Euskara eta Euskal Literatura»Euskara eta Euskal Literatura

XVII. mendea

Axular eta Sarako Eskola

XVI. mendeko euskal literaturan agertu ziren Etxepareren eta Leizarragaren lanek ez zuten jarraipenik izan hurrengo gizaldian.

Nolanahi ere, bi mende hauen artean izandako etena ez zen berez gertatu. Bi ardatz nagusi azpimarra genitzake jarraipen ezaren oinarri: politika eta erlijioa.

Alde batetik Nafarroaren zatiketa. Nafarroa Beherea Frantziaren mende geratu zen, lehenago Nafarroa Garaia Espainiaren esku geratu zen bezala.

Bestetik Inkisizioa agertu zen 1542an.

Hurrengo urtean zentsura inprentara zabaldu zen. Eta 1545ean Trentoko kontzilioa burutu zen.

1600. urte ingurutik aurrera Eliza Katolikoaren indarra bortizki hedatu zen. Liburuak gehienbat behar edo premia bati erantzuteko idazten ziren eta Eliza Katolikoaren beharra orduan erlijioa irakastea eta Leizarragaren Erreforma protestantearen aurka Kontrarreforma katolikoa zabaltzea zen, eta horretarako tokian tokiko hizkuntza erabili behar zuen, gurean euskara.

Ardura honek elizgizon ugari kristau ikasbideak, katiximak eta bestelakoak euskaraz idaztera bultzatu zituen: ?El Concilio de Trento dejó marcada profundamente la vida del País Vasco, otorgando a estos cambios una imagen de perpetuidad? (Sarasola 1982, 43. or.).

Euskarazko lanak argitaratzeko ere, bestalde, une ezin hobea bizi izan zuen Iparraldeak.

Donibane Lohizune eta Ziburuko portuek gorakada handia ezagutu zuten eta Lapurdiren egoera ekonomikoa nabarmen hobetu zen. Mende hasieran, esate baterako, Donibanen 721 marinel izena emanda zeuden; 1730ean, berriz, 4.296ra igo zen kopurua.

Baionan baino itsasuntzi gehiago zegoen Donibanen, 700 inguru. Bertan merkataritza, arrantza eta gerrarako itsasuntziak egiten ziren. Arrantzaleak Ternua (Terranova), Kanada eta Islandiaraino iristen ziren. Ez da, beraz, harritzekoa Manual Devotionezcoa (1627) edo Ixasoco Nabigacionecoa (1677) bezalako liburuak plazaratzea,bertan baleazaleentzako otoitzak edo Ternuarako ibilbideak erakusten baitira.

Egoera honetan elizgizon zenbaiten artean idazle taldetxo bat sortu zen, aszetikaren eta mistikaren inguruan euskaraz liburuxkak kaleratzeko asmotan. Sarasolak dio talde hari buruz: ?La literatura vasca se llena de catecismos, pero al mismo tiempo aparece un grupo de autores que crea una literatura ascética digna de consideración: la Escuela de Sara, que se reúne bajo la dirección de Axular? (Sarasola 1982, 43. or.).

Irakurlego jakin bati zuzenduriko obrak idatzi nahi zituzten, Axularrek berak aitortzen duen bezala: ?Eztut liburutto haur letratu handientzat egiten. Eta ez xoil, deus eztakitenentzat ere?.

Sara eta Donibane Lohizunen batik bat hitz egiten zen lapurtera arrunta hartu zuten langai, eta herriak zerabilen hizkuntza maila literariora igotzea lortu zuten, lapurtera klasikoa deiturikoa sortuz.

Gizon ikasiek osatzen zuten aurrerantzean Sarako Eskola izenaz ezagutuko den taldea. Etxeberri Ziburukoa, Materre, Argaignarats, Haranburu, Harizmendi, Silvain Pouvreau, Guillentena, Hirigoiti? eta batez ere Axular, ditugu tartean. Ziburuko Etxeberri doktorea bazen, antza, bururik jantziena, Axular hartu izan da taldeko burutzat, bere Guero liburuak erakusten duen orijinaltasun, estilo eta maisutasunarengatik; ?Pedro de Axular ha sido generalmente considerado como el príncipe de los escritores de lengua vasca o, más exactamente, como el mejor de los prosistas? (Michelena 1960, 77. or.). Taldekideek berek ere aitortzen zioten buruzagitza eta haiek izan zirenAxular idaztera bultzatu zutenak: ?Eta bertze guztien artetik, hasi zeizkidan niri neroni aditzera emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz, eta gero azkenean, klarki eta agerriz, nik behar nituela, egiteko hartan eskuak sarthu?. (ik. Axular).

Elkar hartuta egin zuten lan idazleok.

Etxeberri Ziburukoaren bi libururen aztertzailea Axular izan zen; Argaignaratsek Etxeberriri eta Harizmendik Haranbururi, batak besteari liburu-sarrerakoak idatzi zizkioten; Haranburu agian Materreren etxe berean bizi izan zen; Harizmendi Sarako bikario laguna izan zen; Argaignarats Ziburukoa, etab.

?Apez talde baten aurrean gaude, elkarrekiko harremanetan idazten dutelarik, hizkera ulergarri eta aburgesatua erabiliz, eta literaturari buruzko ezaguera osoz? (Kortazar 1997, 92. or.).

Argitaratu ziren obren artean azpimarragarria da neurtitzetan idatzitakoen kopuru handi samarra. Etxeberrik berak dioenez euskaldunek bertsotarako duten zaletasuna legoke azpian. Haren ereduari Harizmendi, Argaignarats, Gasteluzar? jarraitu zitzaizkion.

Liburu gehienak itzulpenak eta moldaketak izan ziren, autoreetako batzuen amahizkuntza ez zelarik euskara izan. Hauen artean Materre zegoen, eta bere lapurtera honela defenditu nahi izan zuen besteren aurrean: ?Eta Sarako euskara hunetzaz kontent eztenak ezkiriba beza bertze euskara hobeago batez eta hobekiago, ez naiz ni hargatik bekaiztuko, eta ez inbidios izanen?.

Lan talde honen ezaugarriak, honenbestez, honela laburbiltzen ditu Patxi Altunak: ?No todos eran clérigos, aunque sí la mayoría; las más de las obras estaban compuestas en verso, con vistas, como asegura uno de ellos, a una más fácil memorización; a menudo se trataba de traducciones o adaptaciones de obras escritas en francés; su lenguaje era llano y sencillo? (1996, 201. or.).

Esan daiteke, bada, Etxepare eta Leizarraga langile bakarti handien ondoren idazle talde batek, Sarako Eskolak, bermatu zuela XVII. mendean euskal literaturaren ibilbidea.

