Libia
(Izen ofiziala, Libiako Arabiar Herri Errepublika Sozialista; Arab., Al Jamahiriyah al Arabiyah al Libiyah ash Shabiyah al Ishtirakiyah). Afrikako iparraldeko errepublika, Mediterraneo itsasoaren ertzean. Mugak: iparraldean Mediterraneo itsasoa; ekialdean Egipto; hego-ekialdean Sudan; mendebaldean Tunisia eta Aljeria, eta hegoaldean Niger eta Txad. 1.759.540 km2 eta 5.670.688 biztanle (2006, libiarrak). Hiriburua, Tripoli. Hiri nagusiak: Bengasi, Misratah, Tobruk. Oasi nagusiak: Ghadames, Kufra, Murzuk eta Sebha. Gizatalde nagusiak: arabiarrak, berberiarrak, egiptoarrak, tunisiarrak, palestinarrak, thailandiarrak, korearrak, sudandarrak, txadarrak, maliarrak. Hizkuntzak: arabiera (ofiziala), berberiera, italiera eta ingelesa. Erlijioak: musulmanak (sunniak, gehienak) % 97, katolikoak. Dirua: Libiako dinarra. v Orografia eta klima. Hiru eskualde nagusi bereiz daitezke: Tunisiatik Egiptoraino luzatzen den itsasertza (Tripolitania, Barqa edo Cirenaica, Marmarica), itsasertzetik hurbil dagoen goi-ordokia eta hegoaldeko basamortua (Fezzan). Libiako lurraldearen bederatzi hamarren basamortuak hartzen du (Libiako basamortua). Iparraldeak, aldiz, Mediterraneo aldeko itxura du. Ez dago ibai iraunkorrik baina ur asko dago lurpean. Klima ere Saharakoa da, itsasertzean izan ezik (Mediterraneoko klima). Udan oso bero egiten du eta neguan hotz. 300-600 mm euri ur hartzen da batez beste itsasertzean, eta hegoaldean edo Fezzango eskualdean 15 mm besterik ez. ■ Biztanleak eta gizartea. Libiako lurraldearen % 95 basamortua da. Beraz, ez da harritzekoa biztanle dentsitatea oso txikia izatea: 2,8 biztanle baizik ez kilometro koadroko. Biztanleen % 90 lurraldearen % 10ean bizi dira, itsasertzeko zerrenda estu batean eta oasietan bizi da. Tripolik, hiriburuak, milioi bat biztanletik gora du, eta Bengasik, Libiako bigarren hiriak, milioi erditik gora. Petrolio erreserba handien eta biztanleria murritzaren kariaz Afrikako garren herrialdea dira, bizi mailari dagokionez. Biztanleriaren hazkunde tasa % 2,3koa izan zen 2006ko estimazioen arabera. Batez besteko bizi itxaropena 75 urtekoa da. Emankortasun indizea 3,79 haurrekoa da emakumeko. Tradizioz alderraiak edo nomadak baziren ere, libiarren hiritartze prozesua azkarra izan da, eta, gaur egun, hiritarrak dira libiarren % 88. Helduen alfabetatze maila % 95ekoa da. ■ 1976tik 1983ra, 27.000 milioi dolar xahutu ziren nekazaritza eta birlandatze proiektuetan (“iraultza berdea” deitu zitzaien), emaitzak etsigarriak izan baziren ere. Langile eskaera egin zuen Libiak, eta hala, 1995ean bi milioi t’erdi langile atzerritar zeuden lurraldean (1985ean 800.000 langile ziren). Milioi bat egiptoar baino gehiagok, 150.000 tunisiarrek eta 30.000 palestinarrek (arabiar jatorriko langileek, 1980 urteaz geroztik, hainbat eskubide ematen dien “arabiar nazionalitatea” dute) lan egiten dute Libian. Baina badira asiarrak (thailandiarrak, korearrak), eta beste milioi bat afrikar ere (500.000 sudandar, 300.000 txadar, 250.000 maliar). Ekialdeko Europatik etorritako 30.000 teknikariren zuzendaritzapean jarduera askotan hartu dute parte langile atzerritar horiek: eraikuntzak, garraioak, eraldaketa industria, nekazaritza, obra handiak…).. ■ Gobernua eta administrazioa. Arabiar Herri Errepublika Sozialista da, agintean daudenen definizioz, Libiako gobernu mota eta, teorian —herri batzordeen bitartez—, herriak gobernatzen badu ere, praktikan, diktadura militar bat da, Mu'ammar al Gaddafi buruan duela. 