Datu teknikoak
Izena: Lurrun-makina eta 9 atmosferako galdara, Ruston, Proctor & Co. Ltd.
Urtea: 1895 (galdara) / 1910 (lurrun-makina)
Ekoizpena: Ruston, Proctor & Co. Lincoln, Erresuma Batua
Jatorria: Lascaray (Gasteiz)
Neurriak: 230 x 85 x 370 cm. (Galdara) / 233 x 106 x 140 zm. (Lurrun-makina)

Ruston, Proctor& Co. Ltd.-en publizitatea. Jatorria: www.gracesguide.co.uk

Gaurko pieza ez da pieza bakarra, bi baizik. Mekanismo baten bi zati, banaka interpretatzeko adinako garrantzia dutenak, baina funtzionatzeko elkarren beharra dutenak: lurrun-makina bat eta galdara bat. Eta garaikideak direla dirudien arren, 15 urteko aldearekin ekoiztu zituzten. Bi pieza akoplatzen dira, Euskadiko enpresa aktibo zaharrenetako batean elkarrekin lan egin ahal izateko. Hau da beren historia.

Lurrun-galdara Konsoni Lantegian. Industriaren Kultura Ondare Higigarriaren Gordailuko artxiboa (Eusko Jaurlaritza).

Multzoko piezarik zaharrena galdara da. 1895ean Erresuma Batuko Lincolnen egin zuten, , Industria Iraultzarekin eta trenbidearen etorrerarekin industria-hiria bihurtu zen herri txiki batean, Ingalaterrako iparraldean. Hor, besteak beste, motorrak, makineria astuna eta ekipamendu-ondasunak ekoizten ziren (adibidez, lurrunezko hondeamakinak eta obra publikorako makineria). Bere kaleetan garaiko faktoriarik garrantzitsuenetako batzuk kokatu ziren: Smith-Clayton, William Foster & Co. Ltd., Burton & Proctor, eta Ruston, Proctor & Co. Ltd. Azken horretan egin zituzten gure piezak.

Ruston, Proctor & Co. 1840an sortu zen Burton & Proctor izenarekin. Hamazazpi urte geroago, 1857an, izen soziala aldatu zuen, Theopilus Burtonen negozioaren zatia Joseph Ruston nekazaritzako makineriaren enpresariak erosi zuenean. Denbora gutxian, enpresa liderra bihurtu zen lokomotorren ekoizpenean, industriarako tresnetan eta nekazaritzarako traktoreetan; baina, batez ere, lurrun-makinen ekoizpenean nabarmendu ziren. Bere produktuen katalogoan hainbat modelo zeuden, horien artean, «Lokomobil» ospetsua nabarmentzen zen (gurpilduna, desplazamenduak errazteko), gurea bezalako galdarek eragiten zituzten lurrunezko makina erdi-finkoak eta lurrunezko makina bertikalak, urte batzuk geroago gure piezari lotuko zitzaionaren antzekoak.

Lurrun-makina. Industriaren Kultura Ondare Higigarriaren Gordailuko artxiboa (Eusko Jaurlaritza).

Konsoni Lantegian dagoen galdara erdi-finkoa da, eta 1910eko lurrun-makina bertikal bat aktibatzen zuen, gaur egun ere bildumaren zatia dena. Makinaren funtzionamendua nahiko erraza da: erregaia (ikatza edo egurra) errez galdaran lurruna sortu ondoren, lurrun hori zilindro batera pasatzen da, eta horrek enbolo edo pistoi bat eramaten du hedapenean. Arrastatua izatean, pistoiak biela-biradera mekanismo bat mugitzen du, translazio mugimendu hau errotazio bihurtzen duena. Kasu honetan, uhal eta poleen sistema bati lotutako inertzia-bolante batek konektatutako elementu guztietara transmititzen du mugimendua.

Baina, zein euskal enpresari ematen zion zerbitzua lurrun-makina horrek? Bada, Arabako zaharrena: Lascaray. Izan ere, gaurkotasuna ematen duen arren, enpresa honen historia 1823an hasi zen. Gasteizera iritsi berritan, Juan Bernardo Lascaray euskal-frantziarrak Prado auzoko sebo-kandelen fabrika txiki bat alokatu zuen. Bere ondorengoak (horien artean Lucio Lascaray ingeniari kimiko eta ikertzailea) xaboi-ekoizpenean aitzindariak izan ziren, eta sektoreko horretako munduko lehen enpresen artean jarri zuten Lascaray.

Lascaray fabrika Vitoria-Gasteizen. Argazkia: María Romano Vallejo (2005).

Hurrengo belaunaldiek negozioarekin jarraitu zuten, behar sozial berrietara egokituz eta Gasteizko Arriaga auzoan lantegi berri bat eraikiz. Bertan bi banaketa garatu dituzte: bata, higienea eta kosmetika, La Estrella Alavesa «Lea» izenarekin; bestea, olio-kimika, gantz-azidoetan eta animalia- zein landare-jatorriko deribatuetan zentratua.

Makina eta lurrun-galdaraz osatutako multzo honek, denbora luzez, Lascarayn burututako prozesu kimikoetan erabiltzen ziren adimenak mugitzeko balio izan zuen, ahalik eta XX. mendearen erdialdean motor elektriko indartsuek ordezkatu zuten arte. Bi piezak Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren industria ondare higigarriaren bildumari eman zizkion enpresak 1994an.

María Romano Vallejo (IOHLEE)

LEA produktuen publizitatea, 1969. Jatorria: www.lascaray.com

Lurrun erdi-finkoko makina baten marrazkia.Ruston, Proctor & Co. Ltd. Katalogoa (1892). Jatorria: www.todocoleccion.net

Lurrun-makina bertikal baten marrazki. Ruston, Proctor & Co. Ltd. Katalogoa (1892). Jatorria: www.todocoleccion.net