Euskara eta Euskal Literatura»Euskara eta Euskal Literatura

Pizkundea

Euskaltzaleak

1927ko irailaren 4an lehenbiziko «Euskeraren Eguna» ospatzen da Arrasaten. Aurreko urteetan Primo de Rivera-ren gobernuaren lege-lasatzea aprobetxatuz Elgoibar eta Mutrikun burutu ziren «euskal jaien» mamitzea baino ez zen euskarari eta euskal ohitura eta kulturari eskainitako egun hau.

Euskaltzaindia eta Nafarroako Euskararen Adizkideak erakundeez gain euskal aldizkari guztietako ordezkariak bildu ziren bertan.

Euskaren aldeko mugimendu soziala aparrean zetorren.Ondorengo urteetan «Haur euskaldunaren eguna» (1929), «Kirikiño saria» (1929), «Homenaje de la mujer al euskera» (1930) antolatuko ditu Eusko Ikaskuntzaren adar legez agertzen den Euskaltzaleak bazkunak.

Instituzioen inplikazioa –udal eta diputazioena batez ere– handia da. Euskaraz argitaratuko diren liburuek gorakada nabarmena ezagutuko dute. Hegoaldeko kontagintzan, Pablo Zamarriparen Zaparradak (1926) eta Gregorio de Mujikaren Pernando Amezketarra (1927) Kirikiñok 1918an hasitako Abarrak esanguratsuak ekindako bideari lotzen zaizkio. Ekialdean, Jean Barbierren Supazter xokoan (1924) ageri da lan nagusi narratibaren munduan.

Itzulpengintzak urte oparoak ezagutuko ditu. J. Arregik Heine’ren Olerkiak (1927) argitaratzean, euskal itzulpengintzan berebizko garrantzia izango duten lanei emango zien bidea: Oscar Wilde’ren Ipuñak (J.

Altuna, 1927), Grimm Anayen Berrogetamar ume-ipuin (V.A. Larrekoetxea, 1929), Traducción al vascuence de un capítulo del Quijote (A. Irigarai, 1929), eta batez ere itzultzailearengatik ezagun egingo den Tormes’ko Itsu-mutila (N. Ormaetxea, 1929).

Olerkigintzan, Emeterio Arreseren Txindor (1928) eta Luis Jauregi Jautarkol kaputxinoaren Biozkadak (1929) ditu euskal irakurleak irakurgai nagusi 1930era bitarterakoan.

Eta hain zuzen ere, azken hau gertatuko da ordura arte ezagutu gabeko –eta euskal literatura sustrai-sustraitik aldaraziko duen– mugimenduaren pizgarri.

1930eko Santo Tomas eguna. Donostiako Alde Zaharreko ostatu batean izen entzutetsuak biltzen dira mahaiaren inguruan.

Bertan dira, besteak beste, Nikolas Ormaetxea Orixe eta Jose Maria Agirre Xabier Lizardi olerkariak, Labaien antzerkigilea eta Cabanas-Erauskin eta Olasagasti margolariak. Denen buru, Jose Ariztimuño, Aitzol idazle eta apaiz tolosarra. Hartuko diren erabakiak bi dira batez ere. Lehena, denen indarrak Euskaltzaleak taldean bilduta olerkigintza bultzatzea. Eta bigarrena, Biozkadak eta honen egilea aitzakiatzat hartuta, lehen euskal «Olerti-Eguna» antolatzea.

1931ko ekainaren lehena aukeratu zen ospakizunerako, eta herria, omenduarena, Errenteria.

Biozkadak-en egilearen omenez bere jaioterrian egindako saioak jendetza handia biltzea lortu zuen. Elizkizunak, olerki lehiaketan irabazle suertaturikoen irakurketak, bertsolariak, antzezpenak, mitinak etahitzaldiak izan ziren. Olerki lehiaketan Esteban Urkiaga Lauaxeta gertatu zen irabazle, «Maitale kutuna» olerkiari esker. Orixe izan zen bigarren.

Errenteriakoaren ondoren urtero-urtero eta aldiko herri batean burutuko diren Eusko Olerti-Egunek Pizkundean izango duten garrantziaren arrazoia Aitzolek poesiaz zuen ustean zegoen. Nazioa komunitate kulturala delako definiziotik abiatuz, poesia da XIX.. endetik Europan sortzen ari diren estatu berriak eta hauen herri hizkuntzak zuzpertzeko ardura izan duena. Aitzolek hor zuen Abbadie eta honen Lore-Jokoen esperientzia.

