Gizarte jakintza»Gizarte gaiak

Sozialismoa

Jatorria eta bilakaera

Historiagileak badirudi aski ados daudela esanez hitz hori lehendabiziko aldiz Ingalaterran eta Frantzian hasi zela erabiltzen, 1827-1832 inguruan, baina orduan oso zentzu zabala zuela: “sozialismoa” “indibidualismoari” kontrajartzen zitzaion orduan, eta industria iraultzak eta liberalismo ekonomikoak zituzten lehendabiziko ondorioei ematen zitzaien erantzuna hasi zen bilakatzen.

Testuinguru horretan, bada, gizarte maila apalak nozitzen ari ziren beren egoeraren hondamena nolabait leuntzeko erronka eta ahalegina zenbait pentsalarirengan agertzen da lehendabizi, Owen, Saint-Simon eta Fourier-engan adibidez, zeinek bere ikuspegi aski desberdinak badituzte ere. Sozialismoaren izena lehendabizikoz zabaltzen hasi zen Pierre Leroux-entzat, “askatasuna, elkartasuna eta berdintasuna egiazko sintesi batean adostea” du helburua sozialismoak, era horretara mugimendu horrek Frantziako Iraultzarekin izan ditzakeen loturak azpimarratuz.

Berehalaxe azaldu zen, ordea, XIX.. endean zehar sortuz joan ziren mugimendu sozialisten artean bi joera bereizi beharra.

Marx-ek eta Engels-ek Manifestu Komunistan 1848ra arte zeuden aldaera edo joeren artean egiten duten bereizkuntzatik abia gaitezke. Sailkapen horren arabera, bazen sozialismo erreakzionario bat, beste sozialismo kontserbadore bat eta beste bat kritiko-utopikoa. Lehenengoan, sozialismo erreakzionarioan, sozialismo feudala (Frantziako eta Ingalaterrako aristokraziena), burges txikia (pentsalaririk ezaugarrizkoena Sismondi duena) eta “egiazkoa” (alemaniar mesocratena) bereiz daitezke; Sozialismo kontserbadore edo burgesean filantropoak, humanitarioak eta ongintza ekimenen antolatzaileak sartzen dira; sozialismo kritiko-utopikoa (Saint-Simon, Fourier, Owen, Cabet-ena) kontzeptu horren aldakuntza bete-betean kokatzen da, zeren beren burua klaseen arteko areriotasun guztien gainetik jarri nahi badute ere, gero sozialismo “kritikoak” jasoko dituen ekarpenasko egiten baititu: “finkaturik dagoen gizartearen oinarri guztiei erasotzen die. Eta alde horretatik guztiz balio handiko materialak eskaini dizkie langileei beren egoera argitu ahal izan dezaten. Etorkizuneko gizarteari buruz dituen tesi baikorrak: hiriaren eta nekazaritzaren arteko kontrastasuna gutxituz joango dela, familia, irabazi pribatua eta soldatapeko lana desagertuko direla, harmonia soziala lortuko dela, eta Estatua produkzioaren administratzaile soil bilakatuko dela, adibidez”.

Hain zuzen Manifestu Komunista azaldu zenean, kapitalismoaren kritika zientifikoan oinarrituko zen, hau da, sistema hori ezeztatu eta beste alternatibo bat eraikitzeko behar eta aukera historikoan oinarrituko zen sozialismo baten proiektua sortu zen: kapitalismoaren legeek berek aurrera egin ahala suntsituko dute kapitalismoa langileriaren bitartez. Langileriak oinarriak jarri behar ditu “bakoitzaren garapen librea guztien garapen librearen mendeko izango den elkarte modu bat” ezar dadin. Nolanahi ere, Marx-en eta Engels-en lanetan kapitalismo globalaren irrazionalitatearen eta eraginkortasunik eza gero eta handiagoaren kontrako arrazoibide zabal bat aurki badaiteke ere, ez da erraza gizarte sozialista bat eraikitzeko oinarrien elaborazio sistematiko bat aurkitzea: produkzio bitartekoan jabego kolektiboa eta ekonomiaren planifikazio zentralizatua baizik ez dira haren ardatzak, demokrazia modu berri batekin batera (“langileriaren diktadura”, Parisko Komunak zirriborratua).

