Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak

Henrik Ibsen (1828-1906)

Eragin askoren arragoan

Henrik Ibsen Skien-en jaio zen semealaba askoko familia batean. Aitak kiebra jo zuen espekulazioetan, eta zurrutari eman zitzaion ; amak mistizismoan aurkitu zuen geriza ; azkenerako bikote hura bereizi egin zen. Etxeko giroaren eraginez, eta izaeraz lagunarterako zuen joera eskasez, Ibsenek haurtzaro bakartia izan zuen, bere baitara hildua. Hamasei urterekin, Grimstad-era hidali zuten, farmazia batean saltzaile-mutil.

Han igaro zituen sei urte, han izan zituen lehen maitasunezko harremanak, zorigaitzekoak, eta han idatzi zituen lehenengo poemak, erromantizismo malenkoniatsua zerienak . Irakurtzeari guztiz emana, norvegiar eta daniar erromantiko nazionalisten eragina izan zuen, hesteak beste : H.A.Wergeland eta A. G. Oeshlenschlager pentsalariena.

Anbizio handikoa eta autodidakta zen, batxilergoa Kristianian (Oslo) egin zuen, gero medikuntza ikasketak egiten hasi zen, baina berehala utzi zituen. Politikarako eta literaturarako zaletasun handia zuen ordea, eta, 1850ean, bere lehen antzerki lana argitaratu zuen, Brynjolf Bjarme ezizenez, Catilina, neurtitzetan ondutako drama. Urte hartan bertan Kjoempehoien (Gerrariaren muinoa) idatzi zuen, Norvegiako folkloreari Ibsenek eskaini zizkion antzerki lanetan lehena. Kristianian zela, Andhrimmer aldizkarian jardun zuen lanean, olerkiak, kritikak eta parodiak idazten.

Artean ezezaguna eta baliabiderik gabe, Bergen-en hartu zuen bizilekua, eta han sei urte egin zituen ; oso garai emankorra eta garrantzi handikoa izan zen hura Ibsenentzat, «Norvegiako Teatroan» lan egin baitzuen, idazle eta zuzendariaren ordezkogisa, eta han ikasi baitzuen ofizioa. Dirulaguntzak eman zizkioten Alemanian eta Danimarkan antzerki giroan ibil zedin. Aldi hartan Ibsenek beregan eragin handia izango zuten hiru autoreren obra irakurri zuen : Shakespeare -maitagarriei buruzko komedia bat egin zuen haren eraginez, Midsommernatt (1853, San Juan gaua)- ; Kierkeggard, haren filosofiak bizitza osoan izango zuen eragina Ibsenengan ; eta Hermann Hettner-en Das moderne Drama (1852, Drama modernoa) bere lanbiderako oinarri-oinarrizko gauza batzuk irakatsi zizkiona : trajedia historiko batean pertsonaien arteko liskarrak psikologikoa behar duela, eta obra jakin bateko liskarrek eta gaiek garai guztietarakoak behar dutela.

Arau horiek Ibsenek berehala aintzat hartu zituen bere lehen obra garrantzitsuan : Fru Inger til Ostraat (Inger Ostraat-eko andrea), 1855ean idatzia eta antzeztua, eta 1857an argitaratua. Norvegiako historiatik ateratako gai baten bidez azterketa psikologiko eta moral bat egin zuen Ibsenek, eta egikeran Eugene Scribe frantses antzerki idazlearen eragina zuen, Ibsenek oso miresten baitzuen eta hura imitatzen saiatu baitzen bere bizitza osoan. Ibsenek 1856an saga islandiarretan oinarriturik idatzi zuen Gildet pa Solhaug (Solhaugeko jaia) obrak arrakasta handia izan zuen ; Olaf Liljekrans (1856) norvegiar herri kantetan oinarritutako obrak, berriz, porrot egin zuen. Bitartean, Ibsen genero guztietan eta estilo guztietan ari izan zen lanean.