Baina urrunago joan nahi, eta Lehen Mundu Gerraren ostean inperio handietatik sortutako estatu berrietan du begia. Flandria, Letonia, Ukraina, Polonia, Tirol, Eslovenia, Irlanda, Finlandia, Serbia, Kroazia… Ordura arte ezagutzen ez zen bezalako publizitatea egingo du Aitzolek Donostiako El Día egunkarian euskal irakurleak herri hauen berri izan dezan.

Poesiaren betebeharra: Euskaldunak

Aitzolen ametsak alemaniar erromantizismoan zituen sustraiak. «Sturm und Drang» taldeko teoriko nagusi zen Joahann von Herder-ek Giza Historiaren Filosofiari Buruzko Ideiak (1784-1791) obran agertzen da garbien zer den Volkgeist-a, hau da, herri guztiek bere-berea duten arima.

Herder-en arabera, olerkia da munduko lehenbiziko gaien hitza, izadiaren adierazpen metaforiko eta alegorikoa. Horregatik du Herder-ek herri olerkia berezko adierazpen jator den ustea, alegia, benetako hitza artifiziala eta faltsua den artearen aurrean.

XIX. mendean, korronte erromantiko hauen beroan Finlandian buruturiko esperientzia ondo gogoan du Aitzolek. Helsinkiko Unibertsitateko hiru ikaslek Karelia-ko herri olerkiak biltzen dituzte. Horietako batek, Elias Lönnrot-ek, Wäinamöinen eta Ilmarinen anaien gorabeherak kontatzen dituen kantuak jaso eta poema epiko moduan ematen ditu handik urte batzuetara. Kalevala (1848) du izena.Horra Aitzolen ametsa liburu bilakatua.

Volkgeist-a jaso, poema nazional eran itzuli herriari eta hizkuntza txikietan eginiko olerkigintzari eman hasiera, herria sendotu eta askatasun politikoa lor dezan. Propaganda aldetik Aitzolek ez ezik besteak beste El Día eta Euzkadi-tik egingo den lana ikaragarria da. Euskal irakurleak ondo ezagutuko ditu Pearse eta De Valera irlandarrak, Martí kubatarra, Rizal filipinarra, Benito Juarez mexikarra… buruzagi politiko eta olerkari denak. Euskaltzaleak-ek olerki lehiaketetanneurri erabiliko duen Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaíno-ren egile eta abertzaletasun modernoaren teoriko nagusi den Sabino Aranaren figura sendotzeko balio dutenak bestalde.

Baina 1930. urteak eskaintzen zion Aitzoli bestelako aukerarik ere. Ehun urte beteko ziren Proventzaren berpizkunde kulturalaren bultzagile nagusi eta 1904an literatur Nobel saridun izan zen Frederic Mistral jaio zela. Bazuen Mistralek Herderren teorizazio guztia gauzatu eta eredu moduan erakuts zitekeen lan bat, Mirèio (1859). Eta Aitzolek ez du aukera galduko.

1930ean bertan, eta itxura guztien arabera Lauaxetak bultzatuta, Mistral’en Mireio euskaraz emango du Orixek, Maillaneko olerkariaren lan nagusiaren itzulpena. Itzulpenaren egokitasunaz beteko dira egunkarietako orrialdeak, eta deia ezinbestean heltzen da: Orixek izan behar du euskal poema nazionala egiteko ardura hartu behar duena. Eta honela, «Jainkoaren bideak hautatuak», 1931ko azaroan utziko du Bilboko Euzkadi egunkariaren erredakzioa Orexako Gogortzane baserrian –«munduaren azken ipurdian»– giltzatzeko.

Lizardik, 1932ko martxoan Donostia Irratian emaniko irratsaioan, Orixeren lan-sarirako diru eskaerarekin batera, honek hartu lana bi ardatzen inguruan taxutu beharrekoa dela aipatzen du: larreko zaina eta klasikotasun jantzia. Dudarik gabe bien arteko fusioaren aipamenak ondo erakusten du nolako sendotasuna eskatzen zitzaion lanari.

