Tunisia
(Izen ofiziala, Tunisiako Errepublika; Arab., al-Jumhuriyah at Tunisiyah). Afrikako ipar-erdialdeko estatua, alderdi hartako txikiena. 154.300 km2 eta 10,383,577 biztanle (2008, tunisiarrak). Mugak: iparraldean eta ekialdean Mediterraneo Itsasoa (1.000 km inguruko itsasertza); mendebaldean Aljeria; ekialdean eta hegoaldean Libia. Hiriburua: Tunis. Hiri nagusiak: Sfax, Ariana, Susa, Bizerta, Kairuan. Hizkuntza ofiziala: arabiera; beste hizkuntzak: berberiera, frantsesa. Erlijio ofiziala: islama (sunniak % 99,4). Biztanleak: arabiarrak % 98,2; berberiarrak % 1,2. Dirua: dinar-a. v Orografia eta hidrografia. Itxura luzekoa da, ipar-hegoalde ardatzaren norabidean (750 km luze, 350 km zabal). Oro har, Tunisia herrialde laua da, iparraldearen salbuespenarekin. Hala, zenbait lurralde desberdin bereiz daitezke iparretik hegora. Iparraldea menditsua da, gehienbat Aljeriako mendikateen jarraipen diren mendiek moldatua: Iparraldeko Tell eta Tell Garaia. Azken honetan aurkitzen da herrialdeko gailurrik garaiena: Chambi djebel-a (1.544 m). Iparraldean, halaber, Medjerda ibaia herrialdeko ur-laster iraunkor bakarra da; Aljerian sortzen da eta Tunisiako golkoan itsasoratzen da ibar emankorra moldatu ondoren. Mendikateetatik hegoaldera estepa-ordokia hedatzen da, mendebaletik ekialdera jaisten delarik. Ordokiaren oinetan zerrenda laua eta behea dago, batez ere chot edo aintzira gaziek –eta maiz askotan lehortuek– osatua dena. Handik hegoaldera basamortua hedatzen da, Aljeriako Ekialdeko Erg delakoaren jarraipena, gizakien bizileku bakarrak putzu artesiar zenbaiten inguruetan aurkitzen direla. Itsasertz ebakiak, lurmuturrak (Zuria, Bon) eta golkoak (Bizerta, Gabes) moldatzen ditu, handik hurbil zenbait uharte (Djerba, Kerkennah) aurkitzen direlarik. v Klima eta landaredia. Iparraldeak Mediterraneoko klima du –negu arinak eta uda lehor beroak– eta mendietako iparraldean urteko 1.000 mm eta gehiago euri ur biltzen da. Zenbat eta hegoalderago joan gero eta klima gogorragoa da; estepan urteko 150-400 mm ur biltzen bada, hegoaldeko basamortu eremuetan ez da 100 mm-ra iristen urteko euria. Kostaldeko klima, oro har, ihintzak, lainoek eta halako fenomenoek gozatua izan ohi da. Iparraldean Mediterraneoko basoari dagozkion zuhaitzak heltzen dira (artea, artelatza, olibondoa eta beste); estepak gehienbat espartzuak estaliak dira, basamortuan ia landarerik batere ez dela.■ Biztanleak. Gizarte aurrerakuntzen (biztanleriaren % 7 bizi da bakarrik pobretasun mailatik behera) eta aurrerakuntza juridikoen (emakumearen estatutuaren erreforma) bidez, Tunisiak hazkunde demografikoa kontrolatu ahal izan du. 1966an familia plangintza jarri zen abian eta hazkundea berehala jaitsi zen: % 2,5etik % 1,8ra jaitsi zen hamar urtetan. Hala ere, jaiotza tasak garaia izaten jarraitzen du, eta 15 urtetik beherakoek biztanleriaren % 35 hartzen dute. Irakaskuntza eta alfabetatze maila Aljeria eta Marokokoa baino hobeak dira. Analfabetoak biztanleen % 33 besterik ez dira 15 urtetik gorako biztanleetan; 1993-1994 urteetan kanpaina handiak egin ziren ehuneko hori jaisteko. Tunisiako biztanleria oso homogeneoa da (berebere gutxi dago). Biztanle gehienak kostaldean bizi dira. 1972ko liberalizazioaren ondoren gizarte mailen arteko aldeak nabarmendu egin ziren. 1970-1980 urteen bitartean, berriz, nahaste handiak izan ziren gizartean, inflazioaren eta erosteko ahalmena jaistearen ondorioz. 1990eko hamarraldiaren hasieran gizartearen egoera zaila zen oraindik; hala ere, hainbat hitzarmen izenpetu ziren sindikatuekin eta horrek baretu egin zuen zertxobait egoera. Biztanle aktiboen laurdena langabetua da. Gobernuak 1970eko hamarraldiaren hasieran Europarako emigrazioa eten bazuen ere, mugak itxiz, emigrazio horrek ezkutuan jarraitzen du. Zine el-Abidine Ben Ali-ren erregimenak 1995. urteaz geroztik saio ugari egin ditu pobretasunari aurre egiteko: solidaritate funts nazionala osatu eta mikrokedituetarako banku bat sortu du, nekazariguneak zabaldu ditu, nazioarteko laguntza eta egitasmo sozialak bultzatu ditu, etab. ■ Ekonomia. Bourguibaren aldiaren (1957-1987) hasierako esperientzia kolektibistan ugariak izan ziren nahasmendu sozialak, elkarte pribatuak nazionalizatu egin ziren, 800.000 hektareako lur kolonialak kooperatibetan antolatu ziren, elkarte publiko handiak sortu ziren. 