Atenas
(Gr. Athina) Greziako hiriburua (Atika herrialdea). 885.737 biztanle (1981). Atenas Handia (433 km2), Pireo portua barne, 3.027.331 biztanle (1981). Mendiz inguraturiko ordoki batean dago Atenas hiria, Akropoliaren eta Likavitosko harkaitz muinoen azpian zabaldurik. Greziako politika, ekonomia eta kultura gune nagusia, Atenas inguruan dago Greziako industrialde garrantzitsuena. Artzapezpikutegia. Unibertsitatea. v Akropolia, monumentuak (Parthenon, Erektheion, Propileo) eta museoa barne, hiri zaharreko gunea da: kilometro beteko inguruan daude monumentu garrantzitsuenak. Akropolitik hegoaldera honako monumentuak daude: Dionisoren antzokia (K.a. IV. m.), Asklepeion (K.a. V-IV. m.), Eumenen ataria (K.a. II. m.), Herodes Atticusen odeona (161). Hego-mendebaldera: Musen muinoa, Philopapporen hilobian bertan, (114). Mendebaldera: Pnux eta Areopagoa. Ipar-mendebaldera: Agora, hiriko bizigune publiko garrantzitsuena, monumentu klasiko asko gorde zituena: Attaloren ataria (K.a. II. m.), Theseion (K.a. V. m.), Zeramika auzoa eta Akademiako lorategiak. Iparraldera: erromatarren garaiko agora, Hadrianoren liburutegia (II. m.) eta Haize Dorrea (K.a. I. m.). Ekialdera: Lisikratesen monumentua (K.a. IV. m.). Hego-ekialdera: Antioko IV.a Siriakoak Zeusi eginiko santutegia (K.a. II. m.) eta Hadrianoren ataria (K.a. II. m.). v Eliza bizantziar bikainak, mosaiko ederrez hornituak. v Museoak: Arkeologi Museo Nazionala (Mizenasko altxorra, eskultura arkaikoa eta klasikoa, zeramika etab.); Bizantzio garaiko Museoa; Benaki Museoa (Bizantzio garaiko artea, arte koptoa, musulmana eta txinatarra: Greziako ohiturak); Museo Epigrafikoa: Diruaren Museoa; Museo Historiko eta Etnologikoa, eta abar.
v Historia. Elezaharretako garaiak. Akropolian aurkitu den kultura aztarnarik zaharrena Neolito bukaerakoa da. Athena, Pelasgoek sartu zutena, Poseidoni nagusitu eta izena eman zion hiriari. Atenas eta Atikako tribu egituraketa joniarrek moldatu zuten, K.a. 2000. urtearen inguruan han egokitu zirelarik. Atenasko errege mitikoen tradizioa historiaurrearen argigarri da gaur egun. Atenastarrak, beren buruak bertakotzat iritzirik, Kekrops, hiriaren fundatzailea, eta Eriktonios, haren ondorengoa, lurpeko sinesteekin lotu zituzten. Elezaharrek Knossosrekiko harremanak (Dedalo), Minok Atenasi ezarritako setioa (Androgeo), Egeoko erreinualdien garaian Atenasek nozitu behar izan zituen mendekuak, Teseo askatzailea (Minotauro) eta Amazonen aurkako gudua ekartzen dituzte gogora. Kodros, elezaharretako azkeneko erregea, doriarren aurkako gerrako heroia izan zen. Pelasgoen harresia (Akropolian badira aztarna batzuk) etsaien aurkako babes murrua izan zen. Atenasek eta Atikak, doriar inbaditzaileengandik babesturik, Asia Txiki aldera talde handitan jo zuten joniarrez gainera, Beoziako iheslari eoliarrak ere hartu zituzten. v Aristokraziaren gobernua, tirania eta berrikuntzak. «Greziaren Erdi Aroa» izena eman zaion garai iluna gainditu ondoren, etengabeko aurrerakuntza izan zuen Atenasek alderdi guztietan, Grezia guztira hedatu zen dekorazio geometrikoko zeramika lekuko (K.a. X-VIII. m.). Gizarte egiturak (4 tribu joniar, 3 phratria-tan banatua bakoitza, phratria bakoitzak hainbana genos) erraztu egin zuen lurjabeen aristokraziaren etorrera (Eupatridak), arian arian erregetza indargabetu