Sudan
(Izen ofiziala, Sudango Errepublika). Afrikako ipar-ekialdeko estatua. 2.503.890 km2 eta 40.218.456 biztanle (2008; sudandarrak). Mugak: iparraldean, Egipto; ipar-ekialdean, Itsaso Gorria; ekialdean, Etiopia; hegoaldean, Kenya, Uganda eta Zaire; mendebaldean, Afrika Erdiko Errepublika eta Txad; ipar-mendebaldean, Libia. Hiriburua: Khartum. Hiri nagusiak: Omdurman, Port Sudan. Hizkuntza ofiziala: arabiera. Etniak: Sudango arabiarrak, % 49,1; dinkak, % 11,5; nubak, % 8,1; bejak, % 6,4; nuer-ak, % 4,9; azande-ak, % 2,7; bari-ak, % 2,5; fur-ak, % 2,1; xiluk-ak, % 1,7; lotuko-ak, % 1,5; besteak, % 9,5. Erlijioa: musulman sunnia, % 73; animismoa, % 16,7; katolikoa, % 5,6; anglikanismoa, % 2,3; besteak, % 2,4. Dirua: Sudango libra. v Orografia eta hidrografia. Afrikako herrialde handiena da Sudan: 2.000 km baino gehiago ditu iparraldetik hegoaldera, eta 1.600 km inguru mendebaletik ekialdera. Ia lurralde osoa ordoki zabal bat da; iparraldean Saharako harrizko basamortua du; hareazko dunak mendebalean; hegoaldeko eta erdialdeko karezko ordekan, berriz, zingira handiak, eta tarteka, mendiak ditu. Ipar-ekialdea, Itsaso Gorrirako aldea, alegia, menditsua da, 2.000 m-tik gorako mendiekin. Baina Sudango mendi garaiena hegoaldean dago, Ugandarekin muga eginez: Kinyeti mendia, 3.187 m. Sudango lurraldeari batasuna ematen diona, ordea, Nilo ibaia da; Nilok, hegoaldetik iparraldera, alderik alde igarotzen baitu lurralde osoa. Hegoaldean oso zingira zabalak eratzen ditu, saad deituak. Ura Nilon isurtzen duten ibaien artean, Etiopiako goi-ordokian sortu eta eskuinaldeko adarrak dituen Sobat, Nilo Urdina eta Atbara dira aipagarri. v Klima eta landaredia. Sudanek basamortuko klima du iparraldean eta ekuatoriala hegoaldean. Hala, iparraldeko batez besteko hozberoa 17 °C-koa da neguan eta 37 °C-koa udan. Erdialdean, Khartumen adibidez, 38 °C baino gehiagoko beroa izaten da urteko edozein hilabetetan, eta hegoaldean ere, beti egiten du bero handia. Iparraldean ia ez du euririk egiten eta hegoaldean, batez beste, 1.465 mm euri izaten dira urtean, apiriletik azarora bitarteko euri sasoian batez ere. Itsaso Gorri aldeko haizeak samurrago egiten du alderdi hartako bero, eta neguan euria egiten du. Bestalde, iparraldean eta ipar-ekialdean hare-ekaitzak izaten dira. v Landaredia askoz ugariagoa da hegoaldean iparraldean baino. Hala, oihan tropikalak estaltzen du hegoaldea, hegoaldeko mendialdea batez ere, baina zenbat eta iparralderago soiluneak gero eta handiagoak dira: erdialdeak sabana hezeko landaredia du, eta sabana idorrekoa iparraldeak (sastrakadiak eta basamortuko girora egokitutako landaredia). Bestalde, Niloren aldamenetan datilondoak hazten dira, besteak beste. ■ Biztanleak. Afrikako herrialde handiena da, baina batez besteko dentsitatea apalenetakoa du. Hala ere, eskualde batetik bestera alde handia dago: mutur batean Libia eta Nubiako basamortuak daude, ia hutsak, eta bestean Nilo ibaiaren bailara, oso jendeztatua. Sudan mosaiko etniko bat da, eta mugak, kolonizazioaren eraginez sortuak, ez dute zerikusirik giza errealitatearekin. Horren ondorioz, ez dago batasun nazionalik. Biztanleria oro har bitan banatuta dago: iparralde musulmana (arabiarrak bizi dira bertan) eta hegoaldea, Afrika beltzarekin bat egiten duena eta kristautua. Kontrakotasun hori da, hain zuzen, gerra zibilaren oinarria. Gerra zibila burujabetasunaren lehenengo urteez geroztik jasaten du Sudanek; 1990eko hamarraldian hiru milioi iheslari inguru bildu ziren hiriburuaren inguruan. Sudango osasun azpiegitura txarra da. Osasun arazo nagusiak pneumonia, tuberkulosia, meningitisa, gibeleko gaitzak eta elikadura