1969. urteaz geroztik erabat aldatu ziren gauzak, eta 1972an inbertsio kode oso liberala jarri zen abian, zeinaren bidez atzerriko inbertsioak asko handitu ziren eta industria sare handi bat (ehungintza, elikagaiak) osatu zen. Berehala industriak nekazaritzari hartu dio lekua. Mahatsaren eta laboreen ekoizpena asko jaitsi da, eta garia eta elikagaiak inportu egin behar dira. Hala ere, oliba olioaren munduko laugarren ekoizlea da Tunisia. Lurpeko ondasunei dagokionez, herrialde aberatsa da fosfatotan (Gafsa eskualdea) eta petrolioan. Bestalde, Aljeriako gasa Italiara eramateko bidea zabaltzen du Tunisiak. 1986. urteaz geroztik, trantsizioak eraginda, nahasmendu sozial handia izan bada ere, ekonomiaren hazkundea % 3 izan da urteko, eta eskulangintzako esportazioak asko hazi dira. Hirugarren sektorea da gaur egun nagusi (langileen % 40), turismoari eskerrak batez ere. Jarduera horri esker Tunisiak zailtasun handiegirik gabe igaro ahal izan zituen 1986ko diruaren balioa galtzea, bankuen eta meatzaritza sektorearen berregituratzea, ekonomiaren liberalizazioa. Tunisiak, bestalde, Europako laguntza izan du, Frantziarena batez ere, eta baita Espainia eta Italiarena ere. Golkoko gerrak Kuwaiteko eta Saudi Arabiako inbertsioak geldiarazi eta Ekialde Hurbileko tunisiarrak itzultzea eragin bazuen ere, Magreb, Afrika eta arabiar munduaren barruko plataformatzat hartzen da Tunisia; horrez gainera, harreman estuak ditu herrialde horiekin. 1990. urtetik aurrera, ekonomiaren liberalizazioa nabarmendu egin zen: % 17ko BEZ-a 1996. urteaz geroztik, pribatizazioak, lantegien berritzea, inbertsioak handitzea, aduana zergak desagertzea, defizita apaltzea, zergak igotzea. Hazkundea % 4ra eta % 6ra iritsi zen, 1995eko nekazaritza krisiaren garaian izan ezik. Hala ere, zorrak ezin izan ziren gainditu (BNPren % 52,5). Kanpo merkataritzari dagokionez, defizitarioa da guztiz, inportazioak esportazioen gainetik baitaude. Hori dela-eta, Munduko Bankuaren iritziz, motelegia da berrikuntzen erritmoa. Estatuaren iritziz, aldiz, ekonomiaren liberalizazioa gauzatzeko ezinbestekoa da estatua sendotzea. v Historia. Antzinatea. Berberiar nomadak dira lehen biztanle ezagunak. K.a. XII. mendetik K.a. II. mendera feniziarrek merkataritzarako portuak ezarri zituzten Tunisiako kostaldean. K.a. VIII. mendean Kartago sortu zuten: Tiroko kolonia zen hasieran; bi mende geroago, zenbait portuk osaturiko itsas inperio baten buru zen, gutxi gorabehera egungo Tunisia hartzen zuen lurraldea bere mende zuelarik. Gerra punikoetan galtzaile irtenik (K.a. 146), Kartagok, mendeko lurraldea barne, Erromako Afrikako probintzia osatu zuen. Erromako gerra zibilen ondoren, hango nekazaritzak garapen handia izan zuen inperioarentzat laboreak, olioa eta ardoa ekoizten zituela. Herrialdea ia erabat erromatartua, latinizatua eta kristautua izan zen. Behe Inperioan, ordea, pobretu zen eta 429-433 aldian bandaloek beren mende hartu zuten; horren ondorioz erromatarturiko berberiar asko lehengo ohituretara bihurtu ziren. Bizantzioren nagusitasunak (533 - 698) ez zuen joera hori galerarazi ahal izan. v Islama Tunisian. Arabiarren inbasioa 647an abiatu zen. 670ean Kairuan (Al-Qayrawan) sortu zuten eta 705erako, berberiarren eta bizantziarren erresistentzia hautsirik, herrialde osoaz jabetuak ziren. Islama laster zabaldu zen Tunisia osora. Hiri berriak sortu zituzten kostaldean: Susa, Monastir, Sfax. Arabiarren azpian, Tunisiak eta Aljeriako ekialdeak Ifriqiya probintzia osatu zuten. Gobernariek, omeiarrak lehenik eta abbasiarrak gero, Kairuan-en zuten egoitza. 