Literatura Unibertsala»Literatura

Epika

jatorri grekoa duen epika edo epopeia (epos: hitza, berria, kontakizuna), heroien ekintzak kontatzen dituen kontakizun-mota bat izendatzeko erabili ohi da, heroi hauek, klase gerrari edo aristokrata baten idealak eta aipatu heroiak bere herriaren jatorri eta helburuekin elkartzen dituen gizatearenak ordezkatzen dituztelarik. Ahoz-aho hedatutako kontakizun hauek narrazio-egituran eta protagonisten zereginetan (jainkoakheroiak) antz nabaria duten beste kontaketa kosmogoniko eta mitologiko batzuekin lotu izan dituzte, G. Dumezilek hainbat kulturatako (indiarra, grekoerromatarra, zeltikoa, germaniarra, etab.) mito eta kontakizun epikoei buruzko bere ikerketetan erakutsi izan duen bezala.

Jatorri indoeuroparra duten kulturei dagokienez, azpimarratzekoak dira, lehenlehenik, germaniar, indiar eta greziarren arteko zenbait gai eta kontakizunetan aurkitu dituzten antzekotasun harrigarriak («gudariaren hiru bekatu»en gaia, esate baterako, Eskandinaviako Starkadhr, Indiako Sisupula eta Greziako Herakles heroien kontakizunetan agertzen da), edo Cuchulinn-en gudari-hastapenei bunizko kontaera irlandarrak (Nechta-ren hiru semeak elkarren segidan hiltzen dira) hiru Horazioetako batek hiru Kurizioak hilez lorturiko garaipenaren kontakizun latinoarekin dituen parekotasunak, azken hau Indiako Trita Aptya eta Irango Hiruburukoa garaitu zuen Thraetaona kontakizunen berdintsua delarik.

Hasierako mitoen eta kontakizun epikoaren arteko erlazio genetiko honek argitzen du, alde batetik, zenbait kontaera arkaiko (Mesopotamiako kulturako Nergal eta Eres~ bkigal poema, Gilgameshen Poema, etab., gai nagusiak erlijiosoa eta jainkoen agerpena dituztenak) genero epikoan sartu behar den edo ez erabakitzeko zailtasuna, eta, bestetik, jainkoek epopeia handietan (hala nola Indiako Mahabbarata eta Ramayanan, edo Greziako Iliada eta Odisea-n)parte hartzen jarraitzea. Dena den, poesia epikoetako protagonistak ez dira jadanik jainkoak, kontakizun teogoniko edo mitikoetan bezala, heroi mailara igotako gizakiak baizik. Heroi hauek herri baten etorkizunerako garrantzitsuak diren gertaeretan esku hartzen dute ; gertaera horiek gertakari historikoei dagozkienak izan daitezke batzuetan, eta elezaharretako lehenaldiari dagozkienak beste batzuetan, baina, nolanahi ere, kontakizunaren jasotzaileek benetan gertatutzat jotzen dituztenak.

Epika erromanikoari dagokionez, epopeia grekolatinoetan eta germaniarretan bilatu behar dira haren iturriak. Grezian kantari anonimo batzuk (aedo-ak) eratu zuten kontakizunaren oinarrizko gaia, eta gero olerkari batek (Homero izan edo ez, K.a.

VII. mende inguruan) behin-betiko moldean garatu zuen : Iliada. Paris-ek Helena bahitu ondoren pizturiko greziarren eta troiatarren arteko gerran esku hartzen duen Akiles heroiaren gorespena da kontakizun horren gai nagusia, eta poetak gerra horretako funtsezko gertaera batzuk aukeratzen ditu, berrogeita hamaika eguneko segida kronologikoan kontatzeko. Akilesen eta Agamenonen arteko tirabirak, Akilesen laguna den Patrokloren heriotza, Akilesek Troiako Hektorrekin izandako borrokaldia eta protagonistek dituzten grinen (maitasuna, haserrea, gudarien harrotasuna eta mendekurako joera) nahasketa burutsua dira, jainkoek dituzten eskuhartzeekin batera, interesa eta handitasun epikoa sortzeko narratzaileak erabiltzen dituen baliabideetako batzuk.

Odisean, berriz, Ulises heroia da kontakizunaren protagonista, eta hirei narrazio-gune daude kontakizunaren oinarrian : Troiako gerra amaitzean, aberrira itzultzeko egiten duen itsas-bidaia eta bere nahia lortzeko aurkitzen dituen oztopoak; heroiaren bila dabilen haren seme Telemakoren gorabeherak ; eta, azkenik, itzulera, aitorpena (anagnorisia) eta protagonistaren mendekua, beronen emazte Peneloperekin ezkondunahi zutenen aurka. Hain zuzen ere, bi poema hauetan finkatzen dira epopeia grekolatino jasoaren oinarriak, bai egiturari eta edukiei dagokienean (gaien, historiaren eta mitoaren arteko lotura, heroi-eredua, moral aristokratikoaren balio-eskema : indar fisikoa, trebetasun militarra, leinua, ohorea, etab.), baita formari dagokionean ere : bertso hexametroak, estilo irmoa, epiteto epikoak, solasaldien dramatikotasuna, guduak eta pertsonaiak deskribatzeko teknikak, etab. Greziako epikak, halere, alde batera utziko du gero kontakizunen osagai mitikoa, eta aurrerantzean soldadu greziarren adore militarra eta antzeko balioak goraipatzen dituzten gertaera historikoak izango dira kontakizun horien ardatza.

Epika latinoan, Virgilio poema homerikoen eredura itzultzen da, halako moldez itzuli ere, non Eneida Erromako Iliada-tzat hartu izan baita bere azken sei kantutan, eta Erromako Odisea-tzat hexametro latinotan idatzitako lehen seietan. Poema horretan, Ulises bezala Troiatik datorren Eneas protagonistaren gorabeherak kontatzen dira, Italiara iristean, Latino erregek harrera egin, haren alaba Laviniarekin ezkondu, eta, tronua oinordetzan hartu ondoren, bere erreinua sendotzearen aurka zeuden inguruko herrien kontra borrokatu behar izan zuelarik . Virgiliok latinezko poesia arkaikotik (Enio eta Nevio) datozen elezaharrak eta osagai mitologikoak erabiltzen ditu berriro, aldi berean Erromako orainaldi, lehenaldi ospetsu eta etorkizunari buruzko goraipamen-prozesu bat finkatzen duelarik.

Poema hauxe izango da, hain zuzen, Berpizkundeko epikaren erreferentzi puntua.

Geroago, Lukanok norabide berria emango dio erabilera epikoari Farsalia-n, kronika itxura duen ikuspegi errealistatik hurbileko gertaerak (Zesar eta Ponpeiorenjarraitzaileen arteko borrokaldi zibila) kontatzen dituelako. Nolanahi ere, honek guztiak epikaren barruan funtsezko aldaketak gertatu direla adierazten du : lehen ahozkoa zena orain idatzi egiten da, tradizioari loturik zegoena epika jasoa bilakatzen da, eta talde edo herri lana izatetik idazle bakar baten lana izatera bihurtzen da.

Erdi Aroan, Europako lurralde askotan hedatu eta hainbat elezahar eta tradizio epiko original dakartzaten herri germaniarren eraginez berpizten da epika. Lehenaldi historiko eta mitikoan oinarritu eta ahozko tradizioaren bidez gordetako elezahar hauek Eskandinavian, Ingalaterran eta Alemanian sortutako zenbait poema epikotan kopiatuko dituzte, eta bertan agertzen diren gai, arrazoi eta pertsonaietako batzuk Frantziako eta Espainiako epika erromanikoetan ere azalduko dira. Elezahar germaniar hauek, VI. mendean frankoei aurre egin eta IX.ean elezaharretako pertsonaia bilakatzen den Boewulf errege godoari buruzko poeman agertzen dira Ingalaterran, eta Mabigonion delakoetan Galesen. Eskandinaviako herrialdeetan, germaniar epikak bi mota azaltzen ditu : Edda-k (Islandian eta Norvegian sortutako narrazio poemak) eta Saga-k, prosazko narrazioak, ahoz hedatu eta XIII. mendeaz geroztik transkribatuak.

Azken hauetan, elezaharretako ekintzen kontakizunak daude, benetako historiatzat hartuak. Saga hauen artean aipatzekoak dira Thidhrekssaga (Italia konkistatu eta elezahar germaniarretako pertsonaia mitikoa bilakatu zen Teodoriko errege ostrogodoari buruzkoa) eta I olsungasaga, Sigfrid heroia agertzen dena. Elezahar germaniarretatik sortutako poema epikorik garrantzitsuena, ordea, Nibelungenlied (Nibelungoen Kanta) delakoa da, XIII. mendearen hasieran Austriako poeta batek idatzia. Bertso parekatuerrimatuez osaturiko hogeita hemeretzi kanta ditu, eta, poesia jaso eta gortearen gustukoari dagokionez, egitandiko edo gesta-kantika erromanikoen antzeko ezaugarriak azaltzen ditu. Epopeia germaniarrak, bestalde, gero zaldun-literaturak, erromantzeek, etab., bilduko dituzten hainbat gai eta elezahar ere hedatzen ditu, hala nola Parsifal, Tristan eta Iseo, Walter (Gaiferos eta Melisenda-ren erromantzea), etab.

Gai tradizional hauetan oinarriturik eratzen da Frantzian epika erromanikoa, Karlomagnoren Gortearen inguruan (ziklo karolingioa : Mainet, Fierabras eta Roland) eta Table Ronde-ko (Mahai Biribileko) zaldunen inguruan (Artur erregearen edo bretainiarren zikloa : Artus, Lancelot, Perceval) agerturiko gesta-kanta eta poema laburrak sortaraziz. Frantziako epikaren Kantarik garrantzitsuena, Chancon de Roland delakoa, VIII. mendeko gertaera historiko batean -euskaldunek Karlomagnoren armadari Orreagatik igarotzerakoan eragin zioten porrotean- oinarritutakoa da. Espainiako epikari dagokionean, Cantar de Mio Cid da ia osorik gordetzen den ale bakanetako bat. Segur aski XIII. mendeko lehen urteetan Burgos inguruan idatzia, Gaztelako behe mailako nobleziako kide baten bi hamarkadetako bizitza, Rodrigo Diaz de Vivar-ena, kontatzen zaigu, eta poemaren oinarrizko gaiak, berriz, honako hauek dira : heroia aginpidera nola iristen den, ohorea nola berreskuratzen duen, soldadu onaren arrakasta, Cid-en zintzotasun morala, eta behe mailako nobleziaren balioak goi mailakoarenak baino hobeak direlako adierazpena.

Behe Erdi Aroan gainbehera doa jendeak gesta-kantarako duen interesa. Zaletasun handiagoa pizten dute poesia epikoaren molde berriek : gertuagoko gaiak (Gaztelak Granadako erresumarekin zuen gerra), edo lirika eta nobela gaiak ukitzen dituzten erromantzeek, alegia. Berpizkundean, Virgilioren eredura itzultzen da berriro, eta aldi berean, Italian, Boiardok eta Ariostok ikuspegi desmitifikatzaile eta fantastikotik bereganatzen dituzte Frantziako gai epikoak : Orlando innamorato (1492, Orlando maitemindua) eta Orlando furioso (1516, Orlando haserre). Epika jasoak ere estetika handiko lanak ontzen ditu : Camoens-en Os Lusiadas (1572) eta Ercillaren La Araucarra (1570-1589). Ronsard-ek bere herria goretsiko duen La Franciade (1572) poema epikoa egin nahi du Frantzian. Italian, aipaturiko bi poema nagusiez gain, obra mota honen bertsio epiko erlijiozkoa azaltzen da, eta lanik garrantzitsuena T. Tass-ren La Gerusalemme liberata (1575,,jerusalem askatua) izan zen, Bouillon edo Boulogneko Godofredok Lurralde Santura gidaturiko lehen gurutzadari buruzkoa. Erlijiozko epopeiaren adibide gisa, herriz, Milton ingelesaren The lost paradise (1667, Paradisu galdua) eta Diego de Hojeda espainiarraren La Cristiada (1611) aipatu behar dira.

Epopeia burleskoak, bestalde, epika jasoaren alderdi desmitifikatzailea adierazten du : Pulciren Morgante maggiore (1481), eta T. Folengoren Baldo (1517) Italian, eta Lope de Vegaren La Gatomaquia (1634) eta Jose de Villaviciosaren La Mosquea (1615, Eulien eta inurrien arteko gerra) dira adibide batzuk.

XVIII. mendeaz geroztik, egile garrantzitsu gutxi izango du poesia epikoak Europan (Voltaire-ren Henriade, esate baterako) . Badirudi, ordea, Erromantizismoan halako susperraldi bat izan zuela Frantzian (Lamartine eta Vigny) eta Espainian (Rivasko dukea, Zorrilla eta Espronceda).

XIX. mendean, ordea, egile gutxik lantzen duten olerki egitura anakroniko bilakatu da epika. V. Hugo-ren La legende des siecles (Mendeetako elezaharra, 1859) osatzen duten kanta epikoak eta Verdagueren bi epopeia katalanak (L Atlantida, 1877, eta Canigo, 1886) dira mundu mailan oihartzun handiena lortu zutenak. Egia esan, epopeia jasoa desagertu egiten da, eta herrialde batzuetan indarrean dagoen poesia tradizionalak nabarmenki egiten du atzera. Hala ere, halako joera epiko batek bizirik irauten du molde zaharkituak desagertzean ; Walt Whitmanek badu, esate baterako, handitasun kutsu bat, eta talde esperientziaren mundua bereganatzeko gogo bizia, antzinako epopeiaren ezaugarriez libratu ondoren, neurri batean epopeia horren jarraipena eta eguneratzea adierazten dutena.

Jokaera honek oihartzun nabarmena izan du XX. mendean, eta, honela, epopeiatzat hartzerik ez badago ere, Nerudaren Canto general liburua (1950) arrazoi epikoen mosaiko bat dela esan daiteke.