urritasunak eragindako eritasunak dira. Sudandarren batez besteko bizi itxaropena 49 urtekoa da gizonezkoentzat, eta 51 urtekoa emakumezkoentzat. Lehen, bigarren eta goi mailako ikasketak egiteko aukera dago, baina XX. mendearen bukaeran, 15 urtetik gorako biztanleen artean, emakumezkoen % 12 eta gizonezkoen % 43 alfabetatu gabe daude. ■ Ekonomia. Hegoaldeko gerra zibilak, batetik, eta erregimen aldaketek, bestetik, hondamendian utzi dute Sudango ekonomia. Nekazaritza eta abeltzaintza dira ekonomia jarduera nagusiak: langileen % 80 aritzen da sektore hoietan, eta BPGren % 40 eta esportazioen % 90 hartzen dute. Baina zura etxeetako erregai gisa erabiltzearen beharrak eta gehiegizko abere hazkuntzak lurraren higadura ekarri dute. Mende erdian basamortuak 100 km baino gehiago irabazi du hegoalderantz. Lurralde emankorrenak Nilo ibaiaren arroan daude. Kotoia, esportazio gai nagusia, Gezireh eskualdean lantzen da batez ere. Inguru horretako kotoi ekoizpena estatuak kontrolatzen du. Baina kotoi ekoizpena asko jaitsi da azken urteetan. Sudan, bestalde, garrantzizko kakahuete ekoizlea da, baina esportazioak asko jaitsi dira (238.000 tona 1980an, 104.000 tona 1995ean). Sudandarren oinarrizko elikagaiak laboreak dira, sorgoa batez ere. Sudan da munduko arabi gomaren ekoizle handiena; ekoizten den gehiena Estatu Batuetara saltzen da. Azukre lantegi bat egiteko proiektu handi bat badago, Kenana, Gezireh hego-mendebaldean; azukre plantazio horretan ekoizten dena, ordea, ez da bertakoen beharrak asetzeko nahikoa. Abere hazkuntzari dagokionez, Afrikako herrialde garrantzitsuenetakoa da Sudan: 21 miloi behi, 22 miloi ardi, 16 milioi ahuntz eta 3 miloi ganbelu inguru dago. Jongleiko ubidea egiteko proiektua bertan behera utzi behar izan zen, Sudan hegoaldeko borrokak zirela-eta. Mea baliabide nagusiak, beste batzuen artean, burdina, manganesoa, zinka, kobrea eta zilarra dira. Sudanen ez dago ia industriarik, ehungintzaren sektorean izan ezik. Itsaso Gorriaren ertzean turismo gune garrantzitsua eraiki zen, baina gehiegizko beroa dela-eta, turismo kopurua asko jaitsi da. Sudanek, Saudi Arabia, Britainia Handia, Estatu Batuak eta Europako beste herrialde batzuetatik, industria eta garraio gaiak, petroliotik eratorritako gaiak, manufakturak, elikagaiak, tabakoa, kimika gaiak eta sendagiak inportatzen ditu, eta Egipto, Italia, Errusia, Japonia, Thailandia, Errumania, Frantzia eta Alemaniari kotoia, arabi goma eta sesamo haziak saltzen dizkie. Garraiobideak txarrak dira. Nilo ibaia da garraiobide eta komunikabide nagusia. Beste herrialdeekiko merkataritza harreman gehienak Port Sudan-go portuaren bidez egiten dira. ■ Historia. Antzina, Nilo ibiaren aldamenetako zibilizazioak Egiptokoaren eragin handia izan zuen Nubian (gaur egungo Sudan). Izan ere, K.a. 2000. urte inguruan egiptoarrek Nubiako iparraldea konkistatu zuten, eta Nubiako kulturak Egiptokoaren ezaugarri asko hartu zituen. K.a. 800. urte inguruan erreinu burujabea zen Nubia; Napata eta, geroago, Meroe izan zituen hiriburuak. Meroeko erregeetako batek, Xabaka-k hain zuzen ere, Egipto konkistatu eta XXV. dinastia sortu zuen (K.a. 715-656). Baina K.o. 350. urte inguruan, Aksum erreinuko etiopiarrek Meroe suntsitu zuten. K.o. VI. mendean zehar, kristau misiolariak sartu ziren Nubian, eta kristau erlijioa zabaldu zuten Meroekoaren ondoren sortu ziren erreinuen artean (iparraldeko Dongola eta hegoaldeko Aloa). 