4. ETAPA: ZEGAMA • SALVATIERRA-AGURAIN

Komunitatearen bihotza

Zegamako San Martin eliza da, zalantzarik gabe, herriko eraikinik bikainena eta azpimarragarriena, are udaletxe monumentala (eta soila) baino gehiago. Horren zergatia baldintza jakin batzuen ondorioa da: batetik, erlijioak eta Elizak Antzinako Erregimenean zuten pisua, eta bestetik, herriko parrokiaz harro egoteko grina. Azken kontu hori ez zen huskeria, izan ere eraikin hori zegamarren soziabilitate-gune nagusia izan zen duela gutxira arte.

VIII. mendearen inguruan, kristautasunak oso garapen garrantzitsua izan zuen gurtza-guneei zegokienez, eta ondorioz, herrixkak elizez hornitzen joan ziren. Lehenago ere baziren eliza txikiak, gotzainen egoitza ziren katedraletatik bereizita, baina une hartan ugaritu egin ziren herri bakoitzak bere tenplua izateraino. Erlijio kristaua funtsean komunitarioa da, eta, beraz, Elizak fededunen bizitzako une nagusiak gurtza-esparruetan gertatzea nahi du: jaiotza eta heriotza dira une garrantzitsuenak, bataiarria eta hilerria (garai hartan landa-eliza inguratzen zuen) kokatzea eragin zutenak.

Eukaristiaren ospakizunak, hildakoen aldeko otoitzak eta jai garrantzitsuak herriko parrokian biltzeko uneetako batzuk izan ziren. Behe Erdi Arotik aurrera, badakigu eliza barruko espazioan herriko ordena soziala fisikoki irudikatzen zela. Apaizak aldarearen inguruan kokatzen ziren, presbiterioa izeneko gunean, laikoen espazioa zen nabetik bereizita. Bigarren espazio horretan, gizonak eta emakumeak modu bereizian kokatzen ziren, lehenik gizonak (banku jarraituetan eserita) eta, ondoren, emakumeak, familiaren hilobiaren gainean zeuden eserleku pertsonalen gainean eserita. Espazio horietako bakoitzean kideak kokatzeko ordena ere ez zen ausazkoa: jaunak eta alkateak posizio pribilegiatuenean kokatzen ziren, eta gainerakoak garrantziaren arabera, ezkerretik eskuinera (aldarera begira) eta aurretik atzerantz. Emakumeen kokapena oso garrantzitsua zen, hilobi bakoitza herriko etxe bati baitzegokion, eta emakumeak baitziren nolabait etxebizitza bakoitzeko hildakoen eta bizidunen arteko harremana adierazten zutenak. Beraz, pertsona arrotz batek beste pertsona baten arbasoen hilobi gainean esertzeko eskubidea izan nahi izatea oso larritzat jotzen zen.

Ez da harritzekoa, beraz, Zegama izeneko etxeko jaun ziren Ladrón Zegamakoaren leinuak, XV. mendearen amaieran, elizako patronatuaren bidez herriko familia guztien gaineko nagusitasuna lortu nahi izatea. Herriak bere eskubidea defendatu zuen auzitegietan, eta, azkenean, eliz zergen gaineko kontrola, elizgizonak izendatzeko eskubidea eta abar komunitatearen esku geratu ziren, eta, XVII. mendetik aurrera, kontzejuaren esku.

Eliza monumentala

San Martin eliza hareharrizko harlanduz eraikitako tenplu bikaina da, gurutze latindar formako oinplanokoa. Kanpandorrea iparraldeko gurutzadurari eta sakristiari atxikita dago, eta sarrera arkupedun bat du hegoaldeko fatxadan. Sarrera hori txaranbeldua eta ojiba-arkiboltaduna da, eta Erdi Aro berantiar garaikoa. Hala ere, elizak hainbat garaitako atalak ditu, eta eraikin gehiena XVI. eta XVIII. mendeen artean garatu zen.

Eraikinaren elementurik aipagarrienen artean hegoaldeko gurutzaduran dagoen sarrera aipatuko dugu. Bertan, erdi-puntuko arku gangadun baten azpian irekita dagoen portada bat agertzen da. Oso apaindua da: lore motiboak, arrokaia (hasiberria) eta bi aingeru ditu, bata ateburuan eta bestea elizako patroiari eskainitako horma-hobiaren goiko errematean. Tourseko apezpikua irudikatua agertzen da 1700 inguruko erara: kapela eta ileordea, koraza eta kapa jantzita, zaldiaren gainean dago, burua biratuta eta ikuslearengana begira. Eszenako protagonista, ordea, bere kaparen zati bat mozten ari den pertsonaia batengana itzultzen da. Deigarria da multzoaren kalitatea, behe-erliebea (eszena markoztatzen duten zuhaitzen enborretan) eta animalien eta pertsonen irudi ia exentuak konbinatzen baititu.

Elizaren barrualdetik Gregorio Fernández ospetsuaren ikasle izan zen Gartzia Berastegiren erretaula (1637) azpimarratu behar dugu. Haren eragina antzematen da, adibidez, irudien arropen tolesturak irudikatzeko moduan. Erretaularen eskema tradizionala da, oraindik erretaula errenazentisten oinordeko: horma-hobietan irudien antolamendu zurruna eta eskulturaren nagusitasuna arkitekturaren gainetik. Hala ere, Herreraren eragina nabarmena da, adibidez, proportzioan atikoak duen garapen handian.

Bi albo-erretaula txiki ere ageri dira, rococo estilokoak, eta nabean beste eklektiko bat. Azken hau guztiz aipagarria da, Tomas Zumalakarregi jeneral karlistaren mausoleoa baita, 1886an inauguratua.

Partekatu