bilakaera
iz. Mailaka eta norabide berean egiten diren aldaketen segida. v Fil. Gertaera guztiak, kosmikoak, fisikoak eta adimenezkoak, lehen izate bakar batetik, bere baitatik ernetzen den mugimendu batez, hasierako egoera bakun homogeneotik izaera konplexu heterogeneora, eratorri uste dituen hipotesia. v Soziol. Kulturak, eta gizartearen baitako elkar eragineko beste modu batzuek duten garapena; garapen horretan ez da, nahitaez, aldez aurreko antolamendurik behar; kontzeptu hau ez dator osorik bat aurreramenduarekin, prozesu horretan ez baita hobekuntzarik, ez konplexutasunaren gehikuntzarik. v Biol. Mota biziek, mailaz mailako aldaketa etengabe batez lehenago ziren beste mota batzuetatik etortzeko izan duten prozesua.
v Bilakaeraren teoria. (Izaki bizien) bilakatzearen hipotesian oinarritzen den teoria eta dotrina filosofiko-zientifikoa. Azkeneko hamarkadetako filosofo eta biologoek bilakera kontzeptu zabala finkatu dute, beren iritzian, bilakaera ez baitagokie izaki bizidunei bakarrik, «osotasun kosmikoari» baizik. Bilakaera izaki inorganikoetatik hasten da, eta gizonarengan eta beronen kulturan eta historian du gailurra, azkena ez bada ere. Lehenengo aldian, inorganikoan, gerora mundu organikoa gertagarri egingo duten elementu fisiko-kimiko gero eta konplexuagoak eratzen dira. Bigarren aldi organikoaren ondoren, hirugarrenean, kultura garatzen da.
Historia. Darwinek hitz laburretan eta zehatz definitu zuen bilakaera: «Ondorengoen aldakuntzarekin», esanez gaur egun diren espezieak antzinako beste garai batzuetatik datozela. Gaur egun biologo guztiek onartzen dute bilakaera kontzeptua. Horretarako froga sendoak daude biogeografia, taxonomia, fisiologia, biokimika, anatomia konparatua, enbriologia, paleontologia eta genetika alor guztietan. Bilakaera eragiten duten kausa, mekanismo eta zentzuari dagokionez berriz ez dago adostasunik.
Lamarckismoa. Izaki bizidunen bilakaerari buruzko lehendabiziko teoria J. B. Lamarck-ek landu eta argitaratu zuen, 1809an, Philosophie Zoologique liburuan. Lamarck-en iritzian, izaki bizidunek beren ingurugigora egokitzeko duten joera da bilakaera eragiten duena. Inguruneak eragin handia du izaki bizidunengan: premia berriak sortzen dizkie, eta organo berria sortuz, edo lehengoa moldatuz betetzen dute premia hori. Ingurunean eragindako aldakuntza horiek ondorengoetara igarotzen dira. Gaur egun Biologiak ukatu egiten du tasun irabazi horiek ondorengoetara igarotzen direnik, sistema genetikoaren aldaeraren baten agerpena ez badira.
Darwinismoa. Bigarren teoria Charles Darwinek landu eta argitaratu zuen 1859an, The Origin of the Species by Means of Natural Selection liburuan. Malthusek biztanleriaz zuen teorian eta Lyellek geografiaz zuenean hartu zuen oinarria. Horrez gainera, milaka ohar jasorik zuen izaki biziek berez eta gizonaren eraginez izandako aldakuntzez. Konturatu zen izaki bizidunak asko ugaltzen direla, baina ondorengo asko berehalaxe hiltzen direla, eta horrenbestez, mota bakoitzeko kopurua ez dela asko aldatzen. Besteekiko borrokak, bizitzeko borrokak dakartzan arazoak gaizkien konpontzen dituztenak zirela aurren hiltzen zirenak atera zuen ondorioz. Guraso eta umeen artean dauden aldeei dagokienez, bizitzeko borrokarako egokien zirenei bizirik irauten lagunduko zietela uste zuen, eta hala aldaerak beren umeetara igaroko zirela, eta era horretara aldaera horiek iraunkor bihurtu. Aldakuntza egokien horiek iraunarazten dituen prozesuari aukera naturala deitu zion. Aldaera horiek pilatu ahala, mota berriak sortuko ziren. Darwinen teoria honek izan dituen eztabaida ugariak gorabehera, oinarrizkoena ez da aldatu eta ontzat ematen du gaur egun hedatuen eta ongien oinarritua den teoriak: neodarwinismoak.