1976an, Herri Biltzar Orokorra deritzan legegintza erakunde edo parlamentua ezarri zen eta, 1977an, konstituzio berri bat onartu zuen Herri Biltzar Orokor horrek. Ez dago alderdi politiko legeztaturik. Administrazioari dagokionez, 22 barrutitan banatuta dago Libia, hainbat antolaketa aldaketaren ondoren. Libiako justizia erakundeek Egiptoko sistema judiziala dute eredu. ■ Ekonomia. 1959an petrolioa aurkitu izanak erabat aldatu zuen Libiako ekonomia. Ordu arteko jarduera nagusiak artzaintza eta, batez ere, italiar kolonoek abian jarritako nekazaritza ziren, nahiz eta jarduera hori itsasertzeko zerrenda estu batera mugatua izan, gainerako lurraldea basamortua baita, oasi batzuk salbuetsita. Petrolioa aurkitu zuten, beraz, eta ez nolanahiko kopuruan (3.400 milioi tonako erreserbak kalkulatzen dira), eta, jakina, “urre beltza” bilakatu zen Libiako lehen baliabidea. Sarir, Hufra, Mabruk, Zaltan, Awyila eta Raguba-n daude petrolio hobi garrantzizkoenak. 1987-1989an petrolioa asko merkatu zen, eta horrek krisialdi gogorra ekarri zuen Libiara. Zorretan sartu zen —Ekialdeko Europako herrialdeekin, batez ere— eta estatuak arazoak izan zituen funtzionarioei soldatak ordaintzeko. Gaddafik, 1973tik 1978ra libiar ekonomia kolektibizatu bazuen ere, sektore pribatuetara eta finantza ortodoxiara itzultzea aldarrikatzearekin batera, pribatizazio programa bati ekin zion eta berriro baimendu zituen merkataritza eta soldatapeko langileak. Petrolioa garestitzeak eta hidrokarburo hobi berrien aurkikundeak, hala ere, ekonomiaren hazkundea ekarri zuen berriro. Hala, petrolio esportazioen sarrerak berriro ere ziurtaturik, ibai artifizial baten proiektu erraldoiari ekin zion Gaddafik. Asmoa Fezzan eta Kufrako oasietako lurpeko hobietatik ura ponpatu eta, lurpeko putzu eta hoditeria sare korapilatsu baten bitartez, kostaldera eramatea zen, han, ureztatzeari esker, soro-lur gehiago izateko (25.000 milioi dolarreko inbertsioa eskatzen zuen, guztira). 1992ko apirilean Nazio Batuetako Segurtasun Kontseiluak Libiaren aurkako blokeo neurriak ezarri zituen, Libiak uko egin baitzion 1988an Pan American-en hegaldi batean lehergailua jarri izana leporatzen zitzaien bi gizon entregatzeari (Eskoziako Lockerbie parean egin zuen eztanda hegazkinak, eta 270 pertsona hil ziren). Blokeoak ondorio latzak izan zituen Libiako ekonomiarentzat: 24.000 milioi dolarreko galerak izan zituela kalkulatzen da. Prezioak hirukoiztu ziren, langabezia agertu zen, dinarrak balioaren seiren bat galdu zuen eta eroste ahalmena % 30 jaitsi zen. Tripolik Asian eta Ekialde Hurbilean ezarri ahal izan zituen ondasunak izozturik geratu ziren. Gaddafik austeritatea aldarrikatu zuen eta, garbiketa batzordeak eraturik, kontrabandoaren, gehiegikerien eta ustelkeriaren aurkako borrokari ekiteko baliatu zen egoeraz. Nolanahi ere, Libiarekin merkataritza harremanak zituzten hainbat herrialdek (Italia, Alemania, Espainia