Nekazari giroko hamabost atal izango ditu honek, hamabost estanpa jakin: Pestaburu,Artazuriketa, Gaztañaro, Ardazleak, Olentzaro, Iñauteri, Seirak bat, Axurtaro, Letariak, Artayorrak, Belarra, Eultzia, Ezkontza, Eztaiondo eta Amonaren illetak.

Bistan da, Euskal Herria bere osotasunean hartu beharreko poema nazionalak –Euskal Herria hezea beti ere, kanpoan dira Nafarroa eta Arabako lautada zabalak– irakurlearen identifikazioa bilatu beharko du. Eta honela, literatura tradizioaren ikerketa sakonetik abiatzen da Orixe bere Euskaldunak idazteko, Euskal Herria bere osotasunean hartzen duen altxor kulturalaren ezagutza serio batetik, etnologiatik bertatik azken batean.

Hasieran pentsatu baino denbora gehiago behar izan zuen liburua amaitzeko, eta 1935a zen burutu zuenerako. Gerrak inprimategian harrapatuko du Euskaldunak. Bata dela eta bestea dela, luze joko du, eta 1950a da argitara ematen denerako. Beranduegi.

Dagoeneko euskaldunen mundua ez da egoerak hala eskatuta Orixe Gogortzeneko itxialdira bidali zuen hura.

Literaturaren inguruko ikuspegiak 1930-1936an

Olerti-Egunak indartzen doazen neurrian gero eta nabarmenagoak dira olerkarien artean dauden desberdintasunak. Izan ere, hiru joera nagusi ikus baitaitezke gutxienez 1930-1936 bitarteko euskal olerkigintzan.

- Alde batetik XIX. mendeko euskal erromantizismoa deitu izan denaren azken olerkariak ditugu. Zenbaitetan modernismora ere etzango diren arren, batez ere bertsolaritzak kutsatutako olerki moldeak erabiliko dituztenak. 1930eko ikusmolde berriari bide egiten etorri direnak dira. Emeterio Arrese eta Luis de Jauregi Jautarkol lituzke buru nagusiak.- Bigarren multzo batean Orixeren olerkigintzaren inguruan bildutakoak ditugu.

Hezkuntza klasikotik abiatuta olerki mota sendo eta arrazoizkoa ekarriko dutenak.

Ikuspegi honen arabera, pentsamenduak eta afektoak elkar ondo nahastean legoke poesiaren urrezko neurria. Homeroren bidetik, olerkigintza narratibo eta epikoa nagusituko da praxi poetikoan.- Eta azken taldean elkarren artean oso ezberdin izanik ere, gerra aurreko euskal olerkigintzara benetako hazi berria ekarri zutenak leudeke: Lizardi eta Lauaxeta. Sinbolismotik, modernismotik, eta oro har poesia eta eguneroko bizitza uztartzera datozen joera garaikideagoetatik gertuago, ez Jautarkolen munduak ez Orixerenak ez zuten sentsibilitatea aldarrikatuko dute lau haizetara.

Dena dela, bada hiru talde edo sentsibilitate hauez gain ez batean ez bestean ondo egokitzen ez den olerkari andanarik.

Gehienak Olerti-Egunetan agertuko direnak dira, garaiko olerki libururik salduenaren –Aberri Oyuak– idazle izan zen Jose Zubimendi, esate baterako, edo Etxeberria jesuita, Pabel Loidi gaztea, modernistagoak ziren Loramendi eta Erkiaga, edota Otamendi eta Sukia… Eta desberdintasunek egunkarietan emandako artikulu forma hartuko dute.

Partehartzea zuzena izango da –idazle berak bihurtuko dira kritiko–, iritziak argiak, salaketak gogorrak. Esan dezagun hiru izan zirela 1930 eta 1936 bitartean eman ziren eztabaida nagusiak:1.- Lauaxetaren Bide Barrijak-en ostean piztuko zen hizkuntzarena.2.- Klasikotasunaren inguruan batez ere Orixe eta Lauaxetaren artean sortuko zen auzia.3.- Herri olerkia eta poesia landua hartuko zituena ardatz, Aitzolen jokabidean izango zuen eraginarengatik berebiziko garrantzia hartuko zuena.