Neodarwinismoa. Neodarwinismoa eta bilakaeraren teoria sintetikoa alor askotako zientzialariek landu dute, paleontologoek, genetistek eta bioestatistikalariek batez ere: Fisher, Wrigh, Haldane, Bozhansky, Mayr, Simpson eta Huxley-ek, adibidez. Teoria honen arabera, heredentzia aldaerak eragiten ditu hautapenak, gurasoengandiko kromosoma hornidurak beren ondorengoen meiosian konbinatzeko moduak, aldaera genetikoek edo kromosomen aldaerek eraginak. Prozesu horiek guztiak berezko joera edo xederik gabe gertatzen dira, eta inguruneak ez du eragiten aldaera egokiagoak azaltzea. Aukera naturalak talde batean bere eragina izatean, segun taldea nolakoa den, eta zenbateko maiztasunez gertatzen diren aldaerak, gerta daiteke genotipo jakin bat ugaldu edo urritzea. Aldakuntza hori taldearen truke genetikoaren eraginez berdin ez dadin eta bestelako mota berri bat sortu ahal izan dadin, muga bat izan behar du, truke hori eragozteko. Era askotako muga izan liteke: geografiak eragina (uharteak, adibidez) edo genetikoa, multzo hautatua eta gainerakoen arteko gurutzatzea eragotziko duena. Muga hori gertatzen denean, beste mota bat sortzen da poliki-poliki. ■ Giza familiaren zuhaitza: 1997ko aurkikuntzak. “Neanderthalgo gizona” aurkitu zenean Alemaniako Neander ibarrean, 1856. urtean, gizakiaren bilakaeraren lehen froga fosila lortu zuten zientzialariek. 1997. urtean, fosil horiek lehen mailako albiste bihurtu ziren berriz ere, antropologoez eta genetikalariez osaturiko talde batek Neanderthalgo gizonaren besoko hezur batetik material genetikoa eskuratu zutenean. Aurreneko aldiz alderatu ahal izan ziren Neanderthalgo gizona eta gizaki modernoa, morfologikoki (hau da, hezurren forma eta neurriei dagokienez), eta baita genetikoki ere. Froga genetiko horietan oinarriturik, ikertzaileek adierazi zuten Neanderthalgo gizakiak ez zirela seguraski gizaki modernoen arbaso zuzenak. Aurkikuntza horrek ondorio garrantzitsuak izan ditu 1990eko hamarraldiko eztabaida bizienetako batean: zein ote den gizaki modernoen jatorria. Izan ere, bi hipotesi dira gaur egun auzi horren gainean. Hipotesi bat, antropologo gehienek onartzen dutena, out-of-Africa teoria deritzana da. Teoria horren arabera, gizaki anatomikoki modernoa, Homo sapiens, Afrikan garatu zen duela 200.000 bat urte, ez oso aspaldi beraz bilakaeraren neurrietan. Hala, H. erectus motatik zetorren afrikar gizatalde bakar batetik (H. sapiens) eratorriak dira gizaki moderno guztiak; bestalde, out-of-Africa teoriaren arabera, Neanderthalak mota berezi bat osatzen du, baina etena, ordea, hau da, ondorengorik gabea; bestela esanda, Neanderthalak, agortu zirelarik, ez dira gizaki modernoen zuzeneko arbasoak. ■ Gizakiaren jatorriari buruzko beste hipotesi nagusiari eskualde anitzen teoria deritzo. Teoria honen arabera, gizaki modernoaren ezaugarriak duela 1-2 milioi urte hasi ziren agertzen zenbait H. erectus taldetan, elkarren gertuko taldeak nahastu eta geneak trukatu ahala. Teoria honek dioenez, beraz, ez leku bakar batean, aldiz, Afrika, Asia eta Europako populazioetan sortu zen, garai bertsuan, H. sapiens. Aldi berean, bakartasun geografiko erlatiboaren ondorioz, talde bakoitzak