Ez da ahaztu behar ordea Marx eta Engels-ek berek “komunistatzat” hartu zutela beren Manifestua, 1848an “sozialista” hitzak zuen karga ideologikoa zela eta: “1847an edozein sistema utopikoren jarraitzaileei esaten zitzaien sozialista: owendarrei Ingalaterran eta fouriertarrei Frantzian, sekta hutsak bihurtuak eta desagertzeko zorian dagoeneko; sozialista esaten zitzaien, halaber, kapitala eta etekinaren kalterik gabe gaitz sozial guztiak desagerraraziko zituztela agintzen zuten sendalari sozial guztiei. Bai batzuk bai besteak langile mugimendutik kanpo zebiltzan pertsonak ziren, eta batez ere klase “eskolatuen” artean bilatzen zuten laguntza. Aitzitik, iraultzapolitiko hutsak aski ez zirela sinesturik zeuden eta gizartean errotiko aldaketak egin behar zirela aldarrikatzen zutenei komunista esaten zitzaien”. Geroago, Gothako Programaren Kritikan, sozialismoaren eta komunismoaren arteko bereizketa hori aldi sozialistaren eta komunistaren arteko bereizketara aldatu zen, klaseak eta estatua bera ezeztatzeko bidean. Azken aldia arte ezingo da aplikatu “bakoitza bere ahalmenen arabera, bakoitzari bere premien arabera” dioen printzipioa. Marx-en arabera politika ere –hau da, gizarte talde desberdinen arteko aurkakotasun gatazkak– ezingo da ordu arte “amaitu”.

Hain zuzen ere 1848an eratu zen langile mugimendu autonomoa burgesiaren aurrean eta klase horri lotutako alderdien aurrean. 1864an bukatu zen lehen fase hori, eta Lehenengo Internazionala fundatu zen.

Internazional horretan zeuden joera desberdinetatik marxismoaren eta anarkismoaren arteko gatazka nagusitu zen. Anarkismoa –William Godwin izan zuena aitzindaria eta Proudhom eta geroago Bakunin eta Kropotkin buruzagi nagusiak– sozialismoantiautoritario eta antiestatalista gisa sortu zen, eta klaseak eta estatuak batera ezeztatu nahi zituen, gizartearen erabateko autoantolakuntza lortzeko; eta hori guztia Marx-ek aldarrikatzen zuen trantsiziorik gabe, anarkisten ustez trantsizioak klase “zientifiko” berri bat sortuko baitzuen eta horrek diktadura ekarriko langileei. Azkenik marxistak eta anarkistak bereizi egin ziren eta bereizketa horrek ondorio negatibo nabarmenak izan zituen, Espainiako estatuan, adibidez.

Bigarren Internazionalean alderdi sozialdemokratak indartuz joan ziren, Alemaniakoaren gidaritzapean. Marx-en pentsamenduaren eraginak talka egin zuen Lassalleren gero eta indartsuagoarenarekin. Lassalle-ren iritziz Estatuak eta bere erakundeek funtsezko garrantzia zuten gizarte aldaketetan.

XX. mendea hasi orduko Bernsteinek marxismoaren oinarriak berritu zituen zentzu kantiano, humanista eta parlamentario batean, berak Alemaniako alderdi sozialdemokrataren praktika errealtzat zeukanera egokitzeko asmoz. Marxismo “ortodoxoaren” teorilari Karl Kautsky-k etaRosa Luxemburg-ek oso kritika gogorra egin zieten tesi berri horiei. Rosa Luxemburg-ek, Errusiako 1905eko Greba Orokorreko esperientziatik ateratako irakaspenez geroztik, sutsuki defendatu zituen masen greba eta alderdiaren ikusmolde ez abangoardiazkoa.

Jarrera hori zela eta, Lenin-i aurre egin behar izan zion.

Europako zenbait herrialdetan errotutako pentsalariak aipa genitzake: Plejanov, Lenin eta Trotsky Errusian; Labriola Italian; Guesde eta Jaur Frantzian; Otto Bauer, Rudolf Hilferding, Max Adler eta Karl Renner Austrian. Baina marxismoari buruzko beren ikuspegi berriek 1914ko Gerra Handiaren astinduak pairatu zituzten lehenbizi eta 1917ko Errusiako Iraultzarenak gero. Gertaera horiek Bigarren Internazionalean eragin zuten krisiak berriro zatitu zuen langileria, eta Hirugarren Internazionala edo Internazional Komunista sortu zen. Lenin da nazioarteko organizazio berri horretan nagusi ziren marxismoaren eta komunismoaren bertsio berriaren sortzailea: alderdiaren ikusmolde berria zuen, Blanqui-renarekin lotua, eta demokraziaren ideia bat 1905eko iraultzan sortu ziren “sobietetan” oinarritua.

Baina bi gerra horien bitartean stalinismoak (“marxismo-leninismoaren” eta “aberri sozialistaren” kodifikatzailea) gora egin zuen Sobiet Batasunean eta alderdi komunista berrien artean. Langileriaren mugimendua berriro ere zatitzea eragin zuen horrek. Aldi horretan aipagarriak dira Gramsci eta Bordinga-ren ekarpenak Italian, Trotskirenak Sobiet Batasuna berriaz egin zuen kritikan, austromarxistenak eta Frankfurteko Eskolako pentsalari alemanenak, edota José Carlos Mariátegui-renak Perun. Ekarpen horien guztien artean gehien iraun dutenak, beren burua marxistatzat daukatenen artean baino areago ere, Antoni Gramsci-renak izango dira segur aski. Gramsci-k ahalegin handia egin zuen ezagutua izan zedin “Sartaldeko” berezitasuna, Errusiako “eredua” inportatu nahi zuten joeren aurrean, batetik, edo, “transformismo” politiko-ideologikoa aldarrikatzen zutenen aurrean, bestetik.

Hala ere, sozialismoaren eta komunismoaren irudi ofiziala Sobiet Batasuneko errejimenak eskaintzen duena da. Sobiet Batasuneko errejimenak, oposizio mota guztiak –boltxebismoaren goardia zaharra barne delarik– gogor zapaldu ondoren, 1936ko Konstituzioan ezarri zuen sozialismoa herrialdean. Erreferentzia horren inguruan sozializatuko ziren gero langile eta askapen nazionaleko mugimendu gehienak.Bigarren Mundu Gerraren ondoren bi higikunde handiren inguruan antolatu zen langile mugimendua: ongi izatearen estatu berriaren sozialdemokrazia kudeatzaile baten inguruan, batetik, eta zein bere nazio errealitaterantz poliki eta kontraesanez beterik egokituz doazen alderdi komunista batzuen inguruan, bestetik. Aldi berean, marxismo intelektualaren aldaera berriak sortu ziren, langile alderdien praktika zehatzetatik urrutiratuak: Althusser eta Poulantzas, Frantzian; Raymond Williams, Edward Thompson eta Ralph Miliband, Britainia Handian; Herbert Marcuse eta, gero, James O’Connor, Estatu Batuetan; Della Volpe, Colleti, Rossana Rossanda, Italian; Adam Schaff, Polonian; Manuel Sacristán, Espainian; Adolfo Sánchez Vázquez, Mexikon.

Berlingo harresia eta sobietar blokea erortzeak, metatze kapitalista goblaleko aldi berri bat hasteak eta neoliberalismoaren gorakadaren ondorioz ongi izatearen estatuak krisian sartzeak, langile klase tradizionala desegituratzen ari zen garai batean, iraganekoak baino askoz krisi sakonagoetara bultzatu ditu arestian aipatutako bi higikunde handi horiek: sozialdemokrazia liberalismo soziala –praktikan neoliberala askotan– ari da bilakatzen, eta komunismoa, berriz, izena galdutako “sozialismo erreal” bateko erreferentzia zaharraren eta sozialdemokratizaziorako joeren artean ari da erdibitzen. Bien artean edo alde batera utzirik, “sozialismo demokratikoa” beste erabatera formulatu nahi luketen higikunde eta alderdi politikoak daude, zein bere errealitate nazionalera lotua. Marxismoa intelektualen eta unibertsitarioen mundura mugatu ohi da herrialde gehienetan; beste batzuetan, berriz, feminismotik, ekologismotik, estatu gabeko nazionalismoetatik edo neoliberalismoaren “globalizazioari” eta bazterketa sozialari aurre egiten dieten mugimendu sozialen pentsamendu kritikoekin nahasten da. Antzeko zerbait esan daiteke anarkismoaz edo sozialismo libertarioaz; horiek kultur eragin nabarmena dute zenbait mugimendutan, eta pentsalari ezagunak, hala nola Noam Chomsky eta Murray Bookchin, besteak beste.

Zer da sozialismoa?

Kontzeptu honen jatorriaren eta bilakaeraren deskribapena egiterakoan labur-zurrean aurkeztu ditugu hitz honek izan dituen aldaerak eta hartu dituen adjektiboak.

Ikusi dugunez, industrializazio prozesu kapitalistaren ondorioengatik sortu zen, gizarte eta jabetasunaren auzia lehen planora ekarriz: sozialismoa ideal baten gisa azaltzen zaigu horrela, berdintasun sozialaren eta elkartasunaren aldeko mugimendu bat bezala, liberalismoaren “banakotasun posesiboari” kontrajarria. Frantziako Iraultzak (1879) zabaldu zuen aldi berriaren luzapena eta erradikalizazioa da, “behetik gorako” zilegitasun berria ezartzen duen lehenengo iraultza, absolutismoari eta “goikoen” pribilejioei aurre egiten diena.

Sozialismoa kapitalismoarekin baterazina den proiektu alternatibo gisa itxuratzen da historikoki, baina helburu hori lortzeko borrokan ari den mugimenduaren barruan etengabeko eztabaida dago bide horretan aurrera egiteko erabili beharreko estrategien eta taktiken inguruan. Esan genezake, Erik O. Wright-ek bezala, berdintasun erradikala, erkidego indartsua eta antimerkatua direla politika sozialistaren tradizioaren balio bereizgarriak. Baina XX. mendeko esperientziak, hala “sozialismo erreala” oker deituaren herrialdeetan nola gobernuan luzaro alderdi sozialistak izan dituztenetan, argi eta garbi erakutsi digu zer muga eta kontraesan handiak izan diren proiektu sozialista zutik jartzeko ahaleginetako bakoitzean.

Zeren kapitalismoaren eta honek sortzen dituen gabezien, alienazio eta esplotazioen arbuiotzat definitzea erraza bada ere, ez da erraza izan “eredu” desiragarri, gertagarri eta egingarri bat egon daitekeenik frogatzea, batez ere kontuan hartuz kapitalismoa eraitsi zen tokiak ez zirela Marxek aipatzen zituen ekoizpen indarrak garatu ahal izateko adina heldu.Ekonomiaren alorrean produkzio bitartekoen jabego publikoa eta estatu plangintza baldin baziren sistema berriaren oinarri berriak, argi ikusi da horiek gizarteko desberdintasunak ezeztatu ez ezezik beste batzuk sortu zituztela, elite politiko berriak (“nomenklatura” deituak) eratu zirenean batez ere. Jabego publikoa Estatuaren buruzagi taldearenarekin nahastu zen, eta gauza bera gertatu zen plangintzarekin ere, talde horren beraren monopolio burokratikoa izaten bukatu baitzuen. Hori guztia oinarrizko eskubide sozialetako batzuk ezagutu izan zituen baina, aitzitik, ez askatasunik ez “legearen nagusitasunik” ez zegoen ingurune baten barruan. Elite nagusiek aldarrikatzen zituzten helburuak –sistema kapitalista bat gainditzea, berdinen gizartea eraikitzea– ez betetzeak ekarri zien zilegitasunik ezak atzera ekonomia eta mundu kapitalistaren barruan sartzera bultzatu zituen, eta horrek frustrazioa ekarri du berriro ere.

Esperientzia horien porrota eta hausnarketa dela eta, sozialismoaren ideia atzera berraztertzen ari da. Ideal bat izaten jarrai dezake, are gehiago, behar-beharrezkoa izaten, egungo zibilizazioaren krisiaren aurrean, baina modu arrazional batez, etikoki eta politikoki atzera eraiki beharko da, berriro sinesgarri eta gertagarri izango bada.