Euskal teatroaren sorrera

Euskal teatroaren sorrera

Euskal literaturaren historian, teatroaren sorrera XVIII. mendean kokatu izan da bi lani esker: Pedro Ignacio de Barrutiaren Acto para la Nochebuena-Gabonetako ikuskizuna eta Peñafloridako kondearen El borracho burlado. Nolanahi ere, Patri Urkizuk berriki aurkitu duen Jundane Jakobe Handiaren trageria (1634) antzerki lana dela eta, XVII. mendeko berritasun honi buruz azalpen batzuk ematea erabaki dugu eta, honenbestez, mende honetatik abiatu gara.

Jundane Jakoberen bizitza kontatzen duen lan honek 1.708 bertso ditu. Urkizuk Parisen, Bordelen eta Baionan aurkitutako eskuizkribuetan jasoa dago eta Urkizuk berak zazpi atal bereizten ditu, bost gai nagusiari dagozkionak eta aitzin eta azken solasak osatzen dutenak: a) Lehen Pheredikia.

77 bertso ditu eta protagonistaren bizitzaren zertzeladak eta heriotza ondoko mirariak aipatzen dira; b) Jundane Jakoberen bizitza eta heriotza. 77-933. bertsoetan Jakoberen bizitza eta Herodesek preso hartu eta epaitu ondorengo lepoa mozteko agindua kontatzen da; c) Gorpuaren lekuz aldatzea.

934-948. bertsoek Jakoberen jarraitzaileek gorpua untziz Espainiako lurretara eraman eta Galiziako herri batean utzi zutela azaltzen dute; d) Mairu eta khiristien arteko guda. 949-1.351. bertsoetan Jakobe, zaldi zuriaren gainean, khiristien alde agertzen da eta hauek mairuen kontrako gerra irabaziko dute; e) Bostgarren miraria: Urkatu piztua. 1.352-1.597. bertsoek Dominika urkatua nola izan zen eta, Jakoberi esker, bizirik iraun zuen mutilaren historia erakusten dute; f) Jundane Jakobe eta Amerika.

1.598-1.690. bertsoek Jakoberen beste ekintza miragarri bat azaltzen dute, Ameriketako indiarrekin borrokan ari den Isabela Espainiako erreginaren aldekoa; g) Azken Pheredikia.

1.692-1.708. bertsoetan, ?aitzin solasa kantatu duen antzezlari berak txapela eskuan duelarikan, eskerrak ematen dizkio ikuslegoari ezarri duen arretagatik, barkazioa eskatzen egin akatsengatik, Santiagora bidaia egin dezaten gonbitea pasatzen hala nola azken dantza batera eta afaltzera nor bere etxera? (1996, 155. or.). Obraren iturriez, eskuizkribuez, hizkuntzaz, pertsonaiez? ik. Urkizu Patri, ?Jundane Jakobe Handiaren trageria (1634). Lehen euskal antzerkia?, Bilduma 10, Errenteriako Udala, 1996, 129-294. or.

Jakina denez, Euskal Herriko antzerki zaharrak, Zuberoan antzeztu eta gorde denak bereziki, pastoralak, xaribariak edo astolasterrak, iñauteriak eta maskaradak zituen erakusgai. Iñaki Mozosek honela laburbiltzen ditu: ?La pastoral o tragedia, obra de carácter serio sobre la biografía ejemplarizante de un sujet o personaje, tomada de una fuente narrativa francesa; las farsas chaparalelo vasco del charivari europeo, que no se representan desde principios de siglo; y el teatro de carnaval, que comprende las pastorales cómicas de carnaval de Phantzart y Baco, representadas a fines del XVIII y en el XIX, y la Mascarada, desfile rico y abigarrado con varias funciones teatrales cortas y muy codificadas? (1996, 54. or.). Dena dela, gorago aipatu bezala, Barrutia eta Munibe ?Peñafloridako Kondea? ditugu euskaraz lehen antzerki lanak burutu zituzten egileak.

Pedro Ignacio de Barrutia Aramaion jaio zen 1682an eta Arrasaten hil 1759an. Barrutia da Acto para la Nochebuena izeneko eskuizkribuan azaltzen den izen bakarra eta, beraz, oraingoz hura dela lan honen egilea esan daiteke, ?egilea nor zen argi ta garbi erakusten digun agiri bat agertzen ez den bitartean? (Kortazar 1983, 132. or.).

Eskuizkribua Juan Carlos Guerra historialariak XIX. mendean aurkitu zuen eta Azkueri kopia bat igorri zion. Honek bere Euskelzale aldizkarian argitaratu zuen 1897an titulu honekin: Gabon Gaberako Ikuzkizun edo Acto para la Noche Buena.

Azkuerentzat ez zuen lanak aparteko balio literariorik: ?No veía en la obra mérito literario alguno y se fijó únicamente en sus extranjerismos lingüísticos y en la mezcla de castellano y euskera. En realidad, si a pesar de todo Azkue se decidió a publicarla fue en atención a su antigüedad y a los arcaísmos que presenta en el sistema de conjugación del verbo? (Sarasola 1982, 56.. r.). Gabriel Aresti izan zen obraren alderdi literarioak aurkitu eta ikertu zituen lehena: ?Antzezlan horrek, Gabriel Arestik eginiko azterketaren ondoren batik bat, epai osoaldekoa hartu zuen, zeren obra horretan maila errealak eta fikziozkoak, zati argumentala eta erreala, nahasian agertzen baitziren, eta hortik nolabait ateratzen zen antzerki modernoaren iragarpen edo izango ote zen? (Kortazar 1997, 105. or.).

Barrutiaren obrak egitura bikoitza erakusten du, bai gaiari dagokionez, bai pertsonaiei dagokienez, baita denborari edo lekuari dagokionez ere: ?La acción es doble en parte, como también lo son los personajes.

Pasado y presente, sagrado y profano, Belén y Mondragón se entrecruzan ycombinan mediante un artificio tan hábil como sencillo? (Mitxelena 1960, 112. or.).

Batzuen iritziz ia ezerezetik sortutako obra zirudien arren ?ez da antzekorik aurkitu lehenago? ez dirudi hala denik: ?Eguberriko Auto baten aurrean gaude, eguberrietako antzerki barroko eta herrikoian ?Erdi Arotik zetorrena, hain zuzen? erabat sustraiturik agertzen dena. Erlijio antzerki erromanikoarekiko harremanak hain dira argiak, non atzera botatzen baitute modernitatearekiko edozein hipotesi? (Kortazar 1997, 105. or.). Erdi Arotik hasita, bada,Europako mendebal osoan antzeztu izan ziren era honetako obrak: ?Pieza hauek oso ezberdinak dira luze laburrean, berrehun edo hirurehun bertsotik hiru lau milaraino dituztelarik, nahiz eta bostehunetik mila bitartean egon beren neurririk arruntena? (Lakarra 1983, 17. or.). Hala izanik, ez du Barrutiaren lanak beste zenbait balio galdu eta Patri Urkizuk aitortzen duen bezala ?esan dezakegu inolako lotsaizunik gabe gelditzen zaigun XVIII. mendeko lehen euskal antzerkia maisu lan bat dela? (1984, 82. or.).

(ik. Barrutia Basagoitia, Pedro Ignazio).

Francisco Javier María Munibe, Peñafloridako kondea, Azkoitian jaio zen 1729an eta Bergaran hil 1785ean. 1635ean Felipe IV.a erregeak sortutako Peñaflorida etxeko zortzigarren kondea izan zen. Hamalau urterekin Okzitaniako Tolosara joan zen, ?donde se despertaron su curiosidad intelectual científica de la mano de Flouret, Charron,Tavernier, y otros profesores que junto al cultivo de su violín no dejaron de adentrarle en las Ciencias Físicas, Bellas Artes y otras Artes? (Urkizu 1996, 50. or.).

Herriaren ezkjakintasunari eta analfabetismoari aurre egin nahi izan zion talde baten, Azkoitiko Zalduntxoen, buru izan zen.

Zientzia eta jakinduria herrian zabaltzeko, 1765. urtean Karlos III.aren onespena lortu zuten Real Sociedad Bascongada de Amigos del País elkartea eratzeko: ?La Ilustración Vasca, con el Conde de Peñaflorida a la cabeza y su creación más ejemplar y decisiva, la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, es quizás el momento de nuestra historia en que la intelectualidad del País, o una parte muy importante de ella, ha tenido una conciencia más clara de los planteamientos, de la actividad y de las reformas que exigía la entrada comprometida y decidida en la modernidad? (Lasagabaster 1996, 238. or.).

Munibek eta haren lankideek hasi zuten bidea, hala ere, ez zen nahi bezain luze eta iraunkorra izan: ?El llamado Siglo de la Razón y de las Luces brilló con una intensidad especial en Euskalherria; desgraciadamente fue más el brillo espectacular y momentáneo de un fogonazo, que el de una llama intensa y duradera que hubieraen las raíces mismas intelectuales y científicas del país? (Lasagabaster 1996, 238. or.).

Peñafloridako kondeak bi lan txiki idatzi zituen euskaraz. Lehena Gabon sariac izenarekin ezagutzen da eta Euskal Herriko eguberri kanten tradizioan kokatzen da: ?Egileak, Luisa Miserikordiakoak (Munibek hartzen duen ezizena) esaten digunez hitzaurrean, ikusirik Bilbao, Madrid eta Cadizeko gabon kantak inprimaturik zeudela bururatu zuen ere Azkoitiko musika aingeruzkoak inprimierazotzea? (Urkizu 1984, 85. or.).

Bigarrena, euskal teatroaren arloan kokatzen dena, El borracho burlado da. Jon Kortazarren iritziz ?antzerki neoklasikoaren adibide argitzat jotzen da lan hori, bi arrazoi direla medio: alde batetik, hiru unitateen arauari men egiteagatik, hots, denborazkoari, espaziozkoari eta ekintzazkoari; bestetik, aitoren semeak herri xehearen hezitzaile bilakatu behar zirela sinesteagatik? (1997, 106. or.).

Bi hizkuntzetan eratutako opera bat da, hasiera batean euskara hutsean idazteko asmoa bazuen ere Munibek, hitzaurrean egileak berak aitortzen duen bezala: ?Digo, pues, que mi primera idea fue de que toda esta ópera fuese en vascuence pero luego me faltó la dificultad del dialecto de que me había de servir de ella. Si me valía del de Azcoitia hubiera sido poco grato a todo el resto del País hasta la frontera de Francia?.

Julio de Urkijok azaldu duenez, Meagher jesuitak lagundu omen zion euskarazko zatietan eta, garaiko joerari jarraituz, erdarakadak maiz agertu arren erakusten duen euskara bizia da.

Edukiari dagokionez, egileak lan orijinala dela eta ez itzulpena adieraziagatik, Jon Juaristirentzat badirudi bai gaiak eta baita izenburuak berak ere Tirso de Molinaren Los tres maridos burlados antzezlana dakartela gogora. (ik. Munibe Idiaquez, Francisco Xavier).

XVII. mendeko autoreak

Juan de Huarte

(XVII. m.) Juan de Huarte zehazki non eta noiz jaio zen ez da jakiterik izan, baina 1620an hil zen. Hil baino urte bat lehenago bere Historia de Roncesvalles eskuizkribuan bertso batzuk utzi zituen euskaraz idatziak.

Jacques de Bela

(Maule, 1586 - ?, 1667) Legegizona eta idazlea izan zen. Okzitaniako Tolosan zuzenbide ikasketak egin ondoren, kalbindarra zelako oztopo handiak gainditu behar izan zituen Lextarreko Gorteko legegizon izateko. Geroago, ordea, bere baitara bildu eta erlijioan aurkitu zuen bizi neurria. Idazle oparoa izan zen; euskal hiztegi bat, gramatika bat? idatzi zituen, zoritxarrez galdu direnak: ?Escribir le gustaba por lo menos tanto como leer y se sabe que entre muy distintos tratados (uno sobre mnemotecnia, en la que fue un experto) compuso un diccionario y un compendio de gramática vasca que desgraciadamente no se sabe adónde fueron a parar? (Mitxelena 1960, 82. or.).

Bi eskuizkribu luze utzi zituen, frantsesez idatziak: Tablettes delako lanean, teologia, etika, medikuntza eta zientziari buruzko gaiak erabili zituen, entziklopedia gisa aurkeztuak.

Beste eskuizkribuan Zuberoako Foruei buruzko komentario luzea idatzi zuen. Hauez gainera, zuzenbideari buruzko beste lan batzuk ere egin zituen, eta euskal esaera zahar sorta bat bildu ere bai: Clément-Simon: Le Protestantisme et l?érudition dans le pays basque au commencement du XVII siècle. Jacques de Béla, Biographie. Extraits de ses oeuvres inédites (1896). Jacques de Belaren lana ez da ondo ezagutzen eta argitaragabea da oraino.

Jeanne-Philippe de Bela zaldun eta idazle zuberotarraren birraitona izan zen Jacques.

Pedro Axular

(Agerre Azpilkueta, Pedro) (Urdazubi, 1556 - Sara, 1644) Pedro Agerre (Dagerre) Azpilkueta Nafarroako Urdazubi herrian sortu zen 1556.. rtean, izena eman zion Axular baserrian (Atsular irakurri behar da berez). Urdazubi herria Lapurdiko mugan dago eta lapurtarra da mintzairaz egun ere. Axular euskarak izan dituen estilista oparoenetakoa izan da eta bere liburua, Guero, euskal literatu-rako obra nagusietakoa. Iruñean ikasi zuen lehenengo eta, Leridatik igaro ondoren, Frantzia aldeko Tarbesen (Bigorra) egin zen apaiz 1596an. Salamancan ikasi bide zuen.

Berak idatzitakoek eta Sarako herriaren gogoan gordetakoek hori ematen dute aditzera.

Nolanahi ere, Axular goi mailako prestakuntza zuen elizgizona zen, Guero obran ageri dituen aipamen ugariek erakusten duten bezala. 1600. urtean Axular Sarako erretore zen, Bertrand de Echaux Baionako apezpiku baigorriarrak lagunduta. Bertan idatzi zuen Axularrek Guero liburua eta bertan gorpuztu zen herri gogoak gorde duen Axularren irudi ia mitikoa: Axular, kristau jakituriaren eredu, Salamancan eta deabruaren eskolan ikasi ondoren deabrua garaitu zuen apaiza da. Axularren liburuaren izenburu osoak ez du liburu horretan lantzen den gaiaz zalantza izpirik uzten. Erlijio liburu edo gidaliburuak, erlijio betekizunak geroko uzteak ekar litzakeen kalte eta zorigaitzez dihardu. Guero obra Axular hil baino urtebete lehenago eman zen argitara (1643). Bi partetan banatua da (lehena gauzak geroko uzteak ekar ditzakeen kalteez ari da, eta bigarrena kristauak betiko zorionbidean bete beharrekoez), baina liburu bakarra baizik ez da ezagutzen, P. Lafitteren arabera bi parteak batera eta nahasian ageri dituen liburua. Idazle oparoa eta didaktikoa izaki, obrak ez du mistizismo apurrik ere erakusten, bertan du Axularrek irakurlea, bere garaiko gizaseme nahiz emakumea, eliz pulpitotik ari bailitzan. Erudizio maila handia erakusten duen autore honen inspirazio iturriak Espainiako Urrezko Mendeko idazle erlijiosoak dira nonbait (Fray Luis de Granada), alabaina puntu hau ez dago garbi oraingoz. Bere kabuzko obra ala itzulpena? Halako bihurpen zuzenik egin zukeenik baztertu egin behar da, ez da ezagutzen zordun zuzena zatekeen obrarik. Inspirazio iturriak ugari eta anitzak direnik ez du halere inork ukatzen. Pasarte asko egokitze baten fruitu dira, egokituak dira, eta hor ageri da nagusien Axularren luma. Idazle trebe eta oparoa, euskal sena du beti ere abiapuntu, nahiz adierazitakoen jatorria askotan, gehienetan, erdal hizkuntza izan, latina nagusiki. Bere garai eta inguruko jendearenizaera eta bizimodua inoiz ere baztertzen ez dituen idazlea, mende hartako euskal gizarteari buruzko erreferentziak ugari ageri dira bere obran. Lapurteraz idatzi zuen Axularrek, hizkuntza idatzian osotasunezko maila literarioa erakutsi zuen lehen euskalkian, berean, jardun zuen. Axularrekin jo zuen gaina lapurtera klasikoak, ondokoak bere obraren mende utziz, hizkuntzari dagokionez. Jende xeheak ere irakurria izan zedin idatzia zen; Axular ez da behin ere herri mintzairatik urrun ari.Garbi adierazi beharrak joskera argia eta lexiko ulergarria eskatzen ditu: molde zaharkitu batzuk izan ezik, Axularren obra guztiz ulergarri gertatzen zaio Iparraldeko egungo irakurle euskaldunari eta neke handiegirik gabe irakur dezakete Hegoaldekoek; haren joskera Ipar Euskal Herriko ahozko tradizioak gorde duen berbera da, gorabeherak gorabehera, eta, didaktismoaren poderioz, sinonimo nahiz esanahi bereko perpaus molde desberdinen ugaritasunak guztiz errazten du berehalako uler-mena. ?El Guero, en la medida de lo posible, es personal, en el fondo y en la forma.

Se trata de un libro ascético, nada místico y nada especulativo. Con una preocupación muy vasca, la atención se centra exclusivamente en la conducta. Va dirigido no a las

Miguel de Aldaz

(XVII. m.) Miguel de Aldazek olerki sariketa bat irabazi zuen, 1609an, Iruñean, Antonio Venegas de Figueroa gotzainak antolatuta, elizjaiak ospatzeko antolatu zen sariketa hain zuzen: ?En las poesías premiadas en los certámenes de Pamplona de 1609 y 1610, organizados

Jean Elissalde

(XVII. m.) 1609an, Iruñean, Antonio Venegas de Figueroa gotzainak antolatuta, eliz-jaiak ospatzeko eratu zen olerki sariketan euskaraz aurkeztutakoen artean Jean Elissalderen olerki bat izan zen saritua.

Pedro de Ezkurra

(XVII. m.) Iruñean, Antonio Venegas de Figueroa gotzainaren ekimenez olerki sariketa bat eratu zen1609an, eta sariketa hartan euskaraz aurkeztutako lanen artean Pedro de Ezkurraren olerki bat izan zen saritua beste batzuenarekin batera.

Juan de Beriayn

(? - 1638) Nafarroan jaio zen, eta Uterga eta egun husturik dagoen Olandain herrietako abade izan zen. Bi liburu idatzi zituen, euskaraz eta gazteleraz biak: Doctrina Christiana (1626) eta Tratado de cómo se debe oyr missa (1621).

Bere liburuetan goi-nafarrera erabiltzen du, Iruñea aldeko euskara, berak dioen bezala ?eliz barruti honetan gehien ulertzen eta mintzatzen dena baita?.

Martin Portal

(XVII. m.) 1610ean, Iruñean eliz-jaiak ospatzeko antolatu zen olerki sariketan Portalen olerki bat izan zen saritua, beste batzuen artean, euskarazko sailean.

Esteve Materre

(XVII. m.) Frantzian jaioa zen baina euskaraz idatzi zuen. Saran, Axularrekin seguraski, ikasi zuen euskara. Etxepareren eta Leizarragaren liburuak argitaratu eta gero, Materrerena da euskaraz idatzi zen lehena. Frantziskotarra izan zen; 1617an, La Reoleko komentuan abade zegoen, eta 1623an Okzitaniako Tolosan. 1617an liburuxka bat atera zuen, lapurteraz idatzia, Bordelen, Doctrina Christiana izenburupean, ?? aprobada por Axular, que fue reimpresa en 1623 y, con adiciones del abate Duronea, en 1693? (Mitxelena 1960, 73. or.). Liburua marinelentzat egina dago, eta bertan, dotrina eta otoitz bereziak erakusten dira. Urte hartan argitaraturiko alerik ez da gaur egun ezagutzen.

Villasanteren ustez garrantzi handia izan zuen Materrek garai hartako idazleentzat: ?El P. Materre merece ocupar en la literatura vasca un lugar más destacado del que hasta la fecha se le ha concedido. Después del debut del siglo anterior ?que se cerró sin tener continuadores?, a él se debe

Lope Martinez de Isasti

(XVII. m.) Gipuzkoarra zen, zein herritakoa zen jakiterik izan ez den arren.

Joannes d?Etxeberri (?Ziburukoa?)

(Ziburu, XVII. m.) Etxeberri Ziburukoak Jesusen Lagundian egin zituen teologia eta apaiz ikasketak.

Erlijioa gai zuten hiru obra eman zituen lapurteraz argitara, poema bildumak hirurak: Manual devotionezkoa (1627), Noelac eta berce canta espiritual berriac Jesucristoren biciaren misterio principalen gainean eta sainduen ohoretan beste buruetacotz (1631) eta Eliçara erabiltceco liburua (1636). Lehenengo obra bitan zatiturik ageri da: lehen atalean kristauak jakin beharrekoak azaltzen ditu eta bigarrenean kristauak kantatu behar dituen otoitzak. Bigarren obra, aldiz, lau ataletan banaturik dago: Kristoren jaiotzari opaturiko kantuak, Kristoren bizitzako misterioei buruzkoak, Jaungoikoaren eta Santuen ohoretan eginikoak eta santu berezi batzuei zuzendutakoak azkenik: ?Ziburutar onen bertsoetan gauzarik nabarmenena askotan erabiltzen duen joskera da: elkarrekin joan behar luketen itzak bata bestearenganik urrun jartzen ditu, bear bada, geiegitan? (Lino Akesolo). Azken1625ean Compendio historial de la M.N. y M.L. provincia de Guipúzcoa idatzi zuen, 1850ean argitaratu zena.

Bertan laurogeita bost euskal atsotitz daude bilduak.obra Bertrand de Etxauz Tourseko apezpikuari eskainia da, Axularren Guero liburua bezala. Idazle eta humanista handitzat hartu zuten Joannes d?Etxeberri haren garaikideek (Axular, Guillentena, Hirigoiti, eta abarrek).

Etxeberriren obraren maila literarioaz Mitxelenak zera dio: ?A pesar de cuanto hay de pie forzado en su obra (sobre todo en las traducciones, pero también en composiciones más libres, cuyo orden y disposición le era impuesto por las necesidades didácticas), a pesar de su extensión y de las inevitables repeticiones, Etcheberri sale de la prueba como un escritor de primera clase, si no siempre como un gran poeta. Su lengua, con cierta inclinación al hipérbaton, es fácil y fluida y las frecuentes imáge-nes, frescas y llenas de naturalidad, brotan sin esfuerzo de su pluma. Los recursos de una erudición bien asimilada no se emplean más que con oportunidad y mesura, nunca para asombro del lector. Sus dotes de expositor claro y preciso son extraordinarias y acaso sea de lamentar, a pesar de los auténticos valores poéticos que no escasean en su obra, que no la escribiera en prosa.

Sin embargo, su estilo se mantiene siempre a una altura decorosa? (1960, 76. or.). Etxeberri ezagutu zuen eta euskal literaturako ?lehen kritikalaria? izan zen Oihenartek ziburutarraz zuen iritziak honela bildu ditu Patxi Altunak: ?Etxepareren bertsogintzari egotzi zizkion hutsegite berak topatzen dizkio Etxeberrirenari ere: inoiz inon egin ez diren hamabost silabatako bertsoak paratu dituela; euskal hitzek azken silabetan omen duten kantitatea bortxatzen duela hitz emeak hartzat eta harrak emetzat harturik; maiz egiten duela poto, hitz beraz zentzu beraz baliaturik bertsoaren akaberan; bertsoaren hamabost silaba osatzeko, mugatzailea inoiz izenari eta adjetivoari, biei erasten diela; elisio-sinalefak gogoak ematen dionean bakarrik egiten dituela eta, esanak gutxi bailira, il se donne en plusieurs lieux d?autres licences exorbitantes? (1981, 9. or.).

Etxeberrik erabiltzen dituen gaiei buruz Patri Urkizuk hauxe dio: ?XVII. mendeko arrantzaleen bizitzaz ohar argigarri franko ematen da, balearen arrantzaz, naufragio istripuez, arrain mota ezberdinez, etabar, garaiko Euskal Herriko liburuetan alferrik bilatuko direnak, eta, beraz, interesgarriago bilakatzen dituztenak antropologia, historia eta hizkuntza balioengatik literaturazkoengatik baino. Bere bertute nagusia, pentsamendu-gogoeten aberastasun-sakontasunean datza? (1991, XVIII. or.). Etxeberri, bestalde, Sarako eskolako partaide izan zen.

(ik. Sarako eskola).

Guillentena

(XVII. m.) Nafarra zen. Apaiz egin eta Itsasuko erretore izan zen. Ziburuko Etxeberriren liburuan, Axularrenarekin batera, bere onespena agertzen da, 1627an. Guillentena Sarako Eskolako partaide izan zen. (ik. Sarako eskola).

Joan Claveria

(XVII. m.) Ziburuko Etxeberriren Eliçara erabiltceco liburua obraren aurrealdean ?Laudoriozko koplak? idatzi zituen 1636an. ?Al frente del Eliçara erabiltceco liburua pueden leerse unos versos de Clavería, en los que éste se burla de Garibay y de Echave porque, siendo vascos, escriben en castellano? (Villasante 1979, 71. or.).

Joannes Haranburu

(Sara, XVII. m.) Idazle lapurtarra eta elizgizon frantziskotarra izan zen. 1635. urtean Debocino escuarra, mirailla eta oracinoteguia liburuaeman zuen argitara Bordelen, ?? cuyo contenido dice haber tomado de otras obras de devoción y aumentado por su cuenta? (Mitxelena 1960, 74. or.). Hiru ataletan zatiturik dago liburua. Penitentziako zazpi salmoak eta Te deum laudamus delakoa biltzen dira euskarara itzulirik, marinelentzat egindako kantuez eta hirugarren ordenako arauaz gainera. Haranburu Sarako eskolako partaide izan zen. (ik. Sarako eskola).

Stephanus Hirigoiti

(XVII. m.) Ziburuko Etxeberriren Noelac obraren aurrealdean ?Laudoriozko koplak? idatzi zituen 1630ean. Hirigoiti Sarako eskolako partaide izan zen. (ik. Sarako eskola).

Pierre d?Argaignarats

(Lapurdi, XVII. m.) Ziburuko erretor-laguna izan zen eta euskaraz idatziriko bi idazlanen egilea: Avisu ta exortatione provetchosac bekhatorentçat (1641) eta Devoten Breviarioa (Baiona, 1665), ??que Vinson supone imitado o traducido de un libro de horas francés para uso de señoras? (Mitxelena 1960, 74. or.).

Edukiari dagokionez Villasantek hauxe dio: ?Contiene maitines y demás horas del oficio, meditaciones, traducción de diversos himnos sagrados, etc.? (1979, 72. or.). Lehenaren alerik ez da ezagutzen; Vinsonek bigarrenaren edizio mugatu bat argitaratu zuen 1910ean. Argaignarats Sarako eskolako kide izan zen. (ik. Sarako eskola).

Martin Otxoa de Kapanaga

(Mañaria, ? - Mañaria, 1661)Bizkaitar idazlea eta apaiza izan zen.

Mañariko erretore izan zen hil arte. Gramatika irakasle jardun zuen Tabiran (Durango).

