Londres
(Ing. London). Ingalaterrako eta Erresuma Batuko hiriburua, Ingalaterrako hego-mendebalean, Tamesis ibaiaren ertzean, bokaletik 64 km-ra. Erresuma Batuko portu handiena dago Tamesisko itsasadarrean. Europako hiri jendetsuenetakoa da; Londresko hirialdeak, Greater London-ek (Londres Handiak) 1.579 km2 eta 6.767.500 biztanle ditu; Londresko hiriak berak, Inner London-ek, 321 km2 eta 2.600.000 biztanle ditu. Londresko hiria Tamesis ibai arroko jalkin lurretan eratu zen. Tenperaturak urtarrileko 3 °C-en eta uztaileko 23 °C-en artekoak izan ohi ditu batez beste eta 597 mm-ko euri ura jasotzen da urtean hiriaren erdialdean. Londresko hirialdeak 32 borough edo hirigune nagusi ditu, horietako 13 erdialdean. Hirialde nagusia portuaren inguruan garatu zen; Tower Bridge eta London Bridge zubien artean The City of London (Londresko hiria, milia karratu bateko hedadura eta 5.100 biztanle) da Britainia Handiko ekonomiagune nagusia (Ingalaterrako bankua, burtsa, banku eta aseguru etxe handiak, enpresa eta egunkari garrantzitsuenen egoitza nagusiak) eta Inner London edo erdialdeko Londresen bihotza. Kanpoaldean, Middlesex, Essex, Surrey, Hertfordshire, Buckinghamshire eta Kent-eko konderrietan hedatzen dira Londresko aldiriak. Londresko dorrea Tamesisaren ezkerraldean dago eta City-aren erdialdean Saint Paul katedraleko kupula neoklasikoa altxatzen da, Bigarren Mundu Gerraren ondoren berriro eraiki behar izan ziren auzo moderno batzuen erdian. Mendebalerago, Tamesis ibaiaren ertzean, zabaltzen dira Fleet Street, egunkari handien kalea eta Strand, legelarien auzoa. Westminster aldean (The City of Westminster) izen bereko abatetxean ospetsua, jauregia eta Parlamentu neogotikoa daude, Tamesis ibaiaren ertzean. Whitehall da ministerioen auzoa. West End izeneko hirigunera biltzen dira Londresko sartaldeko auzoak: goi burgesia bizi den Bloomsbury eta Mayfair auzoak, Soho, Chelsea eta Kensington auzo biziagoak eta hego-mendebaleko auzoak (Paddington, Dulwich, Lambeth). Kale luzeek zeharkatzen dute West End (Regent’s Street, Oxford Street, Piccadilly) eta berdegune zabalek egurasten dute hirialdea (Hyde Park, Kensington Gardens, Regent’s Park, Green Park eta Saint James’s Park). Saint James’s parkean Buckimgham-eko jauregia, Britainia Handiko erregeen jauregia, dago. Ekialdean, East End izeneko hirialdean biltzen dira Londresko industria eta langile auzoak, dock eta kaien ondoan, Tower Bridge zubitik harantz. v Ekonomia. Britainia Handiko ekonomiagune nagusia eta Europako garrantzitsuenetakoa da Londres. Bost milioi lagunek egiten dute lan bertan. Munta handiko industria hiria da alor guztietan (oinarrizko metalgintzan izan ezik). Bertan egiten dira Britainia Handiko hegazkinen % 50, gai elektrikoen % 40 eta automobilen % 20. Kimika industria (kautxu sintetikoa, xaboiak, farmazia gaiak, zementua) Thurrock hirian biltzen da nagusiki. Inprimeriek, prentsak eta argitaletxeek garrantzi handia dute. Londresko portua munduko handienetakoa da (41.700.000 tona, 1983an; horietako 22.000.000 tona hidrokarburo garraioan); kaiek 150 km-ko luzera dute eta 1.500 ha hartzen dituzte dock edo kai-instalazioek. Inportazio gai nagusiak dira tea, petrolioa, artilea, azukrea eta zura. Makineria, kimika gaiak eta jantziak dira esportazio gai garrantzitsuenak. Bi petrolio findegi handi eratu dira Tamesis ibaiaren bokalaren sarreran (Thameshaven eta Grain uhartea). Londresek munta handiko komunikabide sarea du (errepideak, autopistak, burdinbideak, Heathrow-ko eta Gatwick-eko aireportuak, portua) eta munduko transmisio-gune nagusia da. Kultura, unibertsitate, liburutegi eta museo hiri guztiz garrantzitsua da (British Museum, Tate Gallery, Wallace Collection, Victoria and Albert Museum). Nolanahi ere, arazo handiak ekarri ditu hiriaren hazkunde neurrigabeak eta 1948ko Reconstruction Act («Hiria eraberritzeko akta») izeneko akordioaren ondoren, hiri berri ugari sortu da aldirietan. v Historia. Llyn-Din («Aintzirako gotorlekua») izena eman zioten zeltek egungo Londresko lehen biziguneari eta Londinium bihurtu zen erromatarren garaian. Merkataritza hiri bihurtu zen erromatarren garaian (43-430). Anglo-saxonien garaian (430-1066), itzal handiko erakunde bihurtu zen Westminsterko abatetxea. Gilen I.a Konkistatzaileak (1066-1087) gotortu zuen City edo lehen hiria eta Londresko Dorrea (Tower of London) eraikiarazi zuen, erregeen jauregi, gotorleku eta presondegi gisa. Erdi Aroan Moorfields, Hampstead eta Haymarket-eko zelaiek inguratzen zuten hiria (XIV. mendean hartu ziren zabaldi haiek). 