supernoba
iz. eta izond. Astr. Bortizki lehertzen den izarra eta izar horien leherketa. Izarrak eztanda egiten duenean ehun mila edo milioi bat aldiz handitzen da haren argitasuna; hala, izar “hilberria” egun batzuetan galaxia bat bezain argitsu izaten da, eta kanpoko geruzak segundoko milaka kilometrotako lastertasunez jaurtitzen ditu espaziora. Supernobak noben antzekoak dira: bai haiek eta bai horiek egun gutxi batzuk baino ez dute irauten; hasieran argitasun bizia eta handia izaten dute, eta gerora jarraian galtzen dute argia. Supernoba leherketa bat ordea, izarrarentzat kataklismo gertaera da, izarraren bizitza aktiboaren amaiera alegia. Bost supernoba besterik ez dira aztertu, zenbait adituren iritzian, Eguzki sisteman azken mila urteetan: 1006, 1054, 1572, 1604 eta 1987 urteetan; bestetik, espazioan diren beste 120 gorputzen irrati igorpenak supernoba eztandek sortzen dituzten hondartzat hartzen dira. Supernobetan ezagunena 1054. urtean gertatu zen; leherketa hori Taurus konstelazioaren adar batean ikusi zen, eta txinatar eta korear behatzaileek nahiz Amerikako hego-mendebaleko zenbait indiarrek ere ikusi zuten, idatzi eta pinturetan jasotzen denez. Egun, eztanda horren kondarrak Karramarroaren Nebulosan ikus daitezke. 1987.eko supernoba izan zen 1604. urteko supernoba Txile-ko behategian Ian K. Shelton astronomilari kanadiarrak aurkitu zuena. v Astronomoek bitan sailkatzen dituzte supernobak izaten duten leherketa motaren arabera, Type I eta Type II supernobak. Type II motako supernoba leherketek (duela gutxi arte besterik ezagutzen ez zenez mota klasiko deitu ohi dena) bere bizitza aktiboaren amaieran masa handiko izar batean (gutxienez 8 aldiz eguzkiaren masa) izaten dira. Supernobak izarraren energia iturria agortzen denean gertatzen dira. Izarrak beharrezkoa du energia, grabitate indarren eraginaz bere nukleorantz uzkurtu ez dadin beharrezko du; energia horrek ematen dio halaber izarrari argitasuna. Energia hori izarraren gunearen edo nukleoaren inguruan sortzen den energia nuklearra da; hidrogenoa edo helioa bezalako gai arinak, fusio nuklearraren bidez, gero eta gai astunagoak sortuz eraldatzen dira. Gai arinetatik gai astunak sortzeko erreakzioetan eratzen diren gai astunen nukleoak hasierako gai arinen nukleoak baino egonkorragoak dira, eta erreakzio hori gertatzen denean energia askatzen da. Burdina baino astunagoak diren elementuak sortzerakoan ordea, beharrezkoa izaten da erreakzioari energia ematea, sortzen diren nukleoak gero eta egongaitzagoak izaten baitira; energia agortzen denean ordea, ezin zaio erreakzio horri energia gehiago eman, eta burdinaz osaturiko nukleo bat sortzen da izarraren gunean. Izar horri masa handiko izarra edo izar pisuduna deritza, zahartzen ari den izarra da (ik. izar). Burdinaz osaturiko nukleo horren masa etengabe handitzen da, eta une batean handiegi bilakatzen da: izarrak ezin izaten dio eutsi nukleoan gertatzen diren fusio erreakzioez lorturiko energiaz bere grabitate indarrak sortzen dion erakarpen indar handiari. Izarraren gunean kolapsoa izaten da, segundo bat baino gutxiago irauten duena, eta izarraren materia bere grabitate-zentrorantz uzkurtzen da, diametroa arras txikituz, harik eta haren osagarri diren nukleoiak eta elektroi askeak elkarrekin talka egin eta lastertasun handiz jiraka den nukleo edo gune gogor bat sortzen den arte. Nukleo edo gune hori, batez ere neutroiez osatua izaten da; 10 km-ko bolumena izaten du, baina pisua hainbat Eguzkiren adinakoa. Dentsitate horretako materialaren koilarakada batek 50.000 milioi tona inguru pisatuko luke Lurrean. Nukleoaren uzkurtzeak, ordea, amaiera izaten du; nukleoaren materiak dentsitate jakin bat lortzen duenean, bat-batean uzkurtze edo barne alderako presioaren kontrako indar handi bat sortzen da, nukleoak erakartzen dituen materialak nukleoarekin jo eta atzera ateratzen dira bortizki eztanda eginez; kanpora aldera egiten duen eztanda shock uhin batez gertatzen da, eta uhin horrek izarraren kanpo aldean diren geruzak segundoko milaka kilometrotako lastertasunez espaziora jaurtitzen ditu. Eztanda horren ondorioz neutroi izar bat sortzen da. Batzuetan izarraren nukleoak izaten duen kolapsoa oso handia izaten da, eta horren ondorioz sortzen den izar uzkurtua neutroi izar bat baino txikiagoa eta dentsitate handikoa izaten da (zulo beltza izena ematen zaio): izar horiek hain dute indartsua grabitate eremua, non argiak ere ezin baitu indar horren eraginetik ihes egin. Gerora supernoba leherketen gas antzeko hondarrak (ikusgai izaten direnak, Karramarro aldeko nebulosa, esaterako) izarren artean den gaiaren osaera kimikoa aberasten dute; gai horrek garrantzi handia du izar jenerazio berriak handik sortuko baitira eta baita planetak ere (Lurraren materia guztiak eguzki sistema sortu aurretik eztanda egin zuen supernoba leherketa batean duela jatorria uste da). Type I motako supernobak orain dela gutxi arte ezin izan dira azaldu, nahiz eta oraindik ere horien gainean badiren hainbat ezjakintasun. Type I motako leherketetan gertatzen den nukleoaren bat-bateko aldaketa Type II-koan izaten denaren antzekoa da nonbait. Mota horretako supernoba leherketak, ordea, pisu-arina duten izarretan gertatzen dira, eguzkiaren masa lautik zortzira aldiz handiagoa dutenetan alegia. ik. izar.