Ekonomiaren arloan, eta klaseen arteko diferentzia estrukturalaren ezeztapenean oinarrituko den gizarte justizia jomugatzat izanik, jabegoari eta plangintzari buruzko arazoen eztabaida piztu da berriro termino berrietan: finantza, produkzio eta banaketa bitarteko nagusien jabegoaren sozializazioak beharrezkoa izaten jarraituko luke, baina estatalizazioarekin nahastu gabe, ekonomia, Estatua eta demokraziaren arteko erlazioaren kontzepzio berri bat nagusi dadin eta autogestioaren printzipioa berpiztu; horrek ez du zertan deusezturik merkatua, ekonomiaren sektoreen elkarrekintza eta bereizketa eragin baizik. Gai horien inguruan, Alec Nove, Ernest Mandel eta Diane Elson-ek 1985 inguruan egin zituzten ekarpenek atzera piztu zuten lehendik ere luzaro iraun zuen eztabaida bat, erantzun sinpleak alde batera uzten dituena eta trukearen desberdintasunean eta Estatuen sistema jerarkiko batean oinarritutako ekonomia mundu batean sozialismora igarotzeko dauden zailtasunak onartzen duena.

Baina, gainera, sozialismoaren ikusmoldean nagusi den ekonomizismoaz haragoko ikuspegi bat finkatuz joan da. Ekologiaren krisiak ugaritasunaren gizartearen ideia –produkzio indarren garapen mugagabean oinarritua– berriz aztertu beharra ekarri du, ekonomiaren eta lanaren ohiko definizoak beste bi oinarri izan dituen bitartean: produktibismoa,batetik, eta generoen desberdintasuna eta etxeko lana kontuan ez hartzea, bestetik. Lanaren nozioa berriz definitzeko, produktiboa eta reproduktiboa sartuko beharko dira definizoan, eta baita sozialki baliagarri den ekintza oro ere; horretaz gainera, berriz adierazi beharko da zer, zenbat eta zertarako produzitzen den, gizarte eredu ekologikoki iraunarazgarri baten arabera.

Hala beraz, kapitalismoaren alternatiba izango den gizarte proiektu berri baten eraikuntza ezingo da inolako determinismo historikoan oinarritu, baizik eta, batez ere, hartarako dauden aukeretan eta beharretan, ikusita sistema kapitalistak berez dituen kontraesan sakonak eta egungo mundializazio prozesuak eragin dituen desberdintasun eta injustizia egoera larriak: gizartean, herri eta nazioetan, generoen artean, ekosistema globaletan, banakoen eta taldeen eskubide eta askatasunetan, hori guztia ekintza sozial mota guztien merkantilizazioa gero eta handiagoa den ingurutestu batean.

Gizakia askatzeko eta planetak bizirik irauteko eragozpen horiek guztiak gaindituko badira, sozialismo alternatibo bat, gertagarri eta egingarria asmatu behar da, “sozialismo erreala” praktikatu zuten herrialdeetakoa ez bezalakoa nolakotasunari dagokionez.

Hauek izango lirateke proiektu horren habe nagusiak: a) demokrazia parte-hartzaile bat garatzea politikaren, ekonomiaren eta kulturaren arlo guztietan, estatu-nazioaz haragokoa, erabateko zentzua emanez hauek bezalako nozioei: herritar aktiboak eta autoorganizatuak, herri burujabetza, berdintasuna, eskubide eta askatasun osoa; b) berdinen gizarte baterantz egin, generoen, kulturen, nazioen eta taldeen aniztasuna ezagutuz eta errespetatuz; c) gizartearen kontrolpean egongo den eta giza beharrak eta nahiak berdintasunean betetzeko gauza izango den ekonomia bat bultzatu, biosfera epe luzerako babesteak esijitzen dituen mugen barruan, hau da, hazkunde ekonomiko mugagabearen ideiari kontrajarrita egongo den ekonomia ekologiko baten baldintzak gauzatuz.

Azken hausnerketa egiteko dago oraindik (espero dezagun hurrengo belaunaldiek bere egiten dutenean, egungoetan baina baldintza hobeagotan egin ahal izango dutela): gaur egungo zibilizazioaren norabidea aldatu eta berdintasun konplexu eta erradikal baterantz egingo balitz, mundu osoan gizartearen auotorganizazio maila handia lortuz, ez litzateke haatik armonia osoa inola ere lortuko. Aniztasuna eta pluraltasuna –soziala, generoena, nazionala, etnikoa, kulturala, ideologikoa…– gizartehoberenaren ezaugarri izaten jarraituko dute, eta, beraz, gatazkek bere horretan iraungo dute; gatazka horiek murrizteko eta konpontzeko, eta jendea elkarrekin bakean bizitzeko, erakunde mota berriak beharko dira.