Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak

Jorge Luis Borges (1899-1986) Mario Benedetti (1920)

Jorge Luis Borges

Jorge Luis Borges, Ameriketako literatura berriaren esentzia, Buenos Airesen jaio zen, 1899an, familia aberats batean, portugaldar jatorrikoa aitaren aldetik eta ingelesa amarenetik. Gazte-gaztetatik, ingelesa gaztelania bera baino lehenago ikasita, irakurle amorratua izan zen, eta idazten ere oso gazterik hasi zen. 1914tik 1921era Europan bizi izan zen familiarekin, Italian lehendabizi, eta Suitzan gero. Genevan egin zituen batxiler ikasketak, handik urte askotara hilko zen hiri berean. Gero Espainiara joan zen eta abangoardiako idazleekin harremanetan jarri zen, batez ere ultraismoaren -1918an aldarrikatutako poesia higikundea- jarraitzaileekin. Gero berak zabaldu zuen higikunde hura Argentinan. 1921ean Buenos Airesa itzuli zen eta aldizkari bat sortu zuen, ultraismoaren bidetik, beste idazle batzuekin batera : "eroa". Baina beste aldizkari askotan ere idatzi zuen, literatura kritika batez ere : "Martin Fierro", "Nosotros", "Valoraciones", "Sur", "El hogar° astekarian, eta abar. 1946an Peron jeneralaren gobernuaren aurkako manifestua izenpetu zuen.

Izan ere, jeneralaren politika demagogikoa eta populista kontrajarrita zegoen idazlearen kontserbadurismo elitistarekin. Peronek, idazlea gutxiesteko asmoz, Buenos Airesko merkatuetako elikagaien ikuskatzaile izendatu zuen, baina Borgesek uko egin zion karguari. Bien bitartean, irakasle eta argitaratzaile gisa atera zuen bizimodua, "Sur" eta"Emece argitaletxeetan batez ere. Urte askotan Ameriketan ibili zen hiltzaldiak egiten, bere idazle eta pentsalari ospea alde guztietara zabalduz. Ingeles erromantikoen poesia, Kafkaren obra, literatura fantastikoa eta gautxoen poesia izan ziren haren hitzaldietako gai nagusiak. 1950-1953 bitartean literatura ingelesa erakutsi zuen Buenos Airesko unibertsitatean, eta Argentinako idazleen elkarteko lehendakaria izan zen.

1955ean Argentinako Letren Akademiako kide hautatu zuten, eta Peron erorarazi ondoren aginpidea bereganatu zuen gobernuak haren eskuetan utzi zuen Buenos Airesko Liburutegi Nazionala, 1974 arte.

Gaztetandik begietatik gaixo ibili zen eta 1956an erabat galdu zuen ikusmena. Hurrengo urtean Literaturako sari naziola eman zioten El aleph ipuin liburuarengatik. Bioy Casares idazlea laguna zuen eta harekin batera autore klasikoak argitaratu zituen eta garrantzi handiko polizia eleberrien bilduma baten zuzendari izan zen (El septimo czrculo, " Emece" argitaletxearentzat).

1960 ondoko urteetan, R. Caillois itzultzailearen frantses itzulpenen eta azterketa kritikoen ondorioz, haren ospea mundu osora zabaltzen hasi zen. Nobel sarirako hautagaien zerrendan agertu zen behin baino gehiagotan, baina ez zioten eman, Argentinako diktadura militarraren alde egindako adierazpenengatik, nahiz eta aurka azaldu zen geroago, gerra zikinaren izugarrikeria nabarmenen aurrean. 1980an Miguel de Cervantes saria jaso zuen. Genevan hil zen, 1986an.

Borgesen prosa lanak

Borgesek ez zuen idatzi ez eleberririk ez arnas luzeko saiakerarik. Hori dela eta, haren prosa lan guztiek halako alegia itxura hartzen dute, askotan saiakeren egitura izateaz gainera. Generoen arteko desberdintasuna, beraz, lausoa da Borgesen obran, erabiltzen duen egitura molde bereziagatik.

Haren lehenengo lanak, dena den, saiakeren artean sailka daitezke, berez besteko gairen bat lantzen baitute, literatura gehienetan, baina baita metafisika, matematika edo Argentinako nortasun nazionalaren bilaketa ere : Inquisiciones (1925, Ikerketak), Tamaño de mi esperanza (1928, Nire esperantzaren neurria), El idioma de los argentinos (1928, Argentinarren hizkuntza), Evaristo Carriego (1930), Discusion (1932, Eztabaida), Historia de la eternidad (1936, Betikotasunaren historia). Askotan gai horiek berak erabili zituen han eta hemen bere hitzaldietan, edota fikziozko lanetan.

Lehen kontakizun liburua, Historia universal de la infamia (1935, Doilorkeriaren historia unibertsala), irudizko biografien bilduma bat da, polizia kontakizun errealista batekin burutua (Hombre de la esquina rosada, Kantoi arrosako gizona). Aurreko horren antzeko estiloko kontakizunak idatzi zituen hurrengo liburuan, El jardin de los senderos que se bifurcan (1941, Banatuz doazen bidexken jardina). Handik hiru urtera, liburu hura Ficciones titulupean argitaratu zuen, baina askoz mardulagoa. Bi horien ondotik kontakizun liburu gehiago idatzi zituen : El aleph (1949), El hacedor(1960, Egilea), El informe de Brodie (1970, Brodieren txostena), El libro de arena (1975, Hareazko liburua).

Borgesek bere liburuetan ohiz kanpoko edo ez ohiko gauzak ohikoak balira hezala erabiltzen ditu, baina Borgesengan, ameskeria adimen jokoarekin lotuta agertzen da beti, espekulazio metafisikoarekin zerikusia izan dezakeen irudimen arrazoitu moduko bati esker. Gai berak erabiltzen ditu beti, ia modu obsesiboan : gizon bakoitzaren eta ororen artean dagokeen erlazioa, denbora (zirkularra, ametsezkoa edo, besterik gabe, ezin ulertuzkoa), ispiluak, alegiazko liburuak, polizia giroko azpijokoak (nabarmena da horretan Chestertonen eragina), labirintuak (hiriak, hondakinak, patuak aldi berean) eta, horren guztiaren azpian, deserrotze mingarri bat sexuarekiko eta izadiarekiko.

Poesia lana

Borgesek ultraismoarekin estuki lotuta hasi zuen bere poesia lana, metaforaren goraipamen gartsua eginez eta modernismoaren egiturak arbuiatuz : Fervor de Buenos Aires (1923, Buenos Airesko suharra), Luna de enfrente (1925, Aurreko ilargia), Cuaderno San Martin (1929, San Martin Koadernoa). Hasierako lan horietan naharmena da identitate nazionalaren baieztapena lortzeko ahalegina. Aurrerago, alde batera utzi zuen abangoardia, eta olerkigintzaren molde klasikoetan murgildu zen, Quevedoren eraginpean, besteak heste. Nolanahi ere, haren poesiak oso ezaugarri pertsonalakizan zituen gero ere, erabili zituen gaietan batez ere, bere kontakizunetan eta saiakeretan erabili zituen berberak. 1964an El otro, el mismo (Bestea, berbera) argitaratu zuenez geroztik bere espekulazio filosofikoa bertsotan ematen ahalegindu zen, haina alde hatera utzi gahe hainbeste erakarri zuten mitologia lanbrotsuak (Argentinako independentziako heroiak, eta marjinatuak, gautxoa hezala), Eskandinaviako poetak, kemenari edota nagitasunari buruzko elezaharrak, Spinoza, Kafka edo Cervantes bezalako gizonen bizitzako intuizio iluna, eta abar. Hauek ditu hurrengo poesia lanak : Elogio de la sombra (1969, Itzalaren laudorioa), El oro de los tigres (1972, Tigreen urrea), La rola profunda (1975, Arrosa sakona), La moneda de hierro (1976, Burdinazko txanpona), Los conjurados (1975).

Idazleen arteko lankidetzea

Nahiz eta ez zuen eskolarik sortu, ez behintzat eskolaren zentzu hertsian, zenbait idazle Borgesen ardatzaren inguruan ibili ziren. Horien artean aipagarriena Bioy Casares da. Hiru polizia eleberri idatzi zituzten elkarrekin : Seis probleman para don Isidro Parodi (1942, Sei arazo Isidro Parodirentzat), una modelo para la muerte (1946, Eredu bat heriotzarentzat) eta Cronicas de H. Bustos Domecq (1967, H. Bustos Domecqen kronikak). Horiez gainera beste liburu hauek ere heste idazle batzuekin batera idatzi zituen : Manual de zoologia fantastica (1957, Zoologia fantastikoari buruzko eskuliburua, Margarita Guerrerorekin), Antiguas literaturasgermknicas (1951, Antzinako germaniar literaturak, Delia Ingenierosekin), El compadrito (1945, antologia, Silvina Bullrichekin), eta abar.

Borgesek goren mailako lekua du gaztelaniazko literaturaren historian. Oso estilo berezia du, bere-berea : prosa bat itxuraz biluzia eta hotza, haina zentzuz betea eta guztiz iradokitzailea, ironia finez pikardatua, doi-doia, hitz elkarketa bereziez hornitua. Borgesek irakurle asko izan ditu mundu osoan zehar. Nahiz eta haren obra, den hezalakoa izateagatik, literaturaren abenturan murgildutako jendearentzat izan, haren ospea unibertsala da, gizatasunaren harrenenean dauden arketipoekin elkartasun sakona agertzen zuelako, batetik, eta irudimen guztiz emankorra zuelako, bestetik .

Mario Benedetti

Benedetti Paso de los Toros-en jaio zen (Uruguai), 1920. urtean. Gaztetan. Montevideon, era askotako lanbideak izan zituen : kontulari, kutxazain, takigrafo, enplegatu publiko eta itzultzaile. 1949an argitaratu zuen bere lehenengo obra, hirian girotutako kontakizun bilduma bat : Esta mañana (Gaur goizean). Bere hurrengo obra gehienetan bezala lehenengo hartan ere gizarte gatazkez eta giza harremanez idatzi zuen. 1945-1960 bitartean Uruguaiko "Marcha° astekari ospetsuarentzat lan egin zuen, eta aldizkariko zuzendari ere izan zen, hiru aldiz.

Idatzi zuen lehenengo eleberriak, Quien de nosotros (1953, Gutako zein), bere lirika antirretorikoaren adibide ezin hobea den Poemas de la oficina (1956, Bulegoko poemak) poema bildumak eta Montevideanos (1959, Montevideotarrak) izeneko ipuin bildumak bere herrialdeko idazle hoberenetako bat bihurtu zuten. Benedettiren literaturaren arrakasta, bai bere herrialdean bai herrialdeaz kanpo, errealitatearen behatzaile zorrotza izateari zor dio. Benedettiren liburuetako pertsonaiak Montevideoko erdiko klasekoak dira, eta beren frustrazioak, nostalgiak eta ezinegonak azaltzen dituzte.

1959an Kubara bidaia egin zuenez geroztik, Latinamerikako ezkerraren idazle aipagarrienetako bat izan zen. 1960an bere higarren eleberria argitaratu zuen, haren hoberenetako bat : La tregua (Su etena). Urte hartan bertan saikaera liburu bat argitaratu zuen, Uruguaiko krisi politikoari eta ekonomikoari buruzkoa, El pais de la cola de paja (Herri lasto-buztanduna). 1965ean Gracias por el fuego (Eskerrik asko suarengatik) azaldu zen, eztabaida handiren artean, eta zentsuratua azkenean, mezu politiko argia baitzuen.

1967 eta 1971 bitartean Kuban bizi izan zen, Ameriketako Etxeko Ikerkuntza Zentroko zuzendari gisa. Garai hartakoak ditu La muerte y otras sorpresas (1968, Heriotza eta beste ezusteko batzuk), Montevideoko bizimoduari buruzko kontakizun eztenkariak, eta EI cumpleaños deJuan Angel (1971, Juan Angelen urtebetetzea), hertsotan moldatutako eleberri autobiografikoa. 1971n bere herrira itzuli zen, hauteskundeetan ezkerreko koalizio batean parte hartzeko asmoz, baina alde egin behar izan zuen, militarrek indarrez hartu baitzuten gobernua, hamar urtez. Kubara eta Espainiara erbesteratu zen.

Garai horretako lanean artean, hauek ditu aipagarrienak : El recurso del supremo patriarca (1979, Aitalehen gorenaren errekurtsoa), idazlearen kezka politikoak eta moralak biltzen dituena, Geografias (1984, Geografiak), deserrotuta bizi beharrak sortzen zion herrimina agerian uzten zuena, eta Viento del exilio (1984, Erbesteko haizea) poema bilduma.