1656an Exposición breve de la doctrina cristiana? con el examen de conciencia y acto de contrición, ejercicios cuotidianos, significaciones de los ornamentos sagrados y misterios de la Misa izeneko liburua argitaratu zuen Bilbon. Testua bi zutabetan dago eratua eta ezkerrekoa gazteleraz badago ere, eskuinekoa euskaraz (bizkaieraz) dago idatzita. Liburuaren lehen atala Ripaldaren katiximaren itzulpena da: ?En total tiene 155 páginas; las 85 primeras contienen el catecismo de Ripalda; el resto está sacado de otras partes? (Villasante 1979, 98. or.).

Arnaud Oihenart

(Maule, 1592 - Donapaleu, 1667)Idazle eta historialari zuberotarra, euskal literaturaren barruan, eta gorde diren datuen arabera, apaiz ez zen lehen idazlea izan zen. Zuzenbide ikasketak egin zituen Bordelen; kultura handiko gizona zen.

1623an, hirugarren estatuko sindiku edo diputatu hautatu zuten Zuberoako ordezkari gisa, nahiz eta lehenengo eta bigarrengo estatukoak (aitonen semeak eta kleroa) kontra izan zituen. 1627an, Joana de Erdoyrekin ezkondu zen. Hori dela eta Donapaleura joan zen bizitzera. Nafarroako Legebiltzarreko legegizon izan zen. 1638an, Parisen, Notitia utriusque Vasconiæ, tum ibericæ, tum aquitanicæ (Bi Euskal Herrien, Iberiarraren eta Akitaniarraren kondaira)argitaratu zuen, latinez. Euskal Herriko historia bat da, garai hartan idatzi zen kritikoena eta egiantza handiena duena. Liburu horretan aurkitzen da euskal gramatikaz egindako lehen aurkezpena: deklinabidea, aditz jokabidea. Oihenarten bigarren lanaren izenburua Les Proverbes Basques recueillis par le Sr. d?Oihenart, plus les poésies basques du mesme auteur (1657) da. Bi zati ditu: Atsotitzac edo Refrauac, eta O[ihenar]ten gastaroa neurthizetan. Lehen zatian esaera zaharren bilduma bat egiten du, eta bigarrenean haren olerkiak ageri dira. Azken horien artean amodiozko gaia darabil nagusi, erlijiozko batzuk baditu ere.

Olerkari gisa, metrika berria, landua eta zehatza, erabiltzen du, XVI. mendeko Europako poesia beretzen duelarik. Herri bertsogintzaren bideetatik urruntzen baitzen, haren poesia hotza zela esan izan dute zenbait kritikok. Halere baditu oso olerki hunkigarriak, hala nola emazte izan zuenaren oroitzapenetan egindakoa, baita beste batzuk freskotasun handikoak ere, esaterako Lau karbarien eresiak deitua. Hizkuntza aldetik garbizaletasuna antzematen zaio, neologismoak sortzeko beharra sentitzeraino, baina hitzak sortzeko orduan euskararen ahalmenetara jotzen du (neurtitz, hilartitz, hamalaurkun hitzak adibidez, berak sortuak dira). Joskera aldetik ere berezia da, eta aditz trinko zale agertzen da. Piarres Lafittek 1967an aurkitu eta argitaratu zuen L?art Poétique Basque izeneko eskuizkribua, Oihenarten metrikari buruzkoa. Oi-henartena da, era berean, Déclaration historique de l?injuste usurpation et retention de la Navarre par les Espagnols (1625 eta 1655-62). Francisque-Michelek, 1847an, atsotitzen eta neurtitzen argitalpen berria eta osotua egin zuen. Geroztik, gaur egun arte beste bi argitalpen egin dira, Larresorok (1971) eta Orpustanek (1992) prestatuak.

Oihenarten eraginaz Mitxelenak zera dio: ?Su producción vasca no tuvo apenas influencia: sería más exacto decir que sus ideas de todo orden no fueron bien acogidas en el país. Oihenart era un intelectual bien informado, frío y crítico, especie humana no muy frecuente ni muy apreciada entre nosotros. Sus opiniones lingüísticas, que hoy nos parecen por lo general correctas, al menos en su orientación, fueron rechazadas por gramáticos vascos del siglo siguiente, y alguno de sus juicios fue tenido por despectivo: se le encontraba demasiado imparcial y amigo de exigir pruebas para ser un buen patriota. Es lástima que su obra original en vascuence esté en verso, porque Oihenart no era poeta, sino un versificador extraordinariamente hábil y un gran conocedor de la lengua.

Incluso cuando le mueve un sentimiento auténtico, como en la elegía por la muerte de su esposa añadida a los versos de juventud, no alcanza a transformarlo y sublimarlo? (1960, 80. or.). Patri Urkizuk honela jaso du Lafitteren iritzia Oihenartez: ?Lafitteren ustez estilo berezia du Oihenartek, esan nahi da, kontzeptista, zehatza, trinkoa, jakituriak, garbizaletasunak, neurriaren esturak ezkutatzen dutelarik zertxobait barne esanguratsu eta bizi-bizia. Argia, Joana, Lau Karbariak, Leihopeko serenetek meritu handikoak dira, ezpairik gabe, eta bere eragina (oraindik aztertzeke ere) XX. mendeko zenbait poetarengan (Arana, Lizardi, Mirande) ez da gutiestekoa? (1991, XIX. or.). 1992an, Oihenarten jaiotzaren IV. mendeurrenean, Euskaltzaindiak antolatuta, jardunaldi batzuk egin ziren Oihenarten bizitza eta obraren inguruan, Maulen eta Donapaleun.

Jean d?Olce

(Iholdi, XVII. m.)Baionako apezpikua izan zen. Boulognen (1633) eta Agden (1643) apezpiku egon ondoren, Baionakoa izan zen 1643-1681 urte bitartean. 1660an, berak onetsi zuen Luis XIV.a erregearen eta Maria Teresa Austriakoa erreginaren arteko ezkontza. Haren agindupean argitaratu zen kristau dotrina bat bertsotan, lapurteraz eta behe-nafarreraz, Bordelen: Pregarioac Bayonaco diocezakotz, Ioannes d?Olce Bayonaco Iaun Aphezpicuaren manamenduz ordenatuac eta imprimaraciac (1651), izenburupean. Ez da egilearen izenik ezagutzen. Bonaparte printzeak argitalpen berri bat egin zuen 1866an.

Voltoire

(XVII. m.)Zuberotarra zen. 1642an, Tresora hirour lenguaietaqua francesa, espagnola eta hesquara liburu hirueleduna argitaratu zuen, Baionan. Hiru hizkuntza horiek ikasten laguntzeko egina zen liburua. Lehenago, 1620.. rte inguruan, liburu bera argitaratua zen, Lyonen, L?Interprect ou traduction du françois, espagnol et basque izenburupean: ?Los primeros refranes vascos publicados en Francia ?, más bien traducidos que recogidos de fuente popular? (Mitxelena 1960, 81. or.). Elkarrizketez eta esaera zaharrez osatua da liburua, hiru zutabetan antolatua, eta zutabe bakoitzean hizkuntza bat dator.

