astronomia
iz. Argizagien eta unibertsoaren egituraren zientzia. ik. izarrizti. Argizagien egitura, itxura, osagaiak, elkarrekiko distantzia, argizagien arteko lotura eta higidura aztertzen duena. Alor asko ditu aztergai eta gaur egun fisika modernoaren barruan sartzen dela esan daiteke. Antzinako herrietan azaldu ziren astronomiarekin zerikusirik duten datuak (argizagien lehen mapa adibidez, K.a. 2500. urtean egina da). Miletoko Talek, K.a. 600. urtean zabaldu zuen astronomia Greziara. Ondoren, K.a. 150. urtean, Ptolomeok teoria geozentriko bat ezagutarazi zuen, 14 mendetan ontzat eman zena. Teoria horren arabera, planetak lurraren inguruan orbita zirkularretan higitzen dira, eta orbita horietatik kanpo daude izar higikaitzak. 1543. urtean, Kopernikok, astronomia modernoaren sortzaileak, teoria heliozentrikoa eman zuen aditzera De revolutionibus orbium coelestium liburuan. XVII. mendea astronomiaren urrezko aroa izan zen: Kepler zientzialariak orbita horiek eliptikoak direla ikusi zuen eta planeten higiduraren hiru legeak eman; 1610ean Galileok teleskopioa asmatu zuen. Galileok eta Newtonek lurreko gorputzen higidurari buruzko legeak zehaztu zituzten, eta Newtonek grabitazio unibertsalaren legearen arabera azaldu zituen Keplerren hiru legeak. XVIII. mendean higiduraren legeak landu ziren, eta izarrak sailkatu eta irudikatu zituen Herschel-ek. 1860 urtetik aurrera, fotografiaren, fisika nuklearraren eta espektroskopiaren ildotik etorri dira aurkikuntza nagusiak. Erradioastronomiaren eta satelite artifizialen bidezko behaketak dira gaur egun erabiltzen diren metodo berriak. v Astronomia urtea: 365,242 egunetako denbora epea. Lurra bere orbitaren puntu batetik igarotzen denetik puntu horretatik berriz igarotzen den arteko denbora epea. ■ Gamma astronomia. Astronomiaren alorra, kanpoko espazioko gamma irraden portaeraren behaketaz diharduena. Atomoen nukleoetan gertatzen diren trantsizioek eta irrada kosmikoen eta izar arteko materiaren arteko talken ondorioz gertatzen diren desintegrazioak eraginak dira gamma irradak; energia handiko irrada elektromagnetikoak dira, uhin luzera X irradena baino are laburragoa dutena, eta beraien ikerketari esker kanpoko espazioan gertatzen diren ahalmen handiko zenbait prozesu ulertu ahal izan dira, adibidez neutroi izarren, quasarren eta zulo beltzen ingurukoak. Bestalde, gamma astronomia antimateria antzemateko ere baliagarria da. ■ Irrada infragorrien astronomia. Espazioko argizagiek igortzen dituzten irrada infragorriei antzematen dien eta haiek ikertzen diharduen astronomiaren alorra. Eguzki sistemako planetek igortzen dituzten irrada infragorrien behaketaren bidez, planeten eguratsaren osaeraren inguruko ezagueran aurreramendu handiak egin ahal izan dira. Infragorrien astronomiak izarren tenperaturaren berri ere eman du, eta galaxiaren egituraz hainbat xehetasun ezagutu ahal izan dira azken urteotan. Alor honetan aurreramendu handia ekarri zuen 1983an IRAS sateliteak egindako ikerketak, ordu arte baino urrunagoko tarte baten irrada infragorriak ikertu baitzituen eta zeruaren mapa infragorri bat osatu ahal izan baitzen. Harrezkero hainbat lan egin dira eta galaxiaren bilakaerari buruzko teorietan berrikuntza asko egin dira. ■ Radar astronomia. Zeruko argizagiak haiei irrati uhinak igorriz eta oihartzuna aztertuz behatzen dituen astronomiaren alorra. Radar astronomiako lehenengo behaketak 1946an egin ziren, Ilargiaren oihartzunak oinarri harturik. Geroago antena handiagoak eta irrati transmisore ahaltsuagoak eraiki ziren eta Ilargiari, Merkuriori, Artizarri eta Marteri eta Eguzki koroari buruzko ikerketak sakondu ahal izan ziren. Izan ere, antena bat, irrati hartzaile sentikor bat eta datuak erregistratzeko eta prozesatzeko sistema bat dira beharrezkoak era honetako ikerketak egiteko.