1215ean eman zuen Joan Lur Gabeak Londresko Hirirako Karta Handia edo hiri-gutuna. 1381ean laborari matxinada batean hiria erre zuten eta Londresko Dorrean babestu behar izan zuen Rikardo II.a erregeak. Aristokrazia guztiz ahulduta utzi zuen Bi Arrosen Gerraren ondoren (1455-1485) burges aberats talde sendo bat gorpuztu zen Londresen. XVI. mendean Tudor erregeek bultzatu zituzten Londresko portua eta ontzidia eta 1571n Thomas Gresham-ek Londresko burtsa sortu zuen. 200.000 biztanle zituen hiriak orduan. Berebiziko aupada izan zuten arteak eta kulturak Elisabet Tudorren garaian (garai hartan izan zen Shakespeareren antzerki konpainia Londresen. Jakue I.aren garaian (1605), katolikoek Parlamentua hartu eta erregea hil nahi izan zuten, baina huts egin zuten. Karlos I.ak Whitehall aldean eratu zuen bere gorte distiratsua, Inigo Jones arkitektoa eta Rubens eta Van Dyck margolariak laguntzaile zirela. Erregea lepoa moztuta hil ondoren (1649), Cromwell jarri zen agintari Whitehallen. 1651n eman zen itsasketarako akta, Herbehereetako itsaslarien aurka, eta 1664an kalte handiak eragin zituzten holandarrek Chatham aldean. 1665ean Londresko 90.000 biztanle hil zituen izurriteak (The Great Plague). 1666ko suteak Bigarren Mundu Gerrako bonbardaketek baino kalte handiagoak egin zituen. Christopher Wren arkitektoak hartu zuen Londres berria egiteko ardura eta Saint Paul katedrala eraiki zuen 1697an. Garai berean, Gilen II.ak lehen mailara eraman zuen (1689-1702) Kensingtongo auzoa. 1685ean higanotak Sohon jarri ziren bizitzen eta auzo kosmopolita bat sortu zuten. 1714an George-ren garaia (1714-1837) hasi zen eta 1750ean Tamesis gaineko bigarren zubia eraiki zen, Westminsterren. 1780an herri matxinadak izan ziren eta XIX. mendean guztiz aldatu zen Londresko hiria, teknologia berriaren eta hazkunde azkarraren ondorioz. 1805ean gas argiak ezarri ziren Piccadillyn, 1829an hasi zen lehen omnibusa, eta 1836an lehen lurrun-trena. 1829an Robert Peel-ek Londresko polizia sortu zuen (horregatik deitzen zaie peelers edo bobbies). Viktoria-ren garaia etorri ondoren (1837-1901); garai hartan guztiz hazi zen Londresko biztanleria (2.500.000 biztanle 1851n). 1851. urtean erakusketa handi bat egin zen Londresko Cristal Palace deituan. 1862an hiri barneko lehen burdinbide-sarea zabaldu zen. Europako hiri nagusia zen garai hartan Londres, munduko inperio nagusiko hiriburua. Bertan egituratu zen, halaber, Londresek islatzen zuen sistemaren aurkako kritika sakonena (Londresen idatzi zuen Marxek Kapitala obra 1864an). XIX. mendearen bukaeran, munduko finantza eta politika hiri nagusia zen. XIX. mendeko industria prozesu bizkorrak eta biztanleriaren hazkunde handiak kutsadura eta osasun arazo larriak ekarri zituzten eta ahalegin handiak egin behar izan zituzten herri osasunaren alorrean eta Tamesis ibaia garbitzen. XX. mendean, bi mundu gerren arteko urteetan, guztiz agerian geratu ziren Londresen gizarte eta klase desberdintasunak. 1940-1941 urteetan hiriaren erdialdea egoera larrian utzi zuten bonbardaketa naziek, eta hiria eraberritzako plan berri bat hasi zen 1948an. Ingalaterrako kolonien independentzia prozesuarekin batean Afrikatik eta Asiatik etorritako migrazio oldeak hasi ziren, eta gaur egun Londresko komunitate beltza eta indiar-pakistandarra oso handiak dira. v Londresko nazioarteko konferentziak. Britainia Handiko, Frantziako eta Errusiako ordezkariak bildu ziren Londresko nazioarteko lehen konferentzian (1827-1829), Greziaren eta Turkiaren arteko arazoa erabaki nahi izan zen Londresko hitzarmenaren ondoren (1827). 1829an Greziako autonomia erabaki zen (Andrinoplako bakea). Londresko bigarren nazioarteko konferentzian (1830-1831), Austriako eta Prusiako ordezkariek hartu zuten parte eta Belgikaren geroa izan zuen gaia. Belgikako estatu burujabea onartu zen. v Londresko hitzarmena. Britainia Handiko, Austriako, Prusiako eta Errusiako ordezkariak bildu ziren Londresen 1840an, inperio otomandarraren zatiketa baztertzeko. Frantziaren eta Muhammad Ali paxaren aurkako hitzarmena izan zen.