Voltoire Sarako eskolako partaide izan zen.

(ik. Sarako eskola).

Martin de Oyarzabal (Hoyarsabal ere deitua).

(XVII. m.) Lapurdin jaio zen eta itsasgizon zen bizibidez.

Harena da Les voyages aventureux du capitaine Martin de Oyarsabal, habitant de Çubiburu (1633). Bertan Ternuarako ibilbideak kontatzen dira. Piarres d?Etcheverry «Dorre»k itzuli eta egokitu zuen euskarara, 1677an, eta Liburu hau da ixasoco nabigacionecoa izenburua jarri zion.

Silvain Pouvreau

(Bourges, ? - Paris, 1675 ing.) Idazle eta itzultzaile lapurtarra zen, jatorriz frantziarra. Parisen egin zituen eliz ikasketak eta han ezagutu zituen Paulgo Bizente santua eta Fouquet apezpikua. Saint- Cyranen (Jean Duvergier de Hauranne), Jansenioren jarraitzaile euskaldunaren morroi eta idazkari izan zen. Haren etxean ikasi bide zituen euskara, latina, gaztelania eta hebreera. Fouquet apezpikua Baionara etorri zenean, harekin ekarri zuen Pouvreau ere.

1640-1644 urte bitartean, Bidarteko erretore izan zen. 1644an, Olce izendatu zuten Baionako apezpiku, Fouqueten ordez. Harekin ongi konpontzen ez zela eta, jatorriko elizbarrutira itzuli zen. Hiru itzulpen argitaratu zituen: Guiristinoaren dotrina (1656, Richelieuren Instruction du Chretien euskaratua); San Frances de Sales Genevakoipizpicuaren Philotea eta Chapeletaren Andre dana Mariaren ohoretan devocionerequin erraiteco antcea (1664, Introduction à la vie dévote); eta Gudu Espirituala, il Padre don Lorenzo Scupoli Chierico regolare Teatinoc italienez eguina (1665, Combattimento spirituale). Pouvreauren idazlan asko argitaratu gabe geratu ziren. J. Vinsonek 1892an Andre Dana Maria Privilegiatua eta Les petites oeuvres basques de Sylvain Pouvreau, prêtre du diocèse de Bourges.

Publiées pour la première fois conformément aux manuscrits originaux de l?auteur argitaratu zituen, eta 1978an, Hordago argitaletxeak, Iesusen Imitacionea kaleratu zuen. Kempisaren itzulpen bat da.

Kempisa behin baino gehiagotan ageri da itzulita mendeetan zehar idazle euskaldunen lanetan. Silvain Pouvreauk idatzitakoaren ondotik Arambillagak 1684an argitaratu zuen lehen aldiz Kempisaren itzulpena Jesu Christoren Imitationea D?Arambillaga apeçac escaraz emana (Baiona) izenburupean. Ez da, hala ere, i- tzulpen osoa, III eta IV liburuak bakarrik baitira bertan agertzen direnak. Chourioren itzulpena, 1720koa (Bordele), ordura arteko egokiena eta osatuena izan zen. Jesus- Christoren Imitacioneak argitalpen asko ezagutu du ondorengo idazleen eskutik.

Martin Maister izan zen lehen aldiz itzuli zuena Kempisa zubererara; 1757an kaleratu zen Pauen, egilearen izenik gabe, Jesu-Kristen Imitacionia izenburupean. 1896an Duvoisinek lapurterazko bertsioari ekin zion eta Haristoyk amaitu zuen, Jesu Kristoren Imitazionea (Paue) tituluarekin, argitaratu zenerako Duvoisin hilik zegoelarik. 1829an plazaratu zen Tolosan Kempisaren gipuzkerazko lehen bertsioa. Egilea, José Cruz de Echeverria izan zen eta izenburu hau ezarri zion: Jesusen imitacioco edo berari jarraitcen eracusten duen libruba. Gipuzkeraz ere kaleratu zuen Gregorio Arruek beste itzulpen bat Tolosan 1887an. XX. mendean bertan izan dira Kempisa itzuli dutenak, hala nola, Luis Eleizalde, Arriandiaga, Olabide, Etxebarria, etab. Silvain Pouvreauk, bestalde, hiztegi bat ere utzi zuen: ?En la Biblioteca Nacional de París se conservan, aparte de otros manuscritos, dos copias de un magnífico diccionario vasco-francés que desgraciadamente sigue inédito si bien es verdad que ha sido profusamente aprovechado por los lexicógrafos posteriores desde Humboldt, para componer el cual estudió Pouvreau detenidamente las obras impresas de varios autores vascos (Leizarraga, Axular, Harizmendi, Etcheberri, pero no Dechepare) y contó entre sus informadores a Oihenart? (Mitxelena 1960, 74. or.).

Gramatika lanetan ere jardun zuen Pouvreauk. Vinsonek 1881ean ?Revue de Linguistique? aldizkarian argitaratu zituen haren eskuizkribuak. Esparru hau, gramatikarena alegia, idazle askok izan du aztergai:Sarako Etxeberri (XVIII. m.), Pierre D?Urte (XVIII. m.), Harriet (1741), Larramendi (1729), Archu (1852), Lardizabal (1856), eta azken urteetan Van Eys, Campión, Zabala, Arana, Azkue, Zamarripa, Lertxundi? Silvain Pouvreau Sarako Eskolako kide izan zen. (ik. Sarako eskola).

Cristobal Harizmendi

(Sara, XVII. m.) Idazle eta itzultzaile lapurtarra izan zen.

Sarako erretor-laguntzaile jardun zuen. Harena da 1660. urtean argitaraturiko Ama Birginaren hirur Officioak bertsotan idatzitako lana. Villasanteren iritziz Harizmendiren itzulpenak ez dira oso zehatzak: ?Es de notar que las traducciones de Harizmendi no son rigurosas, sino más bien imitaciones o paráfrasis? (1979, 92. or.). Duvoisinek dioenez Axularren agindupean aritu zen. Harizmendi Sarako eskolako partaidetzat hartzen da. (ik. Sarako eskola).

Darhetz

(XVII. m.).

Zuberotarra zen. Tartasen Onsa hilceco bidia obraren aurrealdean ?Authorari? izenburupean laudoriozko koplak idatzi zituen 1666an.

Iuan de Tartas

(Sohüta, 1610 ing. - ? ) Sohütako nekazari baten semea zen.

Lehenbizi, Oloroen egon zen apaiz zerbitzari, eta, gero, Aruen erretore. 1666an, Onsa hilceco bidia erlijio liburua argitaratu zuen.

Tartasen lan hori da zuberera literatura mailara jaso zuen lehen liburua; hizkera Amikuzekoa da, Lapurdiko eta Nafarroa

Rafael Micoleta

(Bilbo, 1611 - ?) Idazle eta gramatikalaria izan zen. Apaiza.

Lizentziaduna zen, doktore eta epailea.