eta Frantzia, batik bat) ez zute gehiago itxaron nahi izan eta 1996 urteaz geroztiko petrolio prospekzioak frantsesek (Total), italiarrek (Agip) eta espainiarrek (Repsol) egin dituzte Libian. Libiak, jakinik Europako herrialdeak gogo biziz daudela, kanpoko inbertsoreak eskatzen ditu eta proiektu handinahiak aurkezten dizkie, hidrokarburoen eta garraioen sektoreetan, nagusiki. Azken urteetan erreforma handiak egiten ari da merkatu ekonomian sartzeko, batez ere 2003an blokeoa altxatu ziotelarik. Hala, nazioarteko enpresa asko Libian ezarri dira berriro. Horrez gainera, aipatzekoa da turismoa indarra hartzen ari dela. ■ Libiako soro eta larre gehienak Tripolitania deritzan eskualdean daude. Garia, garagarra, olibak eta datilak dira nekazaritza produktu nagusiak. Hazten dituzten abereen artean, berriz, aipatzekoak dira ardiak, ahuntzak, behiak, gameluak eta oiloak. Libiako kostan atun eta sardina kopuru txiki batzuk arrantzatzen dira, eta belakiak ere biltzen dira. Industria ekoizpen nagusiak petrolio findegiak, petrokimikak eta eraikuntza gaiak dira. Kontsumorako ondasun gehienak inportatu egiten dituzte. ■ Historia. Libia izena Nilo ibaiaren mendebaleko Ipar Afrikako lurraldeari eman zioten grekoek, K.a. XX. mende aldera lurralde haietan bizi zen herriaren izenaz. K.a. VII. mendean feniziarrak Tripoli aldean kokatu ziren (Tripolitania, Libiako ipar-mendebala) eta ondoko mendeetan sartalderantz zabaldu ziren handik Kartago sortzeko. K.a. VII. mende horretan bertan finkatu ziren greziarrak Zirenaikan (Libiako ipar-ekialdea). K.a. lehen mendean erromatarrak jabetu ziren lurralde haietaz: Tripolitania Africa Nova herrialdearen barnean geratu zen eta herrialde berezi bat osatu zuen Zirenaikak Kretako uhartearekin batean. Erromako inperioaren ondoren, bizantziarrak nagusitu ziren bietan eta VII. mendean arabiar musulmanen mendean geratu ziren. Tripolitania Marokoko almohade berberiarren manupean egon zen luzaroan, eta Zirenaika Kairoko musulmanen esku egon zen. XVI. mendearen hasieran turkiar otomandarrek lurralde haiek guztiak konkistatu eta hiru herrialde nagusi osatu zituzten egungo Libian, Tripoli hiri nagusi zela: Fezzan, Zirenaika eta Tripolitania. XVIII. mendean Karamanli dinastia gailendu zen Tripolin eta 120 urtez agindu zuen Libia osoan. 1835ean otomandarrek hartu zuten zuzeneko aginpidea Libia osoan eta 1837an Islameko Sanusiyah ordena egokitu zen lurraldean. XIX. mendetik aurrera Sanusiyah ordenak eragin handia izan zuen Libiako politikan. 1911n Italiako gudarostea gailendu zen eta beduino abertzaleen borroka hasi zen ondoko urteetan. Italiarrek eragin handia izan zuten Libian Bigarren Mundu Gerra arte. 1951n Libiako erresuma sortu zen eta 1953an Arabiarren Ligako kide bihurtu zen Libiako estatua. 1959an petrolioa aurkitu zen. 1969an Libiako buruzagi militar gazte talde batek hartu zuen Libiako aginpidea, Muammar al Gaddafi koronela buru zutela. Libiako errepublika arabiarra aldarrikatu zuen Gaddafik, eta sozialismorako bidean ipini zuen bere herria. Kanpo politikan, Gaddafik palestinarren alde jardun du beti eta, 1979tik aurrera, zuzeneko esku-hartze militarrak bideratu ditu Txaden eta Ugandan. 