Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak

Walter Scott (1771-1832)

Iraganaren zaletasuna XVIII. mendearen bukaeran

Walter Scott (1771-1832) Edinburgon jaio zen, baina osasun txarreko haurra izanik -elbarri geratu zen-, Highlands-etan, Eskoziako iparralde menditsuan, eman zuen bere haurtzaroaren parte bat, aiton-amonen etxean, amonak eta izebak kontatzen zizkioten ipuin, balada eta kontakizun zaharrak entzunez eta ikasiz.

"Gotikoaren berpizkundea" deritzanaren baitan (The gothic revival) ulertu behar da Scotten literatura lana. Izan ere, fikziozko iragan idealizatu baten zaletasunak irakurlego zabala harri herria zuenean iritsi zen Scott literaturara. 1760an, James Macpherson eskoziar poetak antzinako britainiar bardoen garaira itzuli nahi izan zuen Ossian-en poemak obrarekin; aldi berean ia, Thomas Percy-k ingeles poesia zaharreko testuak bildu zituen (Ingeles poesia antzinakoaren erlikiak, 1765) ; aldi bertsuan berraurkitu zuten ingelesek Chaucer, eta saiatu zen Chatterton estilo zaharra imitatzen . Scott hera George Ellis-ekin jarri zen harremanetan 1801. urtean, Ellis zalduneriako testuak, geroago argitaratuko zituenak, biltzen ziharduen unean. Sturm und Drang alemaniar higikundearen garrantziak eta Gottingen-go idazle taldearenak indartuko zuten gero Erdi Aroko iraganaren zaletasuna . Scottek argitaratu zituen lehen lanek joera horri jarraitzen diote : Burger-en baladak itzuli zituen, horien artean Lenore eta Ehiztari basatia 1796. urtean, eta Goetheren Gotz von Berlichingen drama 1799. urtean ; eskoziar balada zaharren bilduma bat ere argitaratu zuen, berak idatzitako lanekin osatuko zuena, eta, bestalde, iraganagaitzat zuten poema dramatikoak ere kaleratu zituen, besteak beste The Lay of the Last Minstrel (1805, Azken trobadorearen poema) eta The Lady of the Lake (1810, Aintzirako dama). Hala ere, eta edozein dela ere Scotti poeta gisa ematen zaion lekua, hitz neurtuen mugak, generoarenak eta modarenak, bere garaiko usadioetatik ateratzea eragozten zioten. Hortaz, iraganaren berreraikuntza estilo berri batez jantzi ahal izateko, eleberriaren generoak eskaintzen duen askatasuna aurkitu behar izan zuen, eta, hala, kontagintzaren bidetik, iraganaren zaletasun nostalgikoa gaindituz, historiaren zentzuari heldu alial izan zion.

Scotten ekarria

Lord Byron poetaren arrakasta gero eta handiagoaren mehatxua sentitu zuelarik, eleberrigintzari heldu zion Scottek, eta, hala, 1814an, Waverley or Tis Sixty Years Ago (Waverley edo duela hirurogei urte) argitaratu zuen ; eleberrigintzaren gailurra nolanahi ere 1820 inguruan jo zuen, Ivanhoe plazaratu zuenean. Handik aurrera, hil zen arte, fama handia izan zuen, dirua, tituluak eta era guztietako sari eta opariak ekarri zizkiona. Landetxe bat erosi zuen, Abbotsford, eta dirutza handiak gastatu zituen han antzinako altzariak erosten eta etxea berriztatzen, baina, 1826an, bere argitaratzaileetako batek erreka jo zuelarik, arazo ekonomiko handiak sortu zitzaizkion, eta estuasunean eta zorrak ordaintzeko inoiz baino lan gehiago eginez bizi izan zen hil zen arte.

Berrogei eleberri historikotik gora idatzi zuen : lan ugaria beraz, haina kalitatez ez beti maila berekoa, bere garaiko modak eta gustuak agertzen baititu beti ere -fantasiaren zaletasuna bereziki-, eta gehiegikeriaz zenbaitetan ; baina lan hori, akatsengatik hain zuzen ere, europar literaturarenune orijinal baten adierazgarri da. Izan ziren Scotten aurretik beren gaiak eta pertsonaiak iraganean bilatu zituzten eleberrigileak (Mme de La Fayette, adibidez, edota Horace Walpole bere Otranteko gaztelua eleberrian), baina historiaren berreirakuntzak ez zituen inoiz agertu Scotten eleberrietan eskaintzen dituen ezaugarriak. Ordu arte, heren irakurleak iraganera eramaten saiatzen ziren eleberri "historiko" zeritzanen egileak, baina denbora desagertu zelako irudipena sortuz beti ere, berariaz eta arduraz ezabatzen baitzuten denborazko aldearen aipamen oro. Baina Scott XIX.. endeko irakurleari mintzatzen zaio, eta helburu jakin eta argi batez gainera, alegia,XII. mendeko bere arbasoak, edo hirurogei urte lehenagoko aiton-amonak, nola bizi ziren agertu ; Scotten asmoa, hortaz, didaktikoa da batez ere, eta asmo horrexetatik sortzen da deskribapenen luzera, haien zehaztasuna eta ezaugarri teknikoak. Scotten istorioetan gauzakiak eta gertalekuak ez dira bakarrik aipatzen intrigarekin duten zerikusiagatik, aitzitik, berreraikuntza baten funtsezko osagaiak dira, eta egileak kontakizunean esku hartzen duenean oraina iraganean sartzen dela dirudi.

Baina ez da bakarrik kontakizuna kokaleku historiko pintoresko baten mende jartzeak Scott bere aurreko egileengandik bereizten duena, historia hera ulertzen baitu hark heste modu batera. Scotten aurretik, ia apaingarri hutsa zen materia historikoa, helburua heroiaren sentimenduen analisia azpimarratzea zuena, ez gehiago. Baina eleberriaren gai bihurtuta, mugimendu etengabe gisa aurkezten da historia, aldiek eta indar desberdinen arteko konpromisoek markatua : