Zuzendaritza: Beatriz Herreras Moratinos

Gauzatzea: Miriam Pérez Pérez

Laburpena eta itzulpena: Leire Milikua Larramendi

ARANTZAZU/ARAOTZ ETA UBAO IBAIAK ETA HORIEN ERABILERA INDUSTRIALA

Deba ibaiaren arroan aurkitzen da Arantzazu/Araotz eta Ubao ibaietako paisaia industriala. Azaleko ur-banda estuak dira, Gipuzkoako gainerako arro hidrografikoak bezala. Ibai-egitura osotik, Arantzazu/Araotz eta Ubao ibaiak dira aztertu direnak, bertan kokatzen baitira Unión Cerrajerako zentralei dagozkien instalazioak, eta horiek direlako ikerketa-objektu nagusi. Oñati ibaiaren ertz desberdinetan aurkitzen dira ibaiok: ezkerreko ertzean Arantzazu/Araotz, eta eskuinekoan Ubao. Araotz ibaiak Arantzazu ibaiaren hasierako tartea partekatzen du; ondorioz, bigarrenaren uretan dago urak biltzeko sistemaren zati bat, Jaturabeko jauzi gisa ezagutzen dena.

Arantzazu/Araotz eta Ubao ibaietako paisaiak lotura estua dauka bailarako industria-garapenarekin, eta, zehatzago, Gipuzkoako industria garrantzitsuenetako batekin: Unión Cerrajera. Enpresak Deba ibaiaren goiko arroko lur horietan instalatu zuen, hain zuzen, energia hidroelektrikoz hornitzeko sistema konplexu bat, eta hari esker lortu zuen autosufizientzia desiratua.

XX. mendean eraiki eta instalatu ziren instalazio hidroelektrikoak, baina ibaiaren erabilera industriala ez da mende horretakoa bakarrik; izan ere, hainbat errota izan dira lehenagotik ere Ubao eta Arantzazu/Araotz ibaietan, egun ikusgai daudenak oraindik. Errota gehienak desegin eta etxebizitza bilakatu badira ere, azpiegitura hidraulikoaren parteak mantentzen dituzte.

Ibaiek ingurunearekin duten harremanari dagokionez, azpimarratu behar da gizakiak ibai-inguruan izan duen esku-hartzea erabakigarria izan dela, lurraldean bertan lekukotu zenetik; baina, bereziki, lurraldearen erabilera eta maneiu estentsiboa ematen den unetik hasita (XIV. eta XV. mendeez gero ziur aski), teknika jakin batzuk meneratzearekin batera (obra hidraulikoak).

UNIÓN CERRAJERAKO ZENTRALAK: PAISAIA

Garrantzitsutzat jotzen da Unión Cerrajera enpresak proiektatu eta ustiatutako zentral hidroelektrikoen multzoa. Enpresa horrek Arrasaten eta Bergaran zituen egoitzak. Unión Cerrajera izenpean sortu zen, 1906an.

Unión Cerrajerako zentral hidroelektrikoak multzo esanguratsua dira; izan ere, tamaina handiko enpresa batenak ziren, Arrasaten instalatu bazen ere Oñatiraino zabaltzen zena, azpiegitura hidraulikoaren bidez, energiaren ustiapena egiteko. Ur-jauziak eraikita, Unión Cerrajera-UCEMek dependentzia energetikoa saihestu zuen, eta tokiko hornitzaile hidroelektriko bilakatu zen. Gaur egun Oñatiko Ur-Jauziak S.A enpresarenak eta Oñatiko Udalarenak dira zentralak, eta herria hornitzen dute.

Ibaiaren erabilera intentsiboa egiten badute ere, Unión Cerrajerako zentral hidroelektrikoek ez dute industriaurreko azpiegiturarik partekatzen, nahiz eta ibaiaren emariaz baliatzen diren. Olateko zentral hidroelektrikoak (Z.H.) bakarrik aprobetxatu zuen Lamiategi Goikoa errotaren azpiegituraren parte bat.

Azterlanean, justu ibai-ertzeetan ez badaude ere lanaren esparruan kokatzen diren beste elementu batzuk sartu dira (Saratxo errota, Urrejola errota, Errotaberri errota, Urdantegieta Z.H. eta Ubao Z.H., egun desagertua).

Azpimarratzekoa da nola paisaia honek produkzio-espazioaren okupazioa islatzen duen bere zabalera osoan; hala, produkzio-unitateak segidan ikus daitezke ibaien ibilguetan. Ibai horien indar hidraulikoaren erabilera intentsiboa bilatzen zen, etenik gabe. Oso ohikoa zen erabilera hori Euskal Autonomia Erkidegoko industrializazioan eta espazioaren okupazioan.

Uraren ustiapenari dagokionez, ikerketa-objektu den paisaian, industriala dena nabarmentzen da industriaurrekoa baino gehiago. Bigarrenak bere garrantzia du oinarri historikoari dagokionez, baina ez du hainbesteko ondare-presentziarik lurraldean.

Guneak, Eremuak, Elementuak, Funtzioak

Bi laburpen-taula egin dira: lehenengoak Arantzazu/Araotz ibaiko ondare-elementuak jasotzen ditu, eta bigarrenak Ubao ibaiko ondare-elementuak.

Taula horiek paisaian identifikatutako elementuak antolatzea dute xede. Horietan elementuak (EL), kokatzen direneko gunea (G) eta eremua (ER) eta betetzen duten funtzioa (F) adierazten dira. Eremu eta elementu horien identifikazioa Unión Cerrajera enpresako sistema hidroelektrikoaren parte funtzionalari lotuta dago, eta horrela ulertu behar da.

Ondare-elementuak Arantzazu/Araotz ibaian

* Akuegi eta Jaturabe errotek beren jatorrizko itxura mantentzen dute. Gainerako errotek aldaketa handiak jasan dituzte eta etxebizitza bilakatu dira, nahiz eta batzuek ia osotasunean mantentzen dituzten azpiegitura hidraulikoak, presa eta kanala (Lamiategi, Zuazola eta Usako erroten kasuan), eta beste batzuek aurriak baino ez dauzkaten, edo azpiegiturarik ez, zuzenean (Errotaberri eta Saratxo erroten kasuan).

** Funtsezkoa da Olate, Jaturabe eta Lamiategi zentralak elkarlotzen dituen sistema hidraulikoa.

Ondare-elementuak Arantzazu/Araotz ibaian

° Ubao ibaiaren kasuan ere etxebizitza bilakatu dira errotak, eta ez dute azpiegitura hain ondo kontserbatu, Murgi eta Linazibar errotetan ikus daitekeenez (presa bakarrik mantentzen dute). Santa Cruz errota da salbuespen bakarra, osorik mantentzen baitu azpiegitura osoa.

PAISAIAREN BALORAZIOA

Arantzazu/Araotz eta Ubao ibaietako industria-multzoaren balio historikoari dagokionez, ibaibidean zehar industriaurreko garaitik industrializazio modernora arteko bilakaera ikus daiteke, XV. mendetik gaur egunera arteko adibideekin. Zentzu horretan, industriaurreko garaitik azpiegitura hidraulikoen adibide batzuk edo Lamiategi errotako eremu arkeologikoa kontserbatzen dira.

Era berean, beren azpiegitura hidraulikoak kontserbatu dituzten hainbat errota mantendu dira, Akuegi edo Santa Cruzekoak kasu. Hala ere, Arantzazu/Araotz eta Ubao ibaietan ez dira industriaurreko geruza eta geruza industriala gainjarrita dauden baina bakanak diren bi gertakari bezala identifikatzen soilik. Egiaztatu egiten da energia elektrikoa sortzeko zentroek antzinako burdinola eta errotek egiten zuten ur-emariaren ustiapena nola baliatu zuten; ordurako, garai industrialean sartuta bete-betean.

Energia hidroelektrikoaren produkzioa erabakigarria izan zen gainera Euskal Autonomia Erkidegoko garapen industrialean; energia-iturrien bilaketan ibaibideak ustiatu ez balira, ezin izango lirateke lurraldeko industrializazioa ahalbidetu zuten prozesuetako asko garatu. Arrasateko Unión Cerrajera enpresaren historia nabarmendu behar da hemen, zentral hidroelektrikoen sare interesgarri bat diseinatu baitzuen autosufizientzia lortzeko xedearekin.