gizaki modernoak dituen arraza desberdintasunak garatu zituen. Hipotesi horretan, Neanderthalak eskualdeko jakin bateko taldea ziren, eta orobat dira Europako gizaki modernoaren zuzeneko arbasoak. ■ 1997an ezagutarazi ziren ikerketa genetikoek out-of-Africa teoriaren aldeko dirudite, baina aurkikuntzaren ondorioak ez dira guztiz asegarriak, galdera asko uzten baitute erantzunik gabe. Urte berean Espainian (Atapuercan) aurkitu ziren beste fosil batzuek –horien artean, giza arbaso berri bat zirudiena– areago nahasi zuten eztabaida. Erantzun osoagoak iritsi nahian, froga fosilak berraztertzen ari dira ikertzaileak, erakusgarri berriak bilatzen, eta analisi teknikak zehazten. Froga gehiago aurkitu ahala, gizakiaren jatorriaren historia konplexuagoa egingo da, baina oinarri sendoagoak izango ditu aldi berean. ■ Gizakiaren sorrera. Antropologo gehienen iritziz, gizakiaren bilakaera duela 5 milioi urte inguru hasi zen, Afrikan, tximu mota bat bi leinu desberdinetan banatu zenean. Leinu batetik gizakiaren ahaide bizi hurbilenak direnak sortu ziren: Afrikako txinpantzeak. Beste leinua hominidoena zen, gizaki modernoak ekarriko zituena. Bipedalismoa –zutik, bi oinen gainean, ibiltzeko gaitasuna– bide da hasieratik bertatik gizakien leinua eta txinpantzeena bereizi zituen ezaugarria. Ezagutzen den hominido motarik zaharrena, Ardipithecus ramidus, zuhaitzetan ibili ohi zen segur aski, baina zutik ere ibiltzen ote zen ez da oraindik frogatu. A. ramidus horretatik gutxiena sei hominido mota sortu ziren, denak zutik ibiltzen zirenak. Australopithecus anamensis da denetan zaharrena, duela 4 bat milioi urte bizi izan zena; Kenyan aurkitu ziren, 1994an, haren fosilak. Australopithecus motak 3 milioi urte inguruan garatu ziren. Gauza ziurra da mota horiek guztiek, zutik ibiltzeaz gainera, garuna tximuena baino handiagoa zutela, baina gizaki modernoena baino txikiagoa. Orobat, Afrikan bizi ziren denak, eta landare-jaleak ziren, huts-hutsik edo gehienbat. Australopithecusak duela 1,3 milioi bat urte desagertu ziren. Askoz lehenago, ordea –duela 2 milioi urte-edo–, lehen Homo mota izateraino bilakatu zen Australopithecus mota bat: H. habilis. Azken hori, Australopithecusaren ondoan, altuagoa zen, handiagoa zuen garuna eta aurpegia ez hain irtena. Alabaina, ilun samarra da H. habilisaren sorrera. Aurkitu zenean (1960an, Tanzanian), harrizko tresnak zituelako inguruan deitu zuten H. habilis (“gizon trebea”), garai hartan, tresnak Homoaren asmakizun berezia zirela pentsatzen baitzen; bestalde, Australopithecusak baino handiagoa zuen burezurraren ahalmena. Geroago, baina, aurkitu dira garun handiagoako Australopithecusak, eta harrizko tresnak zituztela aldamenean, eta, hortaz, airean geratu da H. habilisaren definizioa. ■ Hominidoak Europan. H. habilis garrantzitsua da Australopithecusaren eta askoz hobeto ezagutzen den Homo mota baten arteko lekua betetzen duelako bilakaeraren katean; H. erectus da mota hori, eta aurrenekoz Afrikan agertu zen, duela 1,9 milioi bat urte. Zenbait ikertzaileren iritziz, mota berezitzat sailkatu behar dira mota horren fosil zaharrenak; H. ergaster da mota berezi hori, eta hipotesi batzuen arabera H. erectusaren Afrikako arbasoa da. H. erectusaren lehen aztarrenak Asian aurkitu ziren; 1984an, Kenyan, hamaika urteko H. erectus motako mutil baten hezurdura ia osoa aurkitu zen, duela 1, 5 milioi urtekoa; eta ikusi zen ezen, luzeago bizi izan balitz, 1,8 metroko altuerara eta 68 bat kilora iritsiko zela mutil hura: neurri horiek harrigarri modernoak dira hominido goiztiar batentzat. H. erectus haren garuna, ordea, gaur egungo urtebeteko haur batena zen. Zientzialari gehienek onartzen dute H. erectus izan zela lehen hominido osorik ehiztaria; izan ere, hominido hauen gorputz handiak eta garunaren neurriak adierazten dutenez, lehen hominidoek baino proteina, kaloria eta koipe gehiago kontsumintzen zuten. Era berean, H. erectus izan zen Afrikatik alde egin zuen lehen hominido mota, duela 1-2 milioi urte; migrazioaren zergatia, hain zuzen ere, bizimodu berria, ehiztari bizimodua, izan daiteke. Haragi-jaleek, izan ere, eremu zabalak behar izaten dituzte bizitzeko, bestela berehala ahitzen baitituzte eskura dituzten harrapakin guztiak. ■ H. erectusaren sorreraren ondoren, konplexuagoa egiten da hominidoen bilakaeraren historia, eta hasieran aipatu diren bi teoriek egiten dituzten hipotesiak oso desberdinak dira fosilak interpretatzerakoan. Out-of-Africa teoriaren arabera, ondorengo modernorik gabe agortu ziren H. erectus ehiztaritik sortu ziren Asiako eta Europako Homo leinuak. Ikertzaile hauen aburuz, H. sapiensaren forma arkaiko batek, gizaki osorik moderno bihurtuta, Afrikatik alde egin zuen duela 100.000 bat urte, eta Europan eta Asian zabaldu zen. Harexek ordezkatu zituen eremu horietan aurrenekoz bizi izan ziren H. erectusaren lehen ondorengoak. Hortaz, Afrikatik bigarren aldiz atera ondoren hasi zen taxutzen gizaki modernoa. Eskualde anitzen teoriaren aldekoek diotenez, ordea, H. erectusaren migrazioa izan zen Afrikatik irten zen bakarra, eta huraxe bilakatu zen gizaki moderno. Hortaz, H. erectus populazioen ondorengo zuzenak dira afrikar, asiar eta europar modernoak. Etengabe sortzen diren zalantza eta galderei erantzuteko ahaleginean, eta giza jatorriaren bi interpretazioak alderatu ahal izateko, fosilen anatomia konparatua, datatzeko metodo desberdinak, eta analisi genetikoak erabiltzen ditu azken paleoantropologiak. ■ Fosilen azterketa. Fosilak dira bilakaeraren nolakoaren erakusgarri konkretuena. Fosil desberdinen ezaugarri anatomikoak konparatuz, hala hortzen neurria edo beso baten luzera, izaki desberdinen arteko bariazioak aztertzen dituzte paleoantropologoek, eta bariazio horien arabera erabakitzen dute mota ezezagunak diren ala ez. Erabaki hori, ordea, ez da batere erraza izaten. Motaren definizio klasikoa da “ugalketari dagokionez bakartuak” diren izaki taldea izatea; alegia, mota bateko izakiak, ondorengo emankorrak sortuko badituzte, beren artean bakarrik ugal daitezke. Baina oso zaila da irizpide hori hominidoen fosilei aplikatzen, ez baitugu duela ehunka edo milioika urte bizi izan ziren izakien sexu jokamoldearen berri zehatzik. Horren ordez, fosilen ezaugarri fisikoetan oinarriturik, jokabide horri buruzko hipotesiak osatu behar dira. Erakusgarrien parekotasunak ugalketaren froga direla onartzen bada, pareko fosil guztiak mota bereko izakienak izango dira. Zoritxarrez, izakien arteko parekotasunak oso aztarren eskasetan oinarriturik finkatu behar dira. Europako hominido goiztiarrak, duela milioi bat eta 300.000 urte bitartean bizi izan zirenak, arazo horrexen adibide dira. Europar hominido horiek, Afrikako eta Asiako H. erectusaren antza handia dute ezaugarri batzuei dagokienez. Fosilek erakusten dutenez, talde batekoek zein bestekoek, gorputza handia zuten, aurpegiaren egitura Australopithecusarena baino arinagoa –ez modernoena bezainbeste–, eta aski handia zuten burezurra. Baina sailkapenean ez dago adostasunik. Eskualde anitzen teoriaren aldekoek europar goiztiar hauek H. sapiens arkaikoak direla uste dute (H. erectusaren eta H. sapiens modernoaren artekoak); out-of-Africa teoriaren aldezleen iritziz, berriz, Homo mota batekoak dira fosil horiek, H. heidelbergensis delakoarenak. H. heidelbergensisaren fosilak duela 500.000 eta 100.000 artekoak dira. ■ Homo neanderthalensis. Antropologoak ez datoz bat Neanderthalak sailkatzerakoan: zenbaitentzat mota berezia dira, Homo neanderthalensis, eta besteentzat gizaki modernoaren azpimota, Homo sapiens neanderthalensis. Neanderthalak duela 230.000-27.000 urte inguru bizi izan ziren, eta gizaki anatomikoki modernoen Europako fosil zaharrenak duela 40.000 urte ingurukoak dira. Horrek esan nahi du Neanderthalak eta gizaki modernoak elkarren ondoan, aldi berean, bizi izan zirela gutxienez 13.000 urtez. Bi talde horiek mota bereko kideak izan balira, elkarrekin ugalduko ziren; mota desberdinak izatez gerotan, Neanderthalek ez zuten eraginik izango europar modernoen osaera genetikoan. Hortaz, gizaki modernoaren jatorriaren eztabaida argitu nahi bada, funtsezkoa da Neanderthalen eta gizaki anatomikoki modernoen arteko harremanak zehaztea. Neanderthalen ezaugarri fisiko bereizgarriak Europako glaziazioko klima gogorrerako moldatzeak ziren, eta, horren ondorioz, gizaki modernoen oso bestelakoak ziren: gorputza laburra eta sendoa zuten, gorputzeko berotasuna ez galtzeko; kopeta apala zuten, irtenak bekain hezurrak, zabala sudurra, aurpegiaren behealdea nabarmena, eta kokotza barrurantz sartua. Alabaina, burezurraren ahalmena gizaki modernoena adinakoa zuten, edo handiagoa. Gizaki modernoek gorputz lerdenagoak dituztenez gero, gorputzaren eta garunaren arteko proportzioa Neanderthalenaren antzekoa dute. Neanderthalenen garun ahalmena, tresnen sofistikazioa, hain baldintza gogorretan iraun izana, eta beste datu batzuk direla-eta, gizaki anatomikoki moderno goiztiarrenaren parekoa zutela adimena pentsatzen da. Teoria eskualde-anitzak dioenez, elkarrekin ugaldu ziren Neanderthalak eta gizaki anatomikoki modernoak; ondorio horren alde argudio gisa, arraza desberdineko gizakien eta Neanderthalen burezurrak eta hezurdurak konparatu ondoren, xehetasun anatomiko ezohiko batzuk azpimarratzen dituzte, europar modernoak Neanderthalekin zuzenean lot ditzaketen xehetasunak; hortaz, balegoke bilakaera kate bat. Out-of-Afrikaren aldeko ikertzaileek ez datoz horrekin bat; haien ustez, Neanderthalen ezaugarriak, oro har, bereziegiak dira, eta ez dira ageri gizaki modernoen osaera genetikoan. ■ Atapuercako homo mota berria. Espainian, Burgosko probintziako Atapuercan, Homoren beste mota bat izan daitekeenaren fosilak aurkitu zirenean, zabaldu egin zen bilakaera erlazioei buruzko eztabaida. Bermúdez de Castro paleobiologialariak eta haren taldekideek H. antecessor (“gizon aitzindaria”) izendatu zituzten 780.000 urtetik gorako fosil hondakin haiek. 