1653. urtean, Modo breve de aprender la lengua Vizcayna euskara ikasteko metodoa, idatzi zuen, baina ez zen orduan argitaratu; Ingalaterrarekin Bilbok zeuzkan merkataritza harremanak zirela eta, Londresa eraman zuten eskuizkribua, eta Thomas Browneren eskuetan egon zen, harik eta British Museumera eraman zuten arte. Handik kopiatuta, Salvador Sempere Miquelek argitaratu zuen lehen aldiz, Bartzelonan, 1880an.

Mikoletarena da euskal gramatika bat egiteko lehen saioa. Garrantzitsua da garai hartan Bilbon hitz egiten zen euskara ezagutzeko.

Eskuizkribu honetaz Mitxelenak hauxe dio: ?Aunque escritos en un lenguaje muy impregnado de romanismos, tienen animación y de cualquier modo constituyen la única muestra, con la excepción de los refranes recogidos por el guipuzcoano Isasti, de prosa de tema no religioso escrita en el siglo XVII en territorio español. La variedad vasca de Bilbao, llena de arcaísmos y de innovaciones recientes, que un autor de finales del XVIII describía pintorescamente como una especie de tertium quid ni vascuence ni romance y cuyos restos han sido recogidos con cariño por Arriaga y Unamuno, tiene así un monumento de notable antigüedad? (1960, 66. or.). Liburu barruan dago, halaber, Modo de la vizcayna poesía y sus versos izeneko atala, bertso neurtze araudi bat finkatzen duena.

Nicolás de Zubia

(XVII. m.) Bizkaieraz idatzi zuen Doctrina christiana 1691n. Lan haren berri José de Lezamiz idazleak eman zuen, bere Vida del apóstol Santiago obran sartu zuelarik (Mexiko, 1699).

Mongongo Dassança

(XVII. m.) Nafarroa Beherean jaio zen, eta albaitari eta idazlea izan zen. 1692an Laborarien abisua izeneko obratxoa argitaratu zuen.

Bertan laborariek animaliekin behar dituzten arta bereziak azaltzen ditu. Villasantek Lafitteren hitz hauek jasotzen ditu: ?Compuso un pequeño tratado veterinario que nos hace sonreír por sus ingenuidades doctorales? (1979, 95. or.).

Bernard Gazteluzar

(Ziburu, 1614 - Paue, 1701) Jesusen Lagundian sartu zen 1640an eta Pauen zuten etxean bizi izan zen hil zen arte. Harena da Eguia catholicac, salvamendu eternalaren eguiteco necessario direnac (1686) zortzi partetan banaturiko olerki bilduma erlijiozkoa, mende honetako testu gailenetarikoa: ?Se trata de un poeta fino y delicado y también de un experto innovador en materia de metro, que marcha, quizá sin saberlo, por el mismo camino que Oihenart. Sus versos, a pesar de su finalidad didáctica y popular, son cultos por su variada versificación y por su ropaje mitológico, aunque el jesuíta no introduzca éste más que para desecharlo? (Mitxelena 1960, 82. or.). Patri Urkizurentzat mende horretako poetarik finenetakoa da: ?Beste ziburutarrak bezala marinelen kanten oroitzapenean idazten zizkigun bere bertsoak, eta hauek ez dira inolaz ere guttiestekoak, ez balin bada ere orrialde guztietan berdin gora hegaldatzen, eta ez badu beti distira beraz argitzen ere. Honen lana epaitzerakoan ere ez da baztertu behar, aitzitik oso kontutan eduki behar dugu norentzat ari zen bertsotan.

Beste askoren artean Frantses Xabierren azken orduei eskainitakoak benetan miresgarritzat ditugu (?). Beste gogoeta eder anitz ere baditu jende-moeta askotaz: erretor, apez, ezkongai, kargudun, aitorenseme, ehiztari, soldado, mediku, irakasle, marinel, aberats, erromes, laborari, artzain, langile, espos, guraso, gazte, xaharrez? (?) Dena den, Gazteluzarren poesiarik hoberena ez da aurkitzen itzulpenetan, ustekabeko gai ohargarrietan baizik, eta Lafittek dioenez Axular bezain miresgarria dugu, non ez den gorago ezarri behar, hain baitu euskara laino, bero eta jori. Hitz guttiz esateko, XVII.. endeko poetarik finena? (1991, XX. or.).

Arnaud-François III.a Maitia edo Maytie

(Maule, 1617 - Oloroe, 1681) Arnaud II.a Maitiaren iloba zen. Oloroeko apezpiku egin zuten 1659an eta bitartekari aritu zen 1661ean, Matalasen matxinadaren garaian. Haren aginduz atera zen Pronus singulis diebus dominicis clare et distincte immediate post Evangelium populo legendus (1676) izeneko erlijio liburua, zubereraz idatzia. 1874an, Antoine d?Abbadiek bigarren argitaraldia egin zuen Les prières du prône en basque izenburuarekin.

Athanase de Belapeyre

(XVII. m.) Apaiza eta teologoa zen. Jacques Bela idazlearen semea zen: ?? párroco católico de Chéraute, famoso por sus altercados con el obispo? (Mitxelena 1960, 82. or.). Belapeyrerena da zubereraz idatziriko Catechima laburra (1696) kristau ikasbidea.

Francisco de Alesón

(XVII. m.) 1666an argitara eman zen Honores fúnebres que hizo el Real Consexo de Navarra a la piadosa memoria del Rey N. S. Philippo IV el Grande obran, Francisco de Alesón apaizak Gure errege Philippe andiaren heriotzean euscarazco coplac idatzi zituen Felipe IV.aren omenez.

Arambillaga

(Ahetze, ? - ?) Ziburun apaiz egon zen. 1684an Jesu Christoren Imitationea D?Arambillaga apeçac escaraz emana obra argitaratu zuen.

Kempisaren III. eta IV. liburuak bakarrik agertzen dira, ?pues no llegó a cumplir su intención de publicar los demás? (Mitxelena 1960, 75. or.). Arambillagak berak hauxe zioen: ?Lehenbicicoa eta bigarrena Iaincoac graciaric ematen badarot iratchequico diotçatdenbora laburric gabe?. Kempisaren i- tzulpena behin baino gehiagotan ageri da mendeetan zehar idazle euskaldunen lanetan.

Arambillagaren ondotik Chourioren i- tzulpena, 1720koa (Bordele), ordura arteko egokiena eta osatuena izan zen. Martin Maister izan zen lehen aldiz itzuli zuena Kempisa zubererara: Jesu-Kristen Imitacioniaizenburupean. 1896an Duvoisinek lapurterazko bertsioari ekin zion eta Haristoyk amaitu zuen, Jesu Kristoren Imitazionea (Paue) tituluarekin. 1829an plazaratu zen Tolosan Kempisaren gipuzkerazko lehen bertsioa, José Cruz de Echeverriak egina (Jesusen imitacioco edo berari jarraitcen eracusten duen libruba).