eguzki
iz. (E larriz, astroaren adiera hertsian) Lurra argitzen eta berotzen duen argizagia; delako argizagiaren argia. ik. eki. Eguzki amandrea. Eguzki izpiak, errainuak. Eguzki erlojua. Eguzki eklipsea. || Irud. Askatasun eguzkia basotik irten da. || Eguzki haizea. Sortaldeko haizea.|| Eguzkia hartu. Hondarretan jende asko egoten da eguzkia hartzen. || Eguzki-begi. Sin. egutera. Leku eguzkitsua; eguzkiak jotzen duen aldea. || Eguzki-galdatan. Eguzki galdatan ibili behar izan zuen: bero kiskalgarriaz ibili behar izan zuen. || Eguzkipe. Eguzki azpia. || Eguzki(-)sistema. Eguzkiak inguruan biraka dabilzkion planeta, satelite, kometa eta gainerako gorputzekin batera osatzen duen egitura. || Eguzkitan (egon). Eguzkitan eman du goiz osoa.
v Astr. Lurraren planeta-sistemaren erdigunean dagoen izarra. Sistemaren osagai nagusia da, energia ikaragarria sortzen du, eta Lurrean bizia izateko behar den beroa eta argia ematen ditu. Lurretik Eguzkiraino dagoen urruntasunera (150.000 milioi km), 32’ arkuko diametroko disko biribil baten itxura du. Bere Iparburuko eta Hegoburuko diametroek eta ekuatorekoak neurri bera dute, 1.390.000 km, Lurretik Ilargira dagoen distantzia baino hiru bider handiagoa. Eguzkiak bere ardatzaren inguruko mugimendua du, baina motelagoa da latitude batzuetan eta bizkorragoa besteetan, hau da, ekuatorean 25 eguneko errotazio epea du, eta Iparburuan eta Hegoburuan 30 egunekoa. Horrez gainera, translazio mugimendua ere badu, 20 km/s-koa, Vega izarra dagoen aldera. Gainera, azterketa zehatzetan ikusi denez, Eguzkiaren azala etengabe ari da atzera eta aurrera mugitzen energia sortu ahala. Eguzkiaren bolumena, Lurrarena baino milioi bat eta hirurehun mila bider handiagoa da; masa, berriz, 333.000 bider handiagoa; dentsitatea urarena baino 1,41 bider handiagoa. Eguzkiaren azaleko tenperatura ez da oso beroa, beste izar batzuenaren aldean, 6.000° C inguru, baina barruratu ahala azkar berotzen da, Eguzkiaren erdian 20 milioi gradu C iristeraino. v Eguzkiaren eguratsa. Eguzkiaren atmosfera edo ingurua hiru geruzatan banatzen da: fotosfera, kromosfera eta koroa. Fotosfera. Eguzkitik Lurrera iristen diren irrada elektromagnetiko gehienak fotosfera (argi geruza) deitzen den azaleko geruzatik datoz; fotosferak 350 km inguruko lodiera du. Fotosferak Eguzki barrenetik datozen irradak hartu eta igortzen ditu. Kromosfera. Eguzki eklipse beteetan, fotosferaz gainetik kolore arrosako arrasto bat agertzen da. 8.000 km inguru da lodi. Batez beste 4.500° C inguruko beroa du, baina zenbait gunetan 4.000° C-tik 30.000° C-raino aldatzen da. Hala ere, kromosferaren tenperatura fotosferarena baino beroagoa da beti. Kromosfera gas arinez (hidrogenoa, helioa) eta metal batzuez osatuta dago. Eguzki koroa. Kromosferaren gainetik gorabeherak dituen geruza zuria dago, muga zehatzik gabea, 3 milioi kilometro inguru lodi dena. Oso dentsitate txikitan barreiaturik dagoen gas batez osatuta dago. Gas hori milioi bat graduko tenperatura izatera iristen da. v Eguzkiaren barnea. Azken mende erdi honetan astronomoak Eguzkiaren barne egitura aztertzen ahalegindu dira. Eredu bat proposatu da fisikako lege orokorretan eta ezagutza enpirikoetan oinarri hartuta. Eredu horren arabera, Eguzkiaren barne geruzak hidrogenoz eta helioz osatuta daude. Eguzkiaren barreneneko guneetan 15 milioi gradu C-ko beroa dago. Tenperatura horien ondorioz, hango helio eta hidrogeno atomoak guztiz ioizaturik daude, eta Eguzkiaren erdian nukleo eta elektroi askeak besterik ez daude. Gasaren dentsitatea, gune horretan, 100 gr/cm3 ingurukoa da, urak egoera normalean duena baino 100 aldiz handiagoa eta presioa 7x1010 Kg/cm2-koa dela uste da, Lurraren eguratsarena baino 70 mila milioi aldiz handiagoa. Erdigune horretan beroaren transmisioa erradiazioz gertatzen da batez ere. Baina erdigunetik urrundu ahala, atomoak ez daude guztiz ioiturik, eta irradarekiko geroz eta gardentasun gutxiago dute. Ondoren, 80.000 km inguruko geruza batean, beroaren trasmisioa konbekzioz gertatzen da batez ere, harik eta azaleneko geruzetan, gasaren dentsitatea txikitu ahala, berriro