1994-1996 urteetan hortzak, burezur puskak eta matrailezurrak eskuratu ziren Atapuercako “Gran Dolina” harkaitz zuloan, gutxienez sei laguni zegozkienak. Fosil horiek Homo zaharrenetakoak dira Europan. Fosilen burezur puskek ezaugarri primitibo eta modernoen konbinazioa adierazten dutelako erabaki zuten Atapuercako ikertzaileek mota berri bat izendatzea. Haien ustez, Afrikako H. erectusaren ondorengo izan daiteke H. antecessor hau. Atapuercako taldeak proposatzen duen hipotesiaren arabera –horren froga fosilik ez badago ere–, duela milioi bat urte Afrikatik Europara joan zen H. antecessor talde bat, eta H. heidelbergensis bihurtzerainoko bilakaera izan zuten Europan; Afrikan geratu zen H. antecessor taldetik etorri zen H. sapiens. Alabaina, 1998an, ikertzaile gehienek erabaki zuten froga haiek ez zirela aski mota berri bat izendatzeko. H. antecessoraren burezur osoena heldutasunera iritsi gabeko gazte batena da. Eta antropologo gehienen iritziz, pertsona helduen burezurrak behar dira mota berezi batenak ote diren ala ez erabakitzeko, eta mota horrek leku erabakigarria betetzen ote duen gizakiaren arbaso lerroan esan ahal izateko. ik. Atapuerca. ■ Fosilen adina. Gizaki modernoaren sorburuari buruzko teoria desberdinak neurtzeko bide bat baino ez da fosilen azterketa. Bilakaeraren katean betetzen duen lekuari dagokionez, fosil batek, adierazgarria izan dadin, data zehatza behar du izan. Data zehatzik gabeko fosilak hondakin hutsak dira, ez baitute daturik eskaintzen motak sortu ziren ordenari buruz. 50.000 urte baino gutxiagoko hezurrak eta fosilak zuzenean data daitezke karbono 14 sistemaren bidez. Organismo bizi guztiek dute beren baitan karbono 14, hots, karbonoaren isotopo (forma) erradioaktiboa. Gai erradioaktibo guztiak bezala, karbono 14a desintegratu egiten da tarteka-tarteka. Organismoa bizirik dagoen artean, karbono 14a berriztatu egiten da, baina organismoa hiltzen denean, ez ditu atomo horiek xurgatzen. Fosil batean geratzen den karbono 14aren kopurua neurtuz, beraz, zientzialariak gai dira organismo jakin bat noiz bizi izan zen zehaztasunez finkatzeko. 50.000 urtetik gorako erakusgarri batean, ordea, karbono 14 gutxiegi izaten da adina zehazteko. ■ Fosil zaharragoen adina, baldin sumendi jatorrizko harkaitzen gainean edo azpian lurperatuak egon badira, zehatz finka daiteke potasio-argoi metodoa deritzan teknikari esker. Erupzio bat gertatzen denean, laba urtuan harrapatua geratzen da potasio erradioaktibozko kopuru txiki bat. Laba hoztu eta gogortu ondoren, harkaitz kristaletako potasio erradioaktiboa aldi erregularretan desintegratzen da, eta argoi bihurtzen. Laborategian, sumendi harkaitzaren zati bat berotzen da, eta bertan harrapatutako gasak libre geratzen dira. Ikertzaileek gas horiek aztertzen dituzte, eta ondoren potasio eta argoi proportzio erlatiboak finkatzen dituzte. Harkaitz laginaren adina jakinda, fosilena ere jakitea badago. Zoritxarrez, munduko leku gehienetan gutxitan izan dira sumendi erupzioak, leku askotan potasiorik ez dago, edo biak falta dira, eta, hortaz, bestelako teknikak erabili behar izaten dira fosilen dataziorako, ez hain zehatzak. Zehaztasun falta dela-eta, zientzialariak ez dira beti ados jartzen fosilen ordena kronologikoaren gainean. Hortaz, adina ondo zehaztuta ez duten fosilak espekulazio eta zalantzen iturburu izan ohi dira. ■ Ikerketa genetikoa. Gizaki modernoaren jatorriari buruzko froga modu berriena azterketa genetikoa da, ez fosilik ez dataziorik behar ez duena. Teknika hau DNA edo azido desoxirribonukleikoaren azterketan datza, hau da, bere baitan kode genetikoa duen molekularen azterketan. DNAren lau azpiosagaiak, baseak, pareka daude antolatuak molekulako bi kateetan. Zelulen nukleoan dagoen DNAk aita eta amarengandik datozen geneak izaten ditu. Baina bada beste DNA mota bat nukleotik kanpora egoten dena, mitokondria izeneko gorputz