640. urte inguruan, arabiarrek Egipto menderatu zutenean, bi erreinu horiek gainerako kristau herrialdeetatik bereziak geratu ziren. Egiptoarrek eta Dongola erreinuko erregeak hitzarmen bat egin zuten, sei mendeetan iraun zuena. XII. mendetik aurrera, Egiptoko hegoaldeko arabiar nomadak Sudango iparraldean kokatu ziren, eta pixkana, kristau erreinuak menderatu zituzten. Baina, Aloako erreinua, XVI. mendea arte ez zen islamera bihurtu. Geroago esklaboen salerosketa bultzatu zuen. v 1820-1823 bitartean, egiptoar agintariek Sudango lurraldea hartu, eta Khartum hiria sortu zuten. Ismail Pasha Egiptoko erregeordeak (1863-1879), europarren diru laguntzak irabaztearren, haiekin bat egin zuen gero eta garrantzi handiagoa zuen Sudango hegoaldeko eta hego-mendebaleko esklaboen salerosketa desegiteko. Britainiar eta egiptoarren esku-hartzeari aurre egiteko, 1881ean, Muhammad Ahmad ibn ‘Abd Allah-k, mahdi («Alaren gidaritzapean dagoena») izendatua, djihad edo gerra santurako deia egin zuen, eta herri matxinadaren buru izan zen. Mahdi-ren osteek britainiar-egiptoar gudarostea menderatzea (1883) eta Khartum hartzea (1885) lortu zuten. Estatu islamdar burujabea sortu zuten. Baina, handik gutxira mahdi-a hil zen, eta haren ondorengoak, Abd Allah Muhammad-ek, ezin izan zuen britainiar gudarostea Omdurdamgo guduan menderatu. Hala, 1898ko urtarrilaren 19an, Sudan britainiar eta egiptoarren mendean geratu zen. v XX. mendea. Mende hasieran ingelesek Sudango ekonomia berpiztu zuten ureztatze bideak hobetzean, kotoiaren ekoizpena hastean, burdinbidea eta portu bat egitean, eta neurri batean, irakaskuntza bideratzean. Hala ere, Sudango iparraldearen eta hegoaldearen arteko aldea agerian zegoen: batetik iparraldea, basamortua, biztanleriaren gehiengoa osatzen zuten arabiar eta musulmanen bizitokia, eta bestetik, hegoaldea, zingiratsua, kristau erlijioaren eta animismoaren jarraitzaileen lurraldea. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, egiptoar abertzaleek Sudan beretzat hartu nahi izan zuten, sudandarrak berak Egiptoren aldekoen eta burujabetasun osoaren aldekoen artean banatuak zeudela. Horrenbestez, 1951n, Faruq I.a Egiptoko erregeak, Ingalaterrarekin egina zuen hitzarmena bertan behera utzi eta Sudango errege izendatu zuen bere burua. Nolanahi ere, 1952an Faruq erregetzatik kendu zuten, eta handik urte gutxira, Kairok autoderteminazio eskubidea (1953) eta burujabetasuna (1956) onartu zizkion Sudani. Antzinako Nubia Sudango errepublika bihurtu zen. v Sudango errepublika. Harrezkero, baina, herrialdearen arazo nagusia erdialdean eta iparraldean bizi diren musulmanen eta hegoaldeko sudandar kristau eta animisten arteko arraza eta erlijio gatazka da, gerra zibil luze bati bide eman diona. Bestalde, musulmanen beren artean, mahd eta jatmi sekten arteko aurkakotasuna politikara hedatu da, eta Sudango errepublikak, batetik, gobernu parlamentario gauzaezak bezain laburrak (1956-58, 1965-69, 1985-89) eta, bestetik, estatu kolpeen bidez aginpidea iritsitako militarren mendeko gobernuak izan ditu. 1969an, bada, Jaffar al-Numeiry jeneralak hartu zuen aginpidea. Numeiry-k, Nasser Egiptoko lehendakariaren jarraitzaile izanak, ezkerreko politika bideratu nahi izan zuen, eta SESB-en laguntza bilatu zuen sudandar komunisten kontrako esetsaldia bideratzen zuen. Libiako lehendakari Gadafi-ren aurka eta Sadat egiptoarraren alde egin zuen. 1983an Koranaren legea (sharia) ezarri zuen indarrean zegoen kode penalaren ordez. Hegoaldeko biztanleriaren kalterako zen erabaki horren ondorioz, hegoaldearen banakuntza aldarrikatzen duen Sudanen Askapenaren aldeko Herri Gudarostea (SAHG) sortu zen, Kenia eta Etiopiaren laguntzarekin. J. Garang gidari zuen SAHG-ren ekintzei eta eskakizunei aurre egin nahian (sharia baliogabetzea eta hegoaldeko eskualdeei autonomia zabala ematea ziren haren eskakizunak), 1989an, militarrez osatutako eta islamaren hastapenei jarraitzen zien Nazioaren Salbazioaren aldeko Batzorde Iraultzaile batek hartu zuen aginpidea. Erakunde, alderdi politiko eta sindikatu guztiak baztertu ziren, eta lehendakariak, Omar Hassan Ahmed al Bashir jeneralak, estatuaren eta gobernuaren buruzagitza hartu zuen. Bashir aginpidera iritsi eta hamar hilabetera, gudarostea estatu kolpe bat egiten saiatu zen, baina ez zuen lortu. Egin ziren bake ekimen guztiek porrot egin zuten. 