irradarekiko garden bihurtzen den arte. v Eguzkiaren azaleraren egitura. Horretarako erabiltzen diren tresnekin ikusita, pikor azal batek estaltzen du fotosfera. Pikor azal hori osatzen duten elementuei arroz garauak izena ematen zaie; 100 eta 1.800 km arteko diametroa duten garauak dira. Arroz garau bakoitzak 8-9 minutuko bizitza du. Eguzkiaren orbainak dira Eguzkian ikusten diren beste egitura batzuk, bakarka edo taldeka agertzen diren gune ilunak, inguruko guneak baino askoz hotzagoak. Orbain horiek ere gutxi irauten dute, ordu batzuetatik zenbait hilabetetara. Orbainen ezaugarrietako bat, bakoitzak, binaka agertzen direnean, ondokoaren kontrako polaritatea duela da. Horiek inguratuz, fakula izena hartzen duten eraketak ikusten dira, fotosferako granulazioa eratzen dituztenen antzekoak, baina gehiago irauten dutenak. Batzuetan fakulak ikusten dira orbainik ez dagoen guneetan, baina orbainak izandako guneak izaten dira. Eguzkian ikusten diren beste fenomeno batzuk protuberantziak izenekoak dira. Fotosferatik irteten diren gasezko hodei luze estuak dira, Eguzki-esferarekiko okertuak, eta batzuetan koroa ere gainditzen dute, berriro ere fotosferara erortzeko. v Eguzki eguna. Astr. Eguzkiak leku bateko meridianotik bi aldiz igarotzeko behar duen denbora. Lurra Eguzkiaren inguruan mugitzen denez gero (translazio mugimendua), Eguzkiaren lekua argizagiekiko aldatu egiten da egun batetik bestera, eta Eguzkia aurreko egunaren aldean ekialderago egoten da. Hori dela eta, Lurrak bira osoa eman ondoren gehixeago mugitu beharra du berriro Eguzkiaren aurrera iristeko. Horren ondorioz, argizagi-eguna baino 4 min luzeagoa izaten da eguzki eguna. v Eguzki sistema. Eguzkiak bere inguruan biraka dabilzkion planeta, satelite, kometa eta gainerako gorputzekin batera osatzen duen egitura. Eguzkiak sistema osoaren masaren % 99 hartzen du. Ondoren masa eta neurria kontuan hartuta, planetak dira osagai garrantzitsuenak: Merkurio, Benus edo Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano, Neptuno eta Pluton. Eguzkiaren inguruan mugitzen dira, orbita eliptikotan, eta hari loturik daude grabitazioaren indarrez. Planeta horietako batzuen inguruan (Merkurio eta Artizarra izan ezik beste guztiak) gorputz txikiagoak mugitzen dira, satelite deituak (32), Ilargia, Lurraren satelitea, besteren artean. Marteren eta Jupiterren artean asteroideak edo planeta txikiak daude. Kometak ere Eguzkiaren inguruan dabiltzan gorputzak dira. v Eguzkiaren jarduera guneak. Astr. Eguzkiaren azalean ageri diren aldaketak, noizean behin agertu eta desagertzen direnak. Eguzkiaren energia handiaren adierazle dira, eta kromosferaren leherketak, orbainak, konkorrak, hari itxurako bideak etab… izan daitezke. Aldaketa horiek 11 urteko epea izaten dute gutxi gorabehera, eta milaka urtean zehar gertatu diren arren, esan daiteke Eguzkiak ez duela aldaketa nabarmenik izan. Gutxienez 5 bilioi urte igaro arte ez da Eguzkiaren erabateko aldaketarik espero.■ Eguzki energia. Lurreko bizitza eguzki energiaren mendean dago. Eguzki energia fotosintesi energiaren iturria da, landareek eta animaliek bizitzeko behar duten berotasuna eskaintzen baitu. Eguzki beroak Lurrazaleko ura lurruntzean hodeiak eratzen dira eta, azkenik, euri ura sortzen da. ■ Eguzki energia eguzkian gertatzen diren fusio termonuklearren ondorioa da. Erreakzio horiek sortzen duten energiak 5.700 °C-an mantentzen du eguzkiaren gainaldeko tenperatura. Eguzki energia Lurrak hartzen duen energia iturri nagusia bada ere, Lurraren gainaldera ahulduta iristen da, Eguzkiaren eta Lurraren artean oso tarte handia dagoelako, batetik, eta Lurreko eguratsak irradak xurgatzen eta barreiatzen dituelako, bestetik. Egun argiz, eguzkia gain-gainean dagoela, Lurrera iristen den eguzki energiaren % 30 beretzen du eguratsak. Eguzkia ostertzean dagoenean eta zerua estalita, lurrazalera iristen den eguzki energia hutsaren pareko izan daiteke. Lurrazaleko leku batetik bestera ere gorabeherak izan daitezke. ■ XX. mendean gero eta garrantzi handiagoa eman zaio eguzki energia energia iturri gisa erabiltzeari, eta