1985eko ekainean Gaddafik itun bat sinatu zuen Iranekin, eta Egiptorekin eta Tunisiarekin zituen harreman diplomatikoak eten egin zituen. Libiako gobernuak hegazkinei eta itsasontziei Sirten sartzeko debekua ezarri zien; Sirten maniobrak egiten ari zen Estatu Batuetako gudarostea eta han sartzeko debekuak Estatu Batuen eta Libiaren arteko tirabirak areagotu egin zituen. 1986an Libiako talde armatu batek atentatu bat egin zuen Estatu Batuetako militarren kontra. Reaganen gobernuak talde islamiar erradikalei laguntza ematen zielako salaketa egin zion Libiari, eta Tripoli eta Bengasi bonbardatu zituen. Libiak ez zuen Persiako golkoko gerran parte hartu. 1991n Frantziako, Erresuma Batuko eta Estatu Batuetako gobernuek Pan Am eta UTA konpainietako hegazkinen kontrako atentatuetarako laguntza eman izana leporatu zioten Libiari, eta 1992an NBk blokeo ekonomikoa ezarri zion. Blokeo horrek Libiaren geroztiko politika guztia baldintzatu du. Krisiaren erdian, Gaddafik deialdiak egin zizkien arabiar herriei beren agintarien aurka altxa zitezen, ezin baitzuen onartu arabiar estatuek ere blokeoa errespetatzea. Hala, 1993ko urtarrilean, mugak itxi zituen berriro Tunisiarekin eta Egiptorekin. Gertaerarik dramatikoenak, hala ere, 1993tik 1995era bitartean jazo ziren, milaka atzerritar langile kanporatu baitzituzten “zama ekonomikoak” zirelako. 10.000 thailandiar, 10.000 egiptoar eta tunisiar, 20.000 palestinar, eta 350.000 afrikar (sudandarrak, txadarrak eta maliarrak) bota zituzten Libiatik. Testuinguru zail horretan, libiar diplomatikoak garaipen txikiak lortzen hasi ziren: Arabiar Ligak, 1997ko irailean, blokeoa altxatzea erabaki zuen (osorik ez bazen ere), Afrikar Batasunaren Erakundea osatzen duten afrikar estatuek blokeoa ez errespetatzera deliberatu ziren 1998ko ekainetik aurrera, Asiako estatu askok (Txina, Iran, Korea…), Errusiak eta Europako hainbat herrialdek, 1996tik aurrera, amerikarren presioei muzin egin eta Tripolirekiko harremanei ekin zieten. 1999ko apirilean, azkenik, negoziazio luzeen ondoren eta Hegoafrikaren eta Saudi Arabiaren bitartekotzari esker, Libiak eskoziar justiziari entregatu zizkion atentatu egiletzat harturiko bi susmagarriak Herbehereetan. NBko Segurtasun Kontseiluak bertan behera utzi zituen aireko blokeoa, armei buruzkoa, petrolio tresneriena eta finantza ondasunen izozte neurriak. Bi aste geroago Europar Batasunak gauza bera egin zuen, arma esportazioen blokeoan salbu. Izandako galera handiak gorabehera, bizi maila jaitsi den arren eta inflazioak eta langabeziak gora egin arren, libiar ekonomiak ez du lur jo. Azken urteetan merkatu ekonomian sartzera bideratutako hainbat neurri hartu dira, pribatizazio prozesua adibidez (industria, hezkuntza, osasuna) eta Libiairen nazioarteko harremanek hobera egin dute. Nolanahi ere, borroka ideologikoan aginteak ez du amore eman eta Gaddafik lehenean segitzen du, noizbait hasi zuen kultura eta ideologia iraultzari bultzada emanez, “iraultzaren gidaria” hiltzeko ahaleginak eta konplotak urtero izaten diren arren eta erregimen autoritarioa den arren (1995eko uztailean 5.000 pertsona atxilotu zituzten eta 1996an 250 lagun hil zituzten poliziek edo militarrek).
http://www.libyaonline.com/