Arantzazu-Araotz ibaian kalitatezko eraikuntza-adibideak daude, balio arkitektoniko-morfologikoaren ikuspuntutik. Azpimarratzekoak dira arkitektura tradizionaleko adibideak (errotak). Horietan, argi azaltzen da egurrezko egitura eta harrizko karga-hormetan oinarritutako eraikitze-tipologia definitu bat, isurki bikoitzeko estalkiekin. Ehoketarako eraikin eta burdinoletan, ganga-formako estolda eta tunel hidraulikoen eraikuntzak ere nabarmendu behar dira. Aztertu diren eremuek, oro har, ondo mantentzen dute kanpoko azala: ez da aldaketarik egon ez bolumenetan ez fatxaden antolaeran. Arkitektura tradizional horrek jarraipena izan du garai industrialean, azpimarratzekoa izanik tipologia horiek nola egokitu ziren XX. mende hasierako zentraletara. Olateko zentral hidroelektrikoa da salbuespenetako bat, arkitektura eklektikoaren adibide.

Nabarmentzekoa da, beraz, Arantzazu/Araotz eta Ubao ibaietako multzoa, bertako elementuak garrantzi handikoak direlako energia hidraulikoaren ustiapenari lotutako produkzio-prozesua interpretatzeko. Ildo horretan esan behar da osorik mantendu direla azpiegituretako batzuk, bai industriaurreko garaikoak zein garai industrialekoak.

Hautatuak izan diren Akuegi, Santa Cruz eta Usako errotetan, adibidez, agerikoa da nola baliatu zen indar hidraulikoa burdinola eta errotetan. Eta Olateko zentralaren ustiatze-sarea ere azpimarratzekoa da zentral hidroelektrikoen ustiapenaren ikuspegitik.

Aipatutakoez gain, integritate-balioa ere nabarmendu behar da paisaia horretan; izan ere, eremu gehienak osorik eta egoera onean mantendu dira. Azpiegitura hidraulikoen eta ehoketarako makinen parte handiak mantendu dira. Jaturabeko zentrala azpimarratu behar da hemen, azpiegituraz gain garaiko makineria mantentzen baitu oso-osoan. Kontuan hartu behar da azken hamarkadetan errota eta zentral askok utzi diotela funtzionatzeari, eta, ondorioz, eraitsi eta mutilatu egin direla horien produkzio-instalazioak. Hori dela eta, funtsezkoa da aztertu diren ibaietako elementuak kontserbatzea, gutxienez errota bat eta lau zentral kontserbatzen direlako eremu mugatu batean jatorrizko makineriekin.

Interpretazio-gaitasun handiko paisaia egiten du horrek; ibaibidearen industriaurreko ustiapenetik energia elektrikoaren produkzio modernora arteko iragatearen adibide bikain. Horrez gain, Euskal Autonomia Erkidegoko ibai-ibilguetan egin zen ustiatze intentsiboaren adibide osoenetakoa eta ondoen kontserbatuenetakoa ere bada. Paisaia aberatsa da industriaurreko (burdinolak eta errotak) eta garai industrialeko (zentral hidroelektrikoak) makina hidraulikoetan.

Laburbiltzeko, lurralde-interes argia erakusten dute Arantzazu/Araotz eta Ubao ibaietako paisaia kulturalek: balio propioak biltzen dira bertan, elkarren osagarri eta interes handiagokoak bilakatzen direnak osatzen dituzten eremuak banan-banan aztertu ahala. Horrela, orografiak eta gizon-emakumeen ekintzek (baliabideak ustiatzera bideratuak) balio handiko espazio bat sortu dute paisaiaren, bizitegien eta produkzioaren ikuspuntutik, Euskal Autonomia Erkidegoko industrializazioaren adierazgarri.

Produkzio-eremuak leku berean biltzeak egiten du, hain zuzen, hain interesgarri paisaia hori; burdinolak, errotak edo zentral horiek isolaturik baleude eskualde-balioa izango lukete dudarik gabe, baina, aztertutako kasuan, Euskal Herri mailakoa da horien garrantzia. Oñatiko Unión Cerrajerako zentralen kasu konkretuan, elektrizitatez hornitzen zituzten inguruko beste herri batzuetako industriak.

JATORRIZKO DOKUMENTUAREN EDUKIA:

Jatorrizko dokumentu osoak zabalago garatzen ditu honako puntu hauek: ikerketaren esparrua, erabilitako metodologia, azterketa-eremuko araudi legegilea, paisaia industrialaren justifikazioa, ondare-interesa duten eremuen identifikazioa, balorazioa, interes-eremuen zedarriztapena, bibliografia eta dokumentazioa.

Jatorrizko dokumentua ikusi eta azterlanari buruzko informazio zehatzagoa izateko, sakatu esteka hau: “informazio gehiago”.