eguzki energia hartu eta argi-indarra bihurtzen duten tresnak asmatu dira, etxea berotzeko, besteak beste. Eguraldi eta komunikazio sateliteek, eta irrati eta telebistarakoek ere, eguzki energia baliatzen dute argi-indar sorgailuen ordez. ■ Energia biltzeko eta eraldatzeko bideak. Eguzki irraden indarra lurrazalean hain txikia izanik, eguzki energia hartzen duten metagailuak handiak behar dira izan. Estatu Batuetako lekurik eguzkitsuenean, adibidez, pertsona batek egun baterako behar duen energia biltzeko metagailuak 40 metro koadroko gainaldea behar du. Erabil daitekeen energia metagailuaren eta eguzki irradak argi-indar bihurtzeko tresneriaren eraginkortasunaren araberakoa izango da. ■ Biltzaile zapalak. Energia biltzaile zapal arruntenak metal iluneko azpil moduko batzuk dira, eguzkia xurgatzen duten beirez estaliak. Beroa aire edo ur sistema batera igarotzen da orduan, eta zuzenean edo beste bitarteko batera aldatuta erabil daiteke. Biltzaile mota hauek etxea edo etxeko ura berotzeko erabili ohi dira. 66-93 °C bitartean bero dezakete aire edo ur sistema. ■ Biltzaile kontzentratzaileak. Tenperatura handiagoak behar direnean, biltzaile kontzentratzaileak erabiltzen dira. Energia biltzaile hauek eremu zabal bateko eguzki argia islatzen eta biltzen dute. Pirinioetan halako tresna bat –eguzki labea deitua– ezarri zen behin: zenbait akre ispilu helburu batera begira denak. Ispiluen jomugara bildutako energia ispilu bakar batek bildutakoa baino hiru mila aldiz handigoa da, eta 2.000 °C-tik gorako tenperaturak lor daitezke horrela. Biltzaile kontzentratzaile sofistikatuetan, heliostato batek jirarazten du ispilu bakoitza, eguzki izpiak ispilutik jomuga jakin batera bideratuz. Horretarako behar diren motorrak, gidatzaileak eta kontrolatzaileak direla eta, sistema garestia da. ■ Biltzaile merkeagoak ere badira; ez dituzte biltzaile kontzentratzaile aurreratu horiek adinako tenperatura garaiak lortzen, baina bai metagailu zapalek baino handiagoak. Esate baterako, eguzki argia hodi beltz batzuetara biltzen duten islatzaile parabolikoek 200-290 °C bitarteko tenperaturetaraino berotzen dituzte isurkariak. ■ Zelula fotoelektrikoak. Gorago azaldutako energia biltzaileetan erregai fosilak erre ordez eguzki energia xurgatzen duen lurrun indarretxe batean bilakatzen da eguzki energia argi-indar. Bada, baina, eguzki energia argi-indar bilakatzeko beste modu bat ere, zelula fotoelektrikoak eta eguzki zelulak erabiltzea hain zuzen ere. Zelulok voltaje elektriko jakin bat sortzen dute eguzki argiak argitzen dituen bitartean. Dena dela, sistema honen eraginkortasuna ez da oso handia. Zelula sail handia behar izaten da behar beste argi-indar lortuko bada. Panel fotoelektriko handiak erabiltzen dira, adibidez, sateliteak argi-indarrez hornitzeko. Lurrean, baina, erlojuak, kalkulagailuak eta kamerak hornitzeko erabiltzen dira batez ere. ■ Eguzki energia metatzea. Eguzki energiaren bilketan alde handiak izaten dira egun batetik bestera, eta energia sortzen eta kontsumitzen diren orduak ere ez datoz beti bat. Beraz, energia gordetzeko edo metatzeko moduren bat behar da, eguzki argi gutxi edo batere ez dagoen orduetan energia hori erabiltzerik izango bada. Zelula fotoelektrikoetako argi-indarra bateria metatzaile elektrikoetan pila daiteke. Metatutako energia isurkariren bat berotzeko erabiltzen duten sistemetan, isurkaria bera gorde daiteke beroturik gordailu bakartu batean. ■ Ahalmena. Eguzki energiaren ahalmena izugarria da. Mundu osoan sor daitekeen argi-indar guztia baino 200.000 bider energia gehiago jasotzen du egunero Lurrak Eguzkitik. Energia hori doan bada ere, energia hori biltzea, eraldatzea eta metatzea garesti ateratzen da, eta horixe du eragozpen nagusia eguzki energiaren ustiapenak. Etorkizunean litekeena da sateliteetako eguzki indarretxeetan sortutako indarrez hornitzea edo osatzea Lurreko energia premiak: eguzki energia eguzki panel handiko sateliteen bidez jasoko litzateke, eta argi-indarra mikrouhin bihurturik igorriko litzateke Lurrera. Lurrean, berriz, mikrouhinak argi-indar bihurtuko lirateke atzera.