txiki-txikietan, eta mitokondriak dira hain zuzen zeluletan energia sortzen duten egitura. Mitokondriako DNA (mtDNA) amarengandik bakarrik hartzen da, eta hark bere amarengandik hartua izaten ditu, eta abar. Aitak ez baitie bere haurrei mitokondriarik igortzen, belaunaldi batetik bestera mtDNAn gertatzen diren aldaketak mutazio genetikoen emaitza berezkoak behar dute izan. Zorizko aldaketa horietan, DNA bikoizten ari denean, base pare bat beste base batek ordezkatzen du. Gizabanako baten mtDNAn bere emakumezko arbasoen mutazio gehien-gehienak ageri dira. Hori guztia kontuan izanik, mutazioen erregistroa erabil dezakete genetikalariek gizataldeen arteko harremanak finkatzeko. Bi mtDNA laginen arteko desberdintasunek zenbat mutazio gertatu diren bakoitzaren emakumezko arbasoengan erakuts dezakete, harik eta bien arbaso komuna agertzen den arte. Zuhaitz enbor bat izan daiteke horren irudia, bi adarretan zatitu dena; zenbat eta lagun gehiagoren mtDNAk alderatu, nahasiagoa litzateke zuhaitz hori. Era honetako ikerketak egin dituzten zientzialariek, gizaki modernoaren zuhaitzeko adar zaharrena, ia beti, Afrikarara daraman lerrokoa dela aurkitu dute. Ondorio horrek out-of-Africa teoriaren alde egiten du, alegia, aurkikuntza genetikoen arabera ere Afrikan bakarrik sortu zen gizaki modernoa. ■ Mutazio genetikoen data zehazteko metodoa. Genetikalariek metodo bat prestatu dute adarkatze gertaera jakin bat duela zenbait urte gertatu zen jakiteko. Metodoaren oinarrian dagoen ideia da mutazio genetikoak tarte beti berdinetan gertatzen direla, erregulartasunez alegia. Aurrena, txinpantzeen mtDNA –gizakiaren ahaide hurbilenak berak baitira– eta gizakiena bereizten dituen mutazio kopurua zenbatzen da. Txinpantzeak eta gizakiak duela 5 bat milioi urte banatu zirenez gero azkeneko arbaso komunetik, genetikalariek informazio hori erabil dezakete mutazioen erritmoa kalkulatzeko, hau da, 1.000 urteko aldiko batez besteko mutazioen zenbatekoa. Ondoren eskualde desberdinetako bi gizakiren mtDNAn ageri diren mutazioen kopurua zenbatzen da. Azkenik, genetikalariek mutazio erritmoan oinarritzen den formula bat erabiltzen dute, bi pupulazioek arbaso ama bera zutenez geroztik joandako urte kopurua kalkulatzeko. Azterketa genetiko gehienen arabera, duela 200.000-500.000 urte agertu ziren gizaki modernoak. ■ Daturik berrienak out-of-Africa teoriaren aldekoak dira, baina antropologo gehienek –baita teoria horren aldezle zenbaitek ere–, duda egiten dute datatze metodo honen zehaztasunaz. Hasteko, duela 5 milioi urteko abiapuntuko data bera ez da guztiz finkoa, estimazioa da. Bigarren, mutazioak ez dira aldizkakotasun berberaz gertatzen beti. Mutazio lastertasunak aldatzen badira, adarkatzeen estimazioak ez dira zuzenak izango. Bestalde, mutazio baten ondoren, sekuentzia berriz ere hasierara itzularazten duen beste bat etor daiteke. Hortaz, zenbaketan mutazio batzuk gal daitezke. ■ Neanderthalen eta gure arteko loturak. Informazio genetikoa datak zehazteko erabiltzeak arazoak izan ditzakeen arren, antropologo gehienen ustez laguntza handia eman dezake gizakiaren arbasoak aztertzeko. 1997. urtean areago zabaldu zen datu genetikoen erabilera, Svante Paabo genetikalariak Municheko Unibertsitatean Neanderthalgo gizakiaren mtDNA aztertu zuenean. 