialak gero eta handiagoak dira, eta horren ondorio nabarmenenetako bat milioika pertsona landatik hirietara emigratzea da. Inflazioa % 13ra mugatu zen eta 1996-2000 bitarteko plangintzak % 8-9ko hazkunde ekonomikoa aurreikusi zuen. Ekonomia hazkundearekin batera ustelkeria izugarri zabaldu da. Alderdi Komunistako Pekingo lehen idazkariak, Chen Xitong-ek, bere kargua utzi behar izan zuen, alderdiko goi buruzagi batzuek eta udalaren enpresa metalurgiko bateko goi karguek funtsak bidegabe erabili zituztela jakin zenean. Apirilean, Pekingo alkateordeak, Wang Baosen-ek, gobernuaren funtsetatik 37 milioi dolar bereganatzeaz akusatuta, bere buruaz beste egin zuen. Aurreko urteetan bezala, Estatu Batuen eta Txinaren arteko harreman komertzialak handitu egin ziren, nahiz eta desadostasun publikoak etengabeak izan, hala nola, Pekinek Taiwan ondoan egindako maniobra militarrengatik edo saio nuklearrengatik. Azaroan, Jiang Hego Koreara joan zen bisitan (bera izan zen bertara joandako Txinako lehen lehendakaria), gerra hotzaren garaian komunismoaren aurka egin zuten herrialdeen eta Txinaren arteko elkarganatze komertzial eta politikoaren erakusgarri. 1996an, Amnesty International-ek Txinako gobernua salatu zuen Tibeteko fraide budisten kontrako errepresioarengatik. 1996an, ekonomiak azkeneko urteetako bidetik segitu zuen: barne produktu gordina % 10 handitu zen eta inflazioa % 6ra murriztu. Atzerritar inbertsioa, hazkunde ekonomikoaren eragile nagusia, % 20 handitu zen. Txinak, beraz, gero eta gehiago bereganatu zuen merkatu ekonomia eta gero eta gehiago sartu zen munduko sistema ekonomiko liberalean; erreforma ekonomikoen aldekoek hainbat arrazoi argudiatzen zituzten aldaketa horretarako: txinatar merkatua zabalzea, erdiko klase hiritar bat sortzea, bizi maila hobetzea eta, horrekin batera, irabaziak, kontsumo maila, bizi itxaropena eta alfabetatze tasa handitzea. Erreformaren aurkakoen iritzian, ordea, alde handiak daude sektore batzuen eta besteen artean, kutsadura handia da, ustelkeria handia dago, gero eta langabetu gehiago dago eta estatuaren enpresak ez dira behar bezala kudeatzen; horrez gainera, erreforma politikoren beharra ere azpimarratzen dute askok. 2001ean, Txina Munduko Merkataritza Erakundean (OMC) sartu zen. Politikaren alorrean, ordea, Txinako Alderdi Komunistak beretzat hartua du kontrol politiko erabatekoa eta errepresio gogorrez zanpatzen ditu demokraziaren eta erreforma politikoen aldekoak. Azken urteetan, gogortu egin du, gainera, Tibeten askatasuna eskatzen dutenen errepresioa, eta arazo du hori gaur egun ere larrienetako bat giza eskubideen aldetik, nahiz alde horretatik mendebaldeko talde eta erakunde askok behin eta berriz salatu izan duten Txinaren jarrera. Ekonomiara berriz itzuliz, 2007an Txina munduko hirugarren potentzia ekonomikoa zen, Estatu Batuen eta Japoniaren atzetik. Txinaren hazkunde ekonomikoa munduko handienetako bat izan da 2008 arte, % 7 edo 8koa, alegia. Jarduera ekonomiko horren garapen bizkor-bizkor hori inbertsioei eta esportazioei zor zaie gehienbat, baina askorik ez barne kontsumoari. Esportazioen goraldi hori atzerriko enpresa askok Txinan egoitza hartu izanari zor zaio neurri batean, eta enpresa horiek gehienbat erakartzen dituena Txinak eskaintzen duen lan esku merke, otzan eta sindikatorik gabea eta, beraz, ia eskubiderik gabea da. Mendebaldeko herri industrializatuetako gutxieneko soldata baino askoz ere gutxiago ordaintzen zaie txinatar langileei, lan baldintzak ikaragarri gogorrak dira eta langileak kalera botatzeko askatasuna ere erabatekoa da enpresaburuentzat. Baina, munduko herrialde gehienetan bezala, 2008ko krisi ekonomiko latzak eragina izan du Txinan ere. Estatu Batuetako eta Europako gainbehera ekonomikoak ondorio larriak izan ditzake Txinaren hazkunde ekonomikoan, esportazioen mende baitago gehienbat.
http://www.china.org.cn/
