1. ETAPA: IRUN • HERNANI

Fanderia, Errenteriako burdingintza-gunea

Errenteria Oiartzun ibaiaren ertzean garatu zen herrigune bat da. Aiako Harrian sortzen den ibai txiki bat da (penintsulan euri gehien egiten duen guneetako bat), ur asko duena eta Pasaiako portuan itsasoratzen dena. XIX. mendean industria-iraultza gertatu zen arte, Errenteriako jarduera ekonomiko garrantzitsuenetako bat burdinaren manufaktura izan zen. Horren arrazoiak bi izan ziren: batetik, jarduera horren goraldia erraztu zuten baliabide natural ugari zeuden inguruan, hala nola ura, oso beharrezkoa lantegi siderurgikoen funtzionamenduan; burdin mineral aberatsa, tailerretan lantzen zena; inguruneko pagadi eta hariztietatik zetorren ikatza, lehengaiaren tenperatura igotzeko erabiltzen zena. Bestetik, nabarmendu behar da bere kokapen geografikoa estrategikoa zela ekoitzitako ondasunak esportatzeko; izan ere, Oiartzun ibaiaren kanalean dago, bokalean, Pasaiako badian (Gipuzkoako merkataritza-portu nagusia, Aro Modernoan).

Udalerriko jarduera siderurgikoa, beraz, oso handia izan zen denboran zehar eta Fanderiako eraikina haren aztarna bikaina da. Bere historia, hala ere, etengabeko aldaketaz beteta dago. Jarduera siderurgikorako oso egokia den leku batean kokatua (urez ondo hornitua), bere jatorria gutxienez 1450. urtekoa da: erregeak Joan Alzagari burdinola bat (Renteriolako burdinola) eratzeko errege eskubideak eman zizkioneko dokumentuan azaltzen da. XVIII. mendera arte funtzionatu zuen, baina askotan aldatu zuen jabea. Frantsesek eraitsi zuten 1717an Gipuzkoako lurraldean egindako eraso batean.

XVIII. mendearen azken herenean, euskal burdin-industriak arriskuan jarri ziren atzerriko lehiaren ondorioz. Askok euskal burdinaren protekzionismoa eskatu zioten erregeari, lurraldean atzerriko burdina sartzea debekatu zezan. Gipuzkoa osoan bi ekimen desberdin egon ziren arazo horri aurre egiteko, burdina lehiakor bat egiteko teknologia eta punta-puntako makinak inportatzeko: fanderiak. Ekimen horiek Zestoan (Iraetako Fanderia) eta Errenterian egin ziren. Errenteriakoa Aragorriolako Fanderia zen, Renteriola-Olalde deritzon lekuan kokatua, eta penintsulan ezarri zen lehena izan zen. Teknologia berri horrekin kalitate hobeko burdina egiten zen eta ekoizpen-kostuak merkatzen ziren, denbora, ikatz eta eskulan gutxiago behar baitzen (7 edo 8 langile behar ziren). Lehen Karlistadara arte lanean aritu zen, eta garai horretan armada karlistak suntsitu zuen.

Bere hondakinen gainean 4 harri-pare zituen irin-errota bat eraiki zen, Fanderia izena mantendu zuena (1845). Ordutik, industria ezberdinak ezarri dira bertan: 1884an zereal fabrika bat eta 1996 arte martxan egon zen pentsu-fabrika bat, kasu baterako.

Fanderiako errota

Errota hidraulikoa da, eta Oiartzun ibaitik datorren ura aprobetxatzen du indar eragile gisa, presa baten bidez. Presa hori "grabitatezkoa" da, 10-12 metroko zabalerakoa, eta 3 metroko altuerako jauzia sortzen du. Handik, ibaiaren ezkerreko ertzetik doan 600 metroko luzera eta 3 metroko zabalera duen ubide batetik desbideratzen da ura. Ura ur-biltegi bikoitz batera doa, non bakoitzean bi uhate irekitzen diren. Uhate batzuen bidez, aktibatu nahi den gurpil-kopurua hauta daiteke, eskariaren, ibaiaren emariaren eta abarren arabera. Azkenik, ura hiru arku dobelatu beheraturen bidez husten da ubidera.

Tailerra barrualdean dago, beheko solairuan; lehen solairuan, berriz, biltegiak daude, eta erdian txapitula bat du. Makineriaren zenbait elementu kontserbatzen dira, hala nola turbina elektriko batek bultzatzen duen burdinazko gurpil bat, burdinen eta engranajeen bidez beste gurpil batzuk mugiarazten dituena; engranajearekin lotzen ziren ardatzetako lau; alea eta pentsua ehotzeko lau harri, bai eta kubetak eta kutxak ere. Erakusketarako espazioan bi jardueren elementuak erakusten dira: errota tradizionalarenak eta haren ondorengo izan zen irin-fabrikarenak.

Partekatu