30.000-100.000 urte bitarteko Neanderthal baten beso baten hezurretik mtDNA ateratzea lortu zuten Paabok eta bere lankideek. mtDNA hori bi taldek aztertu zuten; apurtua egon arren, bi taldeek berreraiki ahal izan zuten 379 base pareko sekuentzia bana (eskualde hiperraldakor I izeneko mtDNAren segmentua). Bi laborategietako sekuentziak berdin-berdinak zirenez gero, badirudi lortu zutela Neanderthalaren jatorrizko mtDNA eskuratzea. ■ Gizaki modernoen genetikaren bariazioak. Ikertzaileek gero alderatu zituzten Neanderthalaren mtDNA hori eta 2.000 gizaki baino gehiagoren eskualde hiperraldakor Iak, 994 emakumezko leinuenak. Batez beste, gizaki modernoen mtDNAren arteko diferentziak txikiak dira; zortzi base pare ordezkatze besterik ez zegoen diferente. Alegia, giza mota modernoak aski ugaria ematen badu ere, bariazio genetikoa aski txikia da. Aldiz, Neanderthalaren eta gizaki modernoaren sekuentzien arteko aldeak askoz handiagoak ziren: 27 base-pare ordezkatze ziren desberdinak. Ikertzaileen arabera, kopuru hori handiegia zen mota baten baitako ohiko bariazio biologikoa izateko. Bestela esanda: Neanderthalak genetikoki desberdinegiak dira gizaki modernoen arbaso izateko (out-of-Africa teoriaren aldezleek zioten bezala). Azterketa honen beste ondorio bat izan zen, Paabo eta bere taldearentzat, Neanderthalak eta gizaki modernoak duela 550.000-690.000 urte inguru bizi izan zen arbaso komun batetik datozela. ■ Aurkikuntza horiek, bestalde, teoria eskualde-anitzaren aldekoen pisuzko argudio bat deuseztatu zuten. Teoria hori zuzena izanez gero, Neanderthalaren mtDNAk antza handiagoa izan behar zuen europar gizakiena munduko beste eremuetako jendearena baino. Neanderthalaren mtDNAk, ordea, desberditasun berberak zituen gaurko europarren, amerikar natiboen, Australiako aborigeneen, Pazifikoko uharteetako biztanleen, afrikarren nahiz asiarren mtDNArekin alderatu. ■ Aurkikuntza horiek gorabehera, gaurko gizakiaren jatorria ez zen guztiz argitu, Neanderthal bakar batena baitzen mtDNA lagin hura. Banako baten mtDNA ez da aski Neanderthal guztien bariazioen berri emateko. Izan ere, Neanderthal hura berezia izan zitekeen, eta beste Neanderthal baten mtDNAk gizaki modernoaren antz handiagoa izan zezakeen, eta, hala balitz, eskualde anitzen teoriaren aldekoa izango litzakete datua. ■ Ikerketaren hurrengo urratsak. Lortuko balitz beste Neanderthalen eta lehen europar anatomikoki modernoen (duela 40.000 bat urte agertu zirenen) mtDNA, genetikalariak gai izango lirateke Neanderthalak giza bilakaeran zein leku betetzen duen erabakitzeko, baita beste ikuspuntu batetik ere. Neanderthalaren eta lehen europar anatomikoki modernoen alderatzeak erakuts dezake Neanderthal batzuk europar modernoen arbaso izaterainoko bilakaera izan zutela, eta beste batzuk berriz genetikoki bereziagoak egin egin desagertu egin zirela gero. Modu berean, Asia eta Afrikako fosilen mtDNAren eta eremu horietako gaurko gizakien mtDNAren alderatzeak asko argituko lituzke giza familiaren zuhaitzaren barne erlazioak. ■ Fosil gehiago eta fosilen mtDNA gehiago behar da azterketa horiek bideratzeko. Zoritxarrez, lagin genetiko askorik ez dago, DNA guztiz endekatzen baita, baldintza gehienetan, 100.00 urte edo gutxiago igaroz gero. 1856ko Neanderthalaren mtDNA eskuratzea oso lorpen zaila izan zen, eta ez dirudi beste hominido fosil askorena lortuko denik. Egin diren aurkikuntzek zenbait puntu argitu dituzte, baina galdera berriak ere sorrarazi dituzte. Beraz, giza familiaren zuhaitzaren egitura, bai out-of-Africa teoriaren baitan, bai teoria eskualde-anitzean, aldatu egingo da etorkizunean.
