erradioaktibitate
iz. Kim. Zenbait gai berez energia eta atomoz behetiko partikulak jaurtitzeko duten tasuna. Atomoaren nukleoaren berezko desintegrazioaren ondorioa da, partikula edo irrada elektromagnetikoak jaurtiz gertatzen baita. Fisikako teorien arabera, atomoak ez dira egonkorrak barne egituran eta, horregatik, energiaren orekara bihurtzeko joera dute, prozesu horretan irradak jaurtiz; hau da, atomo barneko partikulak jaurtiz. v H. Becquerelek 1896. urtean aurkitu zuen lehen aldiz erradioaktibitatea uranioan. Handik urte batzuetara, Pierre eta Marie Curie senar-emazteek frogatu zuten bazirela irradak jaurtitzen zituzten beste gai batzuk ere; torioa, adibidez. Gerora, 1934. urtean, erradioaktibitate artifiziala aurkitu zuten Frédéric Joliot eta Irene Curie senar-emazteek. Horretarako, irrada mota batzuen bidez eraso zituzten atomoen nukleoak; hala, atomoen barne egitura aldaraztea lortu zuten, eta ezaugarri erradioaktiboak agertu zitzaizkien horiei. Elementu kimikoak artifizialki eraldatzeko prozeduren bidez, atomo berri askoren isotopo artifizial eta erradioaktiboak lortu ziren, eta atomo berri ugari ere aurkitu ziren: neptunioa, plutonioa, amerizioa, etab. v Erradioaktibitate motak. Izadian badira nukleo astun batzuk, berezko erradioaktibitatea dutenak. Lau taldetan banatzen dira: 1. Erradioaren taldea, uranio 238rekin hasten dena eta etengabeko irradaz berun 206 bilakatzen dena. 2. Aktinioaren taldea, uranio 235rekin hasten dena eta berun 207rekin bukatzen dena. 3. Torioaren taldea, torio 232rekin hasi eta berun 208rekin bukatzen dena. 4. Neptunioren taldea, neptunio 237rekin hasten dena eta bismuto 209rekin bukatzen dena. Talde horietan hiru erradioaktibitate mota daude; 1900. urte inguruan erradioaktibitateari buruz egin ziren azterketek frogatu zuten hiru izpi mota irteten direla atomoen barnetik. 1. Alfa izpiak (a); partikula elektropositiboak dira (helio nukleoak) elementu erradioaktiboek desintegratzean segundoko milaka kilometrotako lastertasunez jaurtitzen dituztenak. 2. Beta izpiak (ß); karga negatiboa zutenez, garai batean energia maila goreneko elektroitzat hartzen ziren. Atomo erradioaktiboen nukleoek igortzen dituzte (neutroien desegitetik, antza), eta a partikulek baino energia gutxiago dute, barnerago sartzen badira ere. 3. Gamma izpiak (g); neutroak dira karga elektrikoz eta argi ikusgaiaren espektrua eta X izpiak baino maiztasun handiagoko izpi elektromagnetikoak igortzen ditu. v Erradioaktibitatearen eragina. Erradioaktibitatea duten gaiek irrada ioitzaile gisa jaurtitzen dute energia. Irrada horiek materian zehar igarotzean ioitu eta beste era batzuetara barreiatzen dute energia. Energia irradatu hori partikulen energia zinetikoa eta fotoien quantum energia da. Erradioaktibitate iturria materia puska solidoa bada, energia iturburuan bertan barreiatzen da, eta inguruak baino bero handiagoa hartzen du. v Erradioaktibitatearen erabilerak. Erradioaktibitatea gero eta gehiago erabiltzen da, era askotan, zientziaren eta teknikaren alor ugarietan. Kimikan erreakzioen zinetika eta lastertasuna zehazteko isotopo erradioaktiboak erabiltzen dira; biologian eta nekazaritzan landareen metabolismoa aztertzeko, mutazioak eragiteko, landare mota berriak lortzeko eta intsektu izurriteei aurre egiteko. Medikuntzan garrantzi handia du, bai eritasunak aztertzeko (erradiografiak, isotopo erradioaktiboak), bai sendatzeko; erabilpen nagusitako bat minbiziarena da, irradak tumoreetako zelulak desegiteko erabiltzen baitira. Industrian metal piezen erradiografiak egin eta akatsik ba ote den jakiteko edota piezen lodiera neurtzeko erabili ohi da; geologian eta arkeologian fosilen, haitzen eta geruzen adina ere ezagut daiteke isotopo erradioaktiboen bidez (uranio-beruna 206 eta karbono 14. ik. geokronologia). Zenbait jaki esterilizatzeko ere erabiltzen da erradioaktibitatea, neutroizko bonbak egiteko, etab.