1858an Susannah Thoresenekin ezkondu zen. Ibsen hiriburuko antzoki berriaren zuzendari artistiko izendatu zuten ; islandiarsagatan oinarritutako beste antzerki lan bat idatzi zuen Hoerrnoendene pa Helgeland (1858, Helgelandeko gerrariak), teatro horretan bertan antzeztu zenean arrakasta handia izan zuena. Urte hartan bertan antzoki hark porrot egin zuen. Ibsenek arteaz zituen iritzi harroez haserre baitziren, haren etsaiek gogor gaitzetsi zuten : Ibsen depresioak jo zuen, zalantzan zegoen bere buruaz, arrunt erori zen azkenean, eta edaten hasi zen ; garai hartan jaio zen haren seme Sigurd. Bere bizitzan izan zuen arazo nagusiak oinazetuta zeukan : nola aukeratu bokazio artistikoaren eta bizitzako zorionaren artean, eginbeharraren eta askatasunaren artean? 1860 eta 1861 oso urte ilunak izan ziren Ibsenentzat : bere burua hiltzeko asmoa zebilkion behin eta berriz gogoan. 1861ean argitaratu zuen poema epiko batek, Terje Vigen, Ibsen bere onera etortzen hasia zela iragartzen zuen : borondatearen indarraz bere samina eta mendeku gosea ahaztera iristen den gizon baten eskuzabaltasun heroikoa kontatzen du. Hurrengo obrak, KjoerlighedensKomedie (1862, Maitasu naren komedia), bere aurreko obra baten moldaketa, Ibsenen ezkortasuna islatzen zuen eta bere garai handiko dramak iragartzen zituen. Maitasunaren eta ezkontzaren satira anker bat da, eta Ibsenek gogotik larrutu zuen «bizitzako gezur handi hura», geroztik ere maiz landuko zuen gaia ; izan ere, Ibsen zapuztuta bide zegoen bere emazte gogor, autoritario, menderatzailearekin . Antzerki lan haren berritasunak harrituta utzi zituen ikusleak, eta Ibsenek ez zuen 1873 arte lan hura berriz antzezteko baimenik eman.

Hurrengo obrak, Kongsemnerne (1863, Erregegaiak), berriz, arrakasta handia izan zuen. Erdi Aroan Norvegiako bi erregeren arteko aurkakotasuna kontatzen zuen, baina Ibsenentzat guztiz ere garrantzitsua zen bokazioaren irrikaren eta zalantzak zapuztutako anbizioaren arteko borroka zen haren gai nagusia. Hasierako antzerki obra haiekin Ibsen trebatua zegoen ordurako, baina itota sentitzen zen Norvegia tradizionalista hartan ; Kristianiako Antzokiko literatura aholkulari izendatu zuten, eta lan haren barnean bidaiatzeko aukera ematen zitzaion : Ibsen atzerrira joan zen beraz, hogeita zazpi unerako.

Obra nagusiak

Ibsenek Erroman hartu zuen bizilekua.

Gogoetari eman zitzaion eta argi ikusi zituen bere obrako ardatz batzuk, eta bere lanaren betebeharra : bere herria gidatzeko idatzi beharra zeukan, bere baldarkeriatik atera beharra zeukan, eta bere handitasunarensena eman. Garai hartan bere lehen maisu lana idatzi zuen : Brand (1866), hasieran poema epiko bat izan zena. Obra nahasi eta kontraesanez betea zen, eta elkarren kontrako gauzenganako lilura adierazten zuen, bere garaian kritikari askok ulertu ez zuten eta Ibsenen teatro osoaren ezaugarri den anbiguotasunaz. Obra haren handitasun epikoak, uko egitez eta tirabirez beteak, arrakasta itzela izan zuen norvegiar ikusleen artean.

1867an Ibsenek Brand-en halako kontrako saio bat egin zuen : Peer Gynt. Olerkaria, harroputza, alproja, arduragabea da Peer Gynt, betebeharrari, borondateari eta errealitateari ihes egiten diona. Obra honetan Ibsenek nortasun sendoaren premia handia adierazi zuen, eta, bide batez, erromantizismo nazionalista kritikatu zuen. Bere alabaren heziketa zela eta, Dresden bizilekua harturik, Peer Gynt-en moldaketa moduko bat egin zuen : De Unges Forbund (1869, Gazteen batasuna).

Baina Ibsenek bazeraman bolada bat beste kontu batzuez kezkatuta. Gizabanakoaren aldeko grinak bultzaturik eta talde zentzuaren higuinez, joera anarkistak begiz jo zituen. Askatasunaren kezkak, erlijiozko kezkek eta Hegel, Schopenhauer, Renan eta Brandesen liburuetatik atera zituen irakaspenen eraginez, gizadiaren historiaz bere buruari galdezka aritu zitzaion : Nola interpretatu historia? Iritsi nahi diren helburuek ba al dute loturarik egindako gauzekin? Horiek dira, besteak beste, Coesars Frafald (Zesarren apostasia) eta Kejser juliun (Julian enperadorea), Kejser og Galiloeer (Enperadore eta Galilear) izenburuarekin 1873an batera argitaratu zituen bi obretako galdera nagusiak.