Eztabaida nagusiak

Hizkuntzari buruzko auzia

Lauaxetak Errenteriako I Euskal Olerti- Egunean irabazi bazuen Lizardi aterako da garaile bigarrengoan, 1932an Tolosan ospatu zenekoan. Otsailaren zazpiko Argia-n euskal olerkigintza astinaraziko zuen gutuna agertu zen. Oraindik ezezagun izaten jarraitzen duen «Euskaldun Batek» bere idatziari jarria zion izenburuak –«¿Bide Berriak?»– Lauaxetaren kontrakoa dela iragartzen du. Aste batzuk lehenago Fermin Irigarai «Larreko»-k askoz era apalagoan adierazitakoetan zuen oina: «Aldi onetan azaltzen diran olerki batzuk beintzat ulerkaitzak dira euskaldunontzat.

Erderatuak diralako, zerbait erderatik ezagutzen dira; baña euskeraz bakarrik azaldutatik ulertu gabe geldituko giñanakbadira.

Alaz ere, oiek aipatu, ta oiek saritu».

«Euskaldun Baten» artikulua Tolosako Egunaren ondoren atera izana, eta Lauaxeta libre geratzen delarik harenak ulertzen ez dituelako, han garaile izan zen Lizardi jartzen du jomugan. Honek berehala erantzungo dio Donostiako El Día-tik, «guztiok bizi gaitezkeela pakean» gaztigatzeko. Lizardik errespetoa eskatzen du gero eta garbiagoa den aniztasunaren aurrean. Eztabaidak 1932ko otsail guztia hartuko du. Izen gehiago sartuko da iritzi, irain eta bakerako deien artean. Lauaxeta eta Lizardiri, bakoitzari bere aldetik, egingo zaizkien salaketak gogorrak dira: ezin uler daitezke haien lanak gaztelerako itzulpenik ezean. Salaketaren labanak aho bi zituen. Alde batetik Arana eta Eleizalderen arauei jarraiki hizkuntza ulergaitza zerabiltenen aurkako jarrera zen. Bestetik, era ulergarriak baztertu eta olerkigintza molde berrietara –ilunagoetara– jo zutenen kontrako salaketa zen Barrensorok-eta zekartena.

Klasikotasunaren inguruko auzia

Klasikotasunaren inguruko auzia 1931ren hondarretan, eta Lauaxetaren Bide Barrijak zela-eta, pozez eta kezkaz agurtzen du Orixek Bilboko Euzkadi egunkaritik liburu berria. Eta pozten bada ere euskara ordura arte inoiz ibili gabeko lurretan ibiltzen hasi delako, Orixeren kezka argia da: ez du batere gogoko Lauaxetaren zenbait poemari hartu dion kutsu frantses hori.Orixerentzat beste bat da olerkiaren bidea.

Harmonia, diziplina, neurria, eta batez ere barne-batasuna behar ditu olerkiak, Orixeren iritziz. Bistan da, idazle klasikoak –batez ere grekoak eta latinoak– ditu gogoan.

Lizardiren Biotz-Begietan-en argitalpenaren ondoren berrituko den eztabaida bestalde. Bai Orixek bai Lauaxetak, hitz berarekin agurtuko dute olerkari berria: klasikoa.

Honela, Lizardi aitzakia dela, klasiko kontzeptuaren jiran agertuko dira eguneroko prentsa idatzian Orixe eta Lauaxeta 1932ko uda eta udazkenean. Arestian aipatu eztabaidan ez bezala, ideien munduan baino ez da emango hau, deskalifikazio pertsonalik gabe.

Bi idazleen arteko desberdintasunak nabarmenak ziren. Orixek klasikotasuna dionean behin-betikoa dio, zentzumena, harmonia, neurria eta batez ere batasun artistikoaren gainean oinarritzen diren lege filosofikoak emana. Klasikotasunaren kontzeptu honek sustrai zaharrak zituen, kultura helenistikoan sortua zen, jakintsu alexandrinoek Grezia zaharreko egileen artean eredu izango zirenak aukeratzen zituztenean.

Honela ulertua, Orixeren klasizismoa ereduetan oinarritua da, ez nahitaez greko eta latinoetan –Dante eta Fray Luis de León ere sartuko ditu–, baina bai haien irudira obra perfektua lortzera jo dutenen gainean.

