Andaluzia
(Esp. Andalucía) Espainia hegoaldeko lurraldea, egun autonomia erkidegoa. Mugak: Extremadura eta Gaztela-Mantxa iparraldean; Portugal, ekialdean; Murtzia, mendebaldean eta Mediterraneo Itsasoa eta Ozeano Atlantikoa, hegoaldean. 87.268 km2 eta 6.789.772 biztanle. Probintziak: Almeria, Cadiz, Kordoba, Granada, Huelva, Jaen, Malaga eta Sevilla. Hiri nagusiak: Sevilla, Cadiz, Malaga, Kordoba, Jerez de la Frontera, Almeria, Granada, Jaen, Huelva, Linares, Motril, Ronda, San Fernando, Algeciras, Ecija.
v Orografia. Andaluzia menditsua da neurri handi batean. Bi mendi multzo handik zeharkatzen dute hegoaldetik mendebaldera: Sierra Morena eta Betikako Mendilerroa. Hegoaldean daude mendi altuenak: Sierra Nevada (Mulhacén, 3481 m, Granada) eta Sierra de Ronda direlakoak. Bi mendialde hauen artean ordokiak (Almeria, Malaga) eta sakon uneak (Guadix, Baza eta Granada) daude. Sierra Morena eta Betikako Mendilerroaren artean, Andaluziaren ekialdean, Guadalquivir ibaiak zeharkatzen duen behe Andaluzia ageri da, alubioi padura zabalez osatua. Kostaldea altua eta harkaitzez betea ageri da. Ibai garrantzitsuenak: Guadalquivir, Genil eta Tinto.
v Ekonomia. Andaluzia lur jabetza handiak nagusi diren nekazari herria da. Olibondoa (Jaen, Kordoba, Sevilla), garia, kotoia (Sevilla eta Kordoba) eta azukre-erremolatxa (Granada) lantzen dira nagusiki. Ardogintza ospe handikoa da (Jerez, Malaga). 1930 arte ustiatzen ez ziren padurak (2.000 km2), arroza egiteko baliatu dira. Meatzeek nolabaiteko garrantzia izan arren (kobrea, Huelva; beruna, Jaen), industria ez da asko hedatu Andaluzian. Sevilla da industrialde nagusia. Atlantiko aldeko arrantza (Huelva-Algeciras) inportantea da eta Cadizko ontziolak Espainiako nagusienetakoak dira. Turismo industria guztiz garatua dago, Andaluziako kostaldean.
v Historia. Feniziarren garaitik aurrera (Almeria eta Cadiz), Andaluzian zibilizazio ugari izan dira historian zehar. Kartagotarrek beren inperioko lurralde emankorrena bihurtu zuten (K.a. VI-II. m.), erromatarren garaian Betica probintzia bihurtu zena. K.o. V. mendean, bandaloek konkistatu eta egungo izena eman zioten (Bandalusia). 711. urtean, Tariq buruzagi mairua bertan lehorreratu (Djabal Tariq, Gibraltar) eta bisigodoak egotzi zituen lurralde haietatik: konkista arabiarraren hasiera zen. Arabiarren gorena Kordobako kaliferriaren garaian etorri zen (VIII-X. m.). XI. mendean, Kordobako Kaliferria desagertu eta Andaluzia hainbat erreinu mairu burujabetan banatu zen (bi mendez distira handiko zibilizazioa izan zuen Granadakoa izan zen garrantzizkoena). XIII. mendean, Navas de Tolosako gudua irabazi ondoan (1212), kristauek Kordoba (1236), Jaen (1246), Sevilla (1248), Jerez eta Cadiz hartu zituzten. Granadako erresumak bi mende luzez eutsi zion burujabetasunari. 1492. urtean, Errege-erregina Katolikoek Granada hartu zuten, eta Andaluzia Gaztelako koroaren mendean gelditu zen handik aurrera.