eta, azkenik, gobernu aristokratikoa ezarri zuena (K.a. VII. m.). Alabaina, phratrietan txertatu ziren merkatari aberats klase berrien bizilekuak eta, batez ere, jabe txikientzako pobrezia eta esklabotasunerako bidea ekarri zituen nekazaritzaren krisiak gizarte altxamendu handiak eragin zituzten. Kilonen tirania-saioaren ondoren (K.a. 632), berrikuntza handiko garaia etorri zen: Drakonek zuzenbide pribatuko legeak idatzi zituen (K.a. 621 aldera), Solonen berrikuntza politiko eta soziala K.a. 594an (zorren ezeztapena, oinordetza zuzenbide liberala, Larehunen Kontseilua (bulê), Prutaneion, Heliaia (Atenasko epaitegi herritarra), Eupatrideek auzitegietan zeukaten erabateko nagusitasunaren ezeztapena. Erreforma hauek berebiziko eragina izan zuten ekonomia eta kultura mailan, horietako batzuk hausteak herri matxinada berriak ekarri zituelarik. Tiraniak (K.a. 560-510), behe klaseetan oinarriturik, Solonen konstituzioa finkatu eta Atenasen inperioa hedatu zuen, Korinto eta Sirakusaren itsas nagusitasuna itzaliz, Delos eta Kalki hiriak menderatuz eta Kersoneso penintsula kolonizatuz. v Kultura arloan eginiko aurrerapena askoz ere garrantzitsuagoa izan zen. Eraikuntza erraldoiak, Palatinaikos eta Dyonisos jaiak eta tragediaren sorrera; Homeroren lehen argitalpena, poeta liriko nahiz filosofari handien egonaldi luzeak Atenasen; eskultura eta zeramikaren garapena. v Tirania erori ondoan, joera demokratikoak nagusitu ziren, espartarrek prozesuan parte hartu bazuten ere. Ecclesiak (herri biltzarra) agintean ezarritako Klisteneren erreformak tribu egitura deuseztatu eta Atenasko demokrazia aldarrikatu zuen. v Mediarren gerrak eta Atenasen inperialismoa. Atenas hiriak Asia Txikiko hiri joniarrei (Miletoko Aristagorari) Dario I. Persiako erregearren aurkako gerran (K.a. 498) lagundu zien. Mediako lehen gerraren hasiera zen. Darioren gudarosteei Marathongo gudu ospetsuan nagusitu ondoan amaitu zen Greziako gerra (K.a. 490). Temistoklesen gidaritzapean, atenastarrek indartu zuten itsas ontziteria, eta hiri nagusia eta Pireoaren artean murru handi bat eraiki zuten. Mediako bigarren gerrak (K.a. 480-479) kalte handiagoak eragin zizkien persiarrei, Xerxes I.ak une batez Atenas hartuagatik ere. Atenas, mundu heleniarreko hiri nagusi, Delos itsas konfederazioko buru bihurtu zen era berean (Eurimedoneko garaipena, K.a. 468, eta Kalliako bakea, K.a. 449). Atenasko inperialismoak ez zuen, ordea, une lasairik izan: aliatuen autonomia ukatuz eta arerioak etengabeko mehatxupean edukiz, gerra baizik ez baitzuen bizi luzaroan. n Greziako zibilizazioaren gorena: Periklesen mendea. Hala eta guztiz ere, ekonomia aurrerapenak eta Atenasko demokraziaren garapenak zibilizazio klasikoaren gune eta iturri bihurtu zuten Atenas. Aristides, Ephialtes (K.a. 461) eta Perikles (K.a. 443-429) politikarien berrikuntzei esker, betiereko heldutasuna erdietsi zuen Atenasko demokraziak: bertute politikoetan oinarriturik, polis-a (hiria) hiritar guztien artean gobernatzen zen. Filosofian, sofisten eskola (Gorgias, Prodikos, Protagoras), Anaxagoras eta Sokratesen filosofia eta eskola platonikoa (Platon, Akademia, eta Diogenes Zinikoa, Timon Misantropoa, Meton astromoa) bertan garatu ziren. Letra munduan, hantxe sortu ziren lehen historia (Herodoto, Tuzidides, Xenofonte) eta dramaturgia (Eskilo, Sofokles, Euripides, Kratino, Aristofanes, Menandro). Arte klasikoak garai hartan eman zituen bere obra osatuenak (Akropolia, Agora, Zeramika). v Periklesen garaiko Atenas antzinatean nagusi ageri den Greziaren ispilu gardenena da. Ezin ahantzi da, hala ere, handitasun honen guztiaren oinarrian indarkeriaren poderioz eta esklabo gizarte bat zela medio, bermaturiko inperioa zegoela: Atikan bizi ziren 400.000 biztanleetatik, 200.000 esklaboek, 70.000 metekoek (atzerritarrek) eta emakumeek ez zuten inolako eskubide politikorik. v Peloponesoko gerra: Atenasen gainbehera. Atenasen inperialismoaren aurrean, Esparta izan zen bere independentziari gartsuen eutsi zion herria. Atenasek Kerkira (Korfu) hiriari Korintoren aurkako gerran lagundu ziola eta, korintotarrek Potidean emaniko erantzunak piztu zuten Peloponesoko gerra (K.a. 431). Gerraren lehen aldian atenastarrek eutsi ahal izan zioten inperioari, galera (Potidea eta Anphipolisko guduak) eta nahigabe guztiongatik ere (Atikako ebasketa, izurritea, K.a. 430, Periklesen heriotza). Mantineako gudua galdu ondoan (K.a. 418), atenastarrek porrot handia jasan zuten demagogoek (Alzibiades) Siziliara gidaturiko bidaldi batean (K.a. 415-413). Joniaren altxamenduaren ondoren (K.a. 412), estatu kolpe batek Larehunen aholkularitza oligarkikoa ezarri zuen agintean (K.a. 411), nahiz demokrazia hurrengo urtean ezarri zen. Espartaren aurka, Atenasek itsasontziak galdu zituen Aigo-Potamon (K.a. 404), eta kapitulazioa izenpetu zuen ondoren. Gerra urte luzeen ondoan (Atenas, Esparta eta Korinto hirien artean nagusiki), itsas konfederazio berri baterako asmoek ez zuten buru onik izan (K.a. 377-357) eta, bitartean, Tebasek itzali zituen Atenas nahiz Espartaren indar militarrak: amaiaren aurreko gaua zen. v Mazedoniaren eta Erromaren Aroa. Filipo II.a Mazedoniako erregeak, Atenasen itsas inperioaren deuseztapenaz baliatuta, Olinto konkistatu (K.a. 348) eta Atenasi bakea ezarri eta gero (K.a. 346), indar aliatuak garaitu zituen Keroneako guduan (K.a. 338). Filipo jaun eta jabe zen Grezian. Alexandro Handia hil eta gero, berriz ere altxatu zen Atenas, baina Antipatroren gudarosteek menderatu zuten (Kranon, gerra lamiarra). Geroztik, diadokoen esku, Mazedoniako inperioaren mende geratu zen. Politikan, gainbehera erabatekoa zen arren, Greziako zibilizazio gune nagusi iraun zuen Atenasek. Atenas, filosofoen (Aristoteles, Epikuro, Zenon,…) eta artisten (Protogene) hiria zena, Atikako elokuentziaren plaza bihurtu zen (Isokrates, Lisias, Demostenes, Likurgo,…). v Erromatarrek hainbat mesede egin ondoan (K.a. 166), Sila enperadoreak konkistatu zuen Atenas K.a. 89 urtean. San Paulok bisitatu zuen K.o. 56 urtean. Atenasek ikasketa klasiko paganoen gune bezala iraun zuen V. mendera arte. 276. urtean, godoek suntsitu zuten hiria. v Dukerri latinoa. Atenas modernoa. Bizantzioko inperioaren barnean, Atenasek ez zuen garrantzi berezirik hartu. Latinoek (mendebaldeko kristauek) eskuratua 1204. urtean (IV. gurutzadan), dukerri franko bateko hiriburu bihurtu zen. Frankoen ostean kataluniarren esku egon zen. Turkiarren okupazioaren garaian (1456-1832), Atenasek ez zuen inolako garrantzirik izan otomandarren begi aurrean. Greziako independentzia gerran kalte handiak nozitu zituen (1827). 1834. urtean Greziako hiriburu egin zuten.
