Villa, Pancho
(Jaiotza izenaz Doroteo Arango). Mexikar iraultzailea (San Juan del Rio, Durango, 1878 - Parral, Chihuahua, 1923). Nekazari familia bateko semea zen eta oso gazterik umezurtz geratu zen. 1894an legez kanpo geratu zen, Villaren arrebari eraso egin zion lurjabe handi bat zauritu zuelako. Hurrengo urteetan legez kanpo bizi izan zen, 1910. urtean, gizon talde bateko buru zela, Francisco Maderok Porfirio Diazen aurka antolatutako matxinadarekin bat egin zuen arte. Ekintza militarrerako sen berezia erakutsi zuen eta nekazarien gudarosteetako jeneral izendatu zuten. Madero aginpidera heldu zenean Victoriano Huerta jeneralarekin batean borrokatu zen Pascual Orozcoren matxinadarren aurka. Obeditzen ez zuela salatu zuen Huertak, eta militarrek epaitu zuten: hiltzera kondenatu zuten baina, heriotza zigorra barkatuta, espetxe zigorra eman zioten. Espetxetik ihes egin (1912), eta El Pasora (Estatu Batuak) joan zen. 1913. urtean Madero hil zutenean berriro itzuli zen Mexikora. Venustiano Carranzarekin bat egin zuen Huertaren aurka. Iparraldeko gudarosteko buru zela, eta beste zenbait garaipen artean, Chihuahuako estatuaz jabetu zen. Berrikuntza handiak bideratu zituen ekonomian eta gizarte alorretan, eta 1914. urtean, Carranzarekin batera, garaile sartu zen Mexikoko hiriburuan. Villak, ordea, ez zuen Carranza lehendakaritzat onartu eta Emiliano Zapata hegoaldeko buruzagi iraultzailearekin bat egin zuen gobernuko gudarostearen aurka borrokatzeko. Carranzaren gudarosteak garaipen sonatua lortu zuen ordea (Celaya, 1915) eta iparraldera ezkutatu behar izan zuen Pancho Villak gerrillan hasteko. 1916. urtearen hasieran Santa Isabel herria konkistatu zuen eta Estatu Batuetako herritar batzuk fusilarazi zituen Carranzaren gobernuaren aldeko izateagatik. Handik gutxira Estatu Batuetara sartu eta Columbus-eko hiriari (New Mexico) eraso zion. Woodrow Wilson Estatu Batuetako lehendakariak Villa atxilotzeko espedizioa antolatu zuen baina huts egin zuen, batetik Villak herritarren laguntza zuelako eta, bestetik, Mexikoko gobernuak ez zuelako onartzen Estatu Batuetako gobernuak Mexikon esku hartzea. 1920. urtean Carranza kargutik kendu eta hil ondoren, Villak armak eman zituen eta Sabinasko hitzarmena sinatu zuen bere eta bere gizonen aldeko amnistia eskuratzearren. 1923. urtean bere etxaldean hil zuten.