1991n, gobernuak federazio sistema ezarri zuen, eta Sudan bederatzi estatutan banatu zen, bakoitza bere gobernadorearekin. Urte horretan bertan kode penal berria izenpetu zuen Omar Bashir-ek, sharia musulman legean oinarritua. 1992an Hondamendietako Biktimen Atzerriko Laguntzaren Estatubatuar Bulegoak nuba etniako kideak sistematikoki hiltzen ari zirela salatu zuen eta Khartum-era ihes zihoazenak basamortura bidaltzen ari zirela, urik gabeko guneetara. Etiopia, Iran eta Libiaren laguntzarekin gudarosteak Askapenerako Herri Gudarostearen kontra egin zuen, eta gobernuko soldaduek hegoaldeko Bhor hiria, matxinadaren ikurra, hartzea lortu zuten. Gobernuak galdua zuen herrialdearen kontrola, hegoaldean Askapenerako Herri Gudarostea zen nagusi eta iparraldean Nasir taldea; hala, gobernuak zapalkuntza gogorra bideratu zuen oposiziokoen kontra eta gerrillari laguntzen zioten nekazarien kontra. Nazioarteko herrialdeek behartuta, 1992an Omar Bashir presidenteak baliogabe utzi zuen hegoaldera hegazkinak joateko debekua. Debeku horren bidez, elikagai eta botika garraioak ez ziren hegoaldera iristen, eta 1993an 60.000 lagun hil ziren goseak Parayang-en, Khartum-etik 800 km-ra. Urte horretan bertan, su-etena izenpetu zuten Askapenerako Herri Gudarosteak eta gobernuak. 1994an gobernuak hitzarmen bat izenpetu zuen bi talde gerrillariekin, laguntza emateko isolaturik zeuden herriei. Hala eta guztiz ere, egoerak okerrera egin zuen eta giza erakundeek salaketa ugari egin zituzten. African Rights erakundeak nuben genozidioaren arduradun salatu zuen Khartum. 1996ko hauteskundeetan Bashir-ek botoen % 76 lortu zuen. 12 urteko gerrak milioi bat hildako eta hiru milioi iheslari utzi zituen, eta bi aldeen arteko akordioak ezinezkoa zirudien. 1998an Estatu Batuak Sudani enbargoa egingo ziola adierazi zuen, nazioarteko terrorismoa babesten zuen salaketapean. NBEk, bestalde, 100 milioi dolarreko laguntza eskatu zien hainbat herrialderi gerraren eta lehortearen biktima ziren lau milioi laguni laguntza emateko. v Darfurko gerra. Darfur Sudango mendebaldeko eskualde bat da. Gatazka yanyauiden edo Abbala leinuetakoen eta fur, zaghawa eta masalit herrien artean sortu zen, batik bat, eta 2003an hasi zen. Sudango gobernuak yanyauidei lagundu zien armaz eta horniduraz eta haiekin batera parte hartu zuen hainbat erasotan, nahiz jendaurrean hori gezurtatzen duen. Sudango Bigarren Gerra Zibilean ez bezala, gerra hau ez da musulmanen eta musulman ez direnen arteko gerra, Darfurreko biztanle gehienak musulmanak baitira. Gerra horrek 400.000 mila hildako eragin ditu bazter haietan eta ia 3.000.000 lagunek handik ihes egin behar izan dute. Gerrako biktima zuzenez gainera, goseteak ere biktima kopuru handia eragin du. 2007ko udan, NBEk Darfurrera 26.000 soldadu bidaltzea erabaki zuen. 2008an, Hagako Nazioarteko Zigor Auzitegiak Sudango lehendakari Al Bachir atxilotzea eskatu zuen genozidioagatik eta gizadiaren aurkako krimenengatik, baina bai Sudango gobernuak, bai Arabiar Ligak eta bai Afrikar Batasunak gaitzetsi egin zuten eskari hori. Gaur egun, Darfurko gerrak bere horretan dirau, konponbiderik aurkitu ez zaiola.
http://www.sudan.gov.sd/en/