Aldiz Lauaxetak klasikotasunaren dinamismoa defendituko du. Baudelaire eta modernoen jarraitzaile honetan, klasikotasuna denborarekin batera aldatzen den kontzeptua da. Alde honetatik guztiz okerra da iraganean babestea. Anakronikoa Horazio edota Fray de Luis de León bezala idatzi nahi izatea.Klasikotasuna ulertzeko bi era hauekin Lauaxetak eta Orixek Pindaro eta Horazioren arteko ikuspegi desberdina baizik ez zuten errepikatzen. Pindarok grina, ausardia, estrabagantzia maite zituen. Horaziok gogoeta, neurria, ekonomia. Pindaroren odak ez dira eskola baten jarraitzaile, garaiko haizearekin batera dabiltza. Horaziorenak sistema labur, pausatu, orekatuetan mamitzen ziren. Bi ikuspegiok ez dira bi idazleren arteko desberdintasunak soilik, historian zehar lirika lantzeko izan diren jarrera estetiko biren adierazgarri nabarmenenak baizik. Eta Euskal Herria ez zegoen aparte, inoiz baino hurbilago zebilen mundutik.

Herri olerkiaren inguruan: Pizkundearen porrota

Ez hizkuntzari buruzko eztabaidan, ez klasikotasunaren ingurukoan parte hartze zuzenik izan ez zuen Aitzol izango da hirugarren eztabaida honetako sinadura nagusi.

Ikusi dugun bezala, Orixe ontzen ari zen Euskaldunak poemak epikoa behar zuen izan bere lirismoan. Aitzol ez da Orixerekiko losintxan motz geldituko, berezkoa du orexarrak edertasuna hain gozokiro azaltzea.

Baina Olerti-Egunak aurrera joan ahala, Pizkundearen hutsez gaztigatzera dator Aitzol.

Arazoa ez da zer poema epiko egin, zer olerki liriko baizik. Kaleratzen ari diren liburuak –Lauaxetaren Bide Barrijak, Lizardiren Biotz-Begietan– ez dira jendearengana behar den bezala heltzen. Ahaleginduagatiknekez saltzen dira hirurehun ale. Izan ere, bazegoen konparaketarako gairik. Jose Zubimendi donostiarrak 1932ko ekainean argitara emandako Aberri-Oyuak-ek bost mila aleak agortu zituen.

Auzia 1934ko abenduan berotuko da.

Orixeren Barne-Muinetan ere oso gutxi salduko da. Aitzolek urte batzuk lehenago «Euskaldun Batek» Lizardi eta Lauaxetaren kontra egotzitako argudioak erabiltzen ditu Orixe bera salatzeko.

Gainera, Aitzol ez zebilen bakarrik. Urtebete lehenago Sebero Altubek artikulu gogoangarria aterea zuen Euskera-n. Bertan, eta Aitzolen izena aipatu gabe, euskal idazleez gain argitalpenak zuzentzen dabiltzanei deituko die, herritik landako literaturak azken berrogei urteetan egindako kaltea zuzen dezaten.

Altuberen teorizazioa populismoaren defentsan oinarritzen zen. Bertan, eta Pizkundea hasi zenetik euskarak Gipuzkoan eta Bizkaian egindako atzerakada aztertuz, honako ondorioetara heltzen zen: 1. Euskal Herriak bigarren karlistadaren ondoren ezagutu du erdararen erasorik handiena, gazteleraz emandako irakaskuntzaren bitartez batez ere.

2. Eraso honi aurre egiteko beharrezkoa da euskaldunak euskaraz irakurtzea.

3. Beraz, nahita nahiezkoa da literatura erraz eta herriari atsegin zaiona lantzea.

Iparraldean ez bezala, Hegoaldeko lurraldeetan hartutako bidea guztiz arrotza gertatu dela ohartarazten du, garbizalekeriaz betea eta jendeari arrotz zaion ortografian idatzia. Aranaren hizkuntza erreformaren kontrako argudioak garbiak dira Altuberentzat.

Hizkuntzarekin ez ezik olerkiekin ere ez zela asmatu defenditzen du.1935ean Mokoroak Tolosan argitara emango duen Genio y Lengua-n Altuberen haritik aztertzen du Pizkundeak ordura arte egindako lana. Hiru dira mugimenduaren hutsik nabarmenenak Mokoroaren ustez.