Bere Garaiko Dramak

Ibsenek lau urteko geldialdia izan zuen bere lanean ; bidaia asko egin zituen, Munichen hartu zuen aldi baterako bizilekua, eta gero Erromara itzuli zen berriz. 1877an lan sail bat hasi zen argitaratzen, "Bere Garaiko Dramak" esaten zaienak, bere garaiko gertaerak lantzen zituztelako, benetako datuak, teoria sozial, politiko eta filosofikoak, ahalegin satirikoak eta harritzeko moduan egiazkoak ziren pertsonaiak nahasirik.

Samfundets Stotter (Gizartearen euskarria) izan zen lan horietan lehena. Bere ideiak pertsonaia errealista eta bere garaikoetan gorpuztea erabakia zuen Ibsenek, baina drama horiek ez ziren bere garaiko ohituren erakusgarri soil ; egileak kezkatuta zeukaten ideiak adierazi zituen han : egia eta askatasuna iritsi nahia.Drama sail horietan ezagunena eta ospetsuena Et Dukkehjent (1879, Panpinen etxea) da, egunkarietan argitaratutako gertaera batean oinarritua. Laura Kieler irakasle baten emaztea da, senarra gaixorik du, eta hura salbaltzeko diru kopuru bat hartu behar izan du maileguan, senarrari ezer esan gabe; senarrak kargu hartu dio horregatik, eta azkenean bikotea dibortziatu egiten da. Camilla Collett-en ideia feministak indar handia zuten orduan Norvegian, eta Ibsenek, giro haren eraginez, gizonezkoen eta emakumezkoen arteko liskarra adierazi zuen, eta gizonentzat eta emakumeentzat eskakizun moralak zeharo desberdinak izatea eta gizonezkoen ikuspegia nagusitu izana kritikatu zuen. Horrez gainera, obra horretan beste hainbat gai lantzen dira indar trajiko handiz : kontzientzien artean komunikatzeko ezintasuna, zorionaren eta zoritxarraren arteko dialektika estugarria, irudimenezko munduaren eta mundu errealaren arteko kontraesan beldurgarriak, eta iraganak pertsonarengan duen eragina eta hari sortzen dion larrimina. Baina, batez ere pertsonaien indarra, bizitasuna eta benetako izatea da mundu osoan, bai bere garaian eta bai geroztik, arrakasta handia izan zuen obra honen alderdirik bikainena.

Hurrengo bi obretan, Gengangere, (1881, Heriotzatik etorriak) eta En folkefiende, (1882, Herriaren etsai bat), bide berari jarraitu zion Ibsenek: errealitatean oinarriturik, ideia ausartak pertsonaia indartsuen bidez adieraziz, trebe, zehatz eta soil.

Gengangere-k eskandalu handia sona zuen gizabanakoak gizartearen konbentzio moralen kontra zoriontsua izateko eskubidea duela esateagatik, eta tabu asko gordingordinik aipatzen zituelako : sexu bidezko gaixotasunak, intzestua, mozkorkeria. En ,folkefiende-n, berriz, bere garaikoen oportunismoa eta utzikeria eta gehiengoaren ergelkeria eta eskastasuna salatu zituen.

Vildanden (1884, Basa ahateak) drama sozial bat zen, pertsona ahulen zapalketa aipatzen zuen, baina pertsonaien psikologia nagusitzen zitzaien ideiei, giro ezkor eta garratz batean. Maila bereko maisu lanak dira Ibsenen hurrengo obrak : Rosmersholm (1886), Fruen fra Havet, (1888, Itsasoko andrea) eta Hedda Gahler (1890).

1891n Ibsenek sekulako ospea zuen Eskandinavian eta Alemanian. Bere herritarrek mirespen osoz hartu zuten bere herrian, han kokatu baitzen berriro. Baina hala ere Ibsen ez zen zoriontsu, bere baitako zoriona eta bokazioaren grina elkartu ezinez . Geroztik hiruzpalau obra idatzi zituen : BygmesterSolness (1892, Solness eraikitzailea), Lille Eyolf (1894, Eyolf txikia), jean- Gabriel Borkmann (1896), Nar vi dode vagner (1899, Hildakoen artetik berpiztuko garenean). 1901ean apoplejiak jo zuen, eta handik bost urtera hil zen, Oslon.