800etik 909ra Sizilia ere mendean hartu zuen hango dinastia batek, aglabiarrak, aginpide autonomoa osatu zuen. 909an fatimatarrak nagusitu ziren eta kaliferri xiita ezarri zuten Kairuan-en. 972an fatimatarrek beren meneko ziren ziriar berberiarren esku utzi zuten Tunisia. 1160an Abd al-Mumimek, almohadiarren dinastia berberiarreko kalifak, bere inperioaren barne ezarri zuen Tunisia. 1236tik aurrera hafsiarrek estatu sendoa egituratu zuten eta haien mendean herrialdea aurreratu zen, ekialdeko elementuak eta zibilizazio hispano-arabiarraren ezaugarriak batzen zituen arte originala garatu zutelarik. v Otomandarren aginpidea. XVI. mendearen hasieran, Espainiak eta Inperio Otomandarrak Siziliako itsasarteaz nagusitu nahiak hafsiarren azkena ekarri zuen. Tunis hiriburua Bizargorri pirata turkiarrak hartuak zituela (1534), Karlos V.a, hafsiar agintariak deiturik, zenbait hiriz jabetu zen. Gudu eta gorabehera askoren ondoren, 1574an otomandarrak lurralde osoaz jabetu ziren eta haien mende izan zen XIX. mendea arte. Hasieran Aljeriaren zatia bazen ere, geroago, bey edo gobernari baten aginpidean, autonomia gero eta handiagoa lortuz joan zen. v Frantziaren mende. XIX. mendearen hasieratik izatez burujabetasuna erabatekoa zen. Garai hartan mendebalarekiko merkataritza eta kultura harremanak areagotu ziren. Administrazio txarraren ondorioz, porrot ekonomikoa gertatu zen eta zorrak zirela eta, Frantziak, Ingalaterrak eta Italiak haren gaineko finantza batzorde bat osatu zuten. 1881ean muga gatazka batzuen aitzakiarekin, Frantziako tropak herrialdean sartu ziren; denbora laburraren buruan Tunisia “protektoratu” izendatu zuten, frantses administrazioa ezarri zuten eta kolono europarrak hango lurrez jabetzen hasi ziren. XX. mendearen hasieratik Tunisiako abertzaleak herrialde askearen alde azaltzen hasi ziren. 1920an Destour alderdi abertzaleak gobernuan parte hartzea eskatu zuen. Zapalkuntzaren ondorioz higikunde nazionalista desegin zen, baina 1934an Habib Bourguiba buru zuen Neo-Destour alderdia eratu zen, Frantziako Herri Fronteak aintzat hartzen zuela. Bigarren Mundu Gerran borroken gertalekua izan ondoren (1942-1943) berriro azaldu zen higikundea eta, zenbaitetan erresistentzia armatua ere erabiliz, 1956an burujabetasuna lortu zuen. v Tunisia burujabe. Konstituziogintzako batzarrak errepublika aldarrikatu zuen eta 1957an Bourguiba izendatu zuen lehendakari. 1964an frantses kolonoen lurrak nazionalizatu zituzten. Bourguiba lehendakari zenbait aldiz hautatua izan ondoren, 1975ean bizi arterako lehendakari izendatu zuten. Hala eta guztiz, errejimenaren aurkako oposizioa gero eta handiagoa zen eta matxinada zenbait lehertu ziren. 1987an Bourguiba bere kargutik kendu zuten eta Zine al-Abidine Ben Ali lehen ministroak hartu zuen haren lekua. 1989ko hauteskundeak burujabetasunaz gero aginpidean zen alderdiak irabazi zituen, eta Ben Ali lehendakaria bere karguan berretsi zuten. Hala ere, hauteskunde haietan argi eta garbi ikusi zen Tunisian zegoen polarizazio politikoa: batetik Elkarte Konstituzional Demokratikoa zegoen (RCD), alderdi ofizialista hain zuen, eta bestetik Hezb Ennahda higikunde islamiarra; legez kanpo bazegoen ere, hauteskundeen % 15 hartu zuen hautagai independenteen bidez. 1990ean Amnesty International erakundeak Tunisiari buruzko txosten bat aurkeztu zuen, atxilotuek jasaten zituzten torturak salatuz, eta heriotza zigorrak aldatzea eskatuz. Baina Ben Alik zapalkuntzaren aldeko legedia indartzen jarraitu zuen. 1993an lehendakariak oinarrizko eskubideak mugatzen zituen lege bat osatu zuen. Testuinguru horretan, 1994an Ben Alik botoen % 99 lortu zuen. Ben Alik ekonomiaren liberalizazioarekin jarraitu zuen, eta baita gogortasunarekin ere politikaren alorrean. 1999an Munduko Diru Funtsak ekonomia erreformak bizkortzeko eskatu zion gobernuari, batez ere pribatizazioak. Ben Ali da gaur egun ere lehendakaria, 21 urte daramatza agintean, eta azken hauteskundeak (2004an) botoen % 94,5ekin irabazi zituen, baina oposizioak iruzurra salatu zuen berriz ere.
http://www.tunisiaonline.com/