Honatx:– Hizkuntza zapaltzea.

– Funtzio literarioak kontuan ez hartzea.

– Irakurlegoaren interesak ez ezagutzea.1936an, gerra pizten delarik, oraindik euskal irakurlegoarengana heldu ez den obra da Euskaldunak handia. Asko atzeratu da. Elkarren lanen kritiko heldu izan diren idazleak hilabeteak dira mutu daudela.

Lizardi 1933an hil zen. Orixek eta Lauaxetak, elkarrengandik hain urrun, galdua dute Aitzolen konfidantza. Izen berriak agertu dira azken Olerti-Egunetan: Etxeberria, Zaitegi, Sukia, Erkiaga… baina Pizkundeak ez du hasierako indarrik. Alderdi honetatik, lehertzen denean, gerrak ez du hilotz bat baino estaliko.

Pizkundea mugimendu garaikide legez

Aitzolek horren sutsuki bultzatu zuen mugimendua ez zen baina hutsetik sortua.

Kataluniako Reinaxença-k Aitzolengan izan zuen eraginaren seinale da Euzkadi eta El Día-n Mediterraneo hegiko zuzpertze kulturalaz idatzi izan zuen artikulu multzoa.

Izan ere, katalanak Jocs Florals 1856tik zetozen indarrean. Euskaldunek imitatu zituztenean (1872) usteltzen hasia zen eredua zen Jocs Florals-ena, nagusiki mende amaieran Antoine d’Abbadieren Lore Jokoaksariketek pairatu behar izan zituzten arrazoi berberengatik: epaileen inmobilismoa, zenbait autore izatea beti sarien jabe, plajioetarako joerak… Esan bezala, Euskal Herria baino lehenagotik zegoen irakiten Katalunia. 80ko hamarkadako idazleek, Maragall buru dutela Verdaguer-ekin eta floralismoarekin haustea erabakitzen dutenean, bor-borreanzetorren gizartearekin egiten dute topo.

1906rako katalanerak Josep Carner-en Els fruits saborosos-ekin lortua zuen bere maila poetiko gorena. Hizkuntza normalizazio aldetik, Institut d’Estudis Catalans erakundeak 1913tik aurrera emango zituen Pompeu Fabraren arau ortografikoak eta gramatika, eta 1918an Jautarkolek euskararentzat eskatzen zuen hiztegia, Diccionari Ortogràfic.

Hizkuntza garatua zegoen zernahitarako, eta alde honetatik, literaturak irakurlego zabala zeukan.

Aitzol eta euskal Pizkundea Proventzari begira jartzen direnean, hirurogeita hamar urte dira Mireio argitaratu denetik eta berrogeita hamahiru Verdaguer-ek haren irudira eginiko L’Atlantida 1887ko Jocs Floralsetan saritu zutenetik. Aitzolek Kataluniako –edo Galiziako– errealitate literarioek erakusten duten garaikidetasunarekin lehian jartzeko dituen arazoak, izugarriak dira.

Gaurko begietara argi azaltzen da: Euskal Herriko Pizkunde mugimendua berandu zetorren oso.

Arrazoiak era askotakoak dira. Katalunia eta Galiziaren aldean, oso bestelakoa da gizartea, oso bestelakoa euskaldunek beren hizkuntzarekin duten harremana. Pizkunde garaian ateratako liburuei prentsan egindako iruzkin eta kritikei begiratzea baino ez dago. Gaztelera da euskal idazleen arteko ohiko komunikazio hizkuntza.

Hala eta guztiz ere, ez zaio meriturik kendu behar Aitzolek bultzatutako mugimenduari.

Berandu heldu zen, baina ondo asmatu zuen aurretik Kirikiñok prentsatiketa Gregorio Mujikak Euskal Esnalea-tik abian jarritako pizkundeari haize berria ematen. Mugimendu abertzalea izanagatik, garbi esan daiteke Aitzolek Euskaltzaleak eta oro har, Pizkundea bere osotasunean alderdi jakin baten egituratik kanpo mantendu izana onuragarri gertatu zitzaiola euskal kontzientzia –eta lehenengoz historian– modernitatearen bidean jarri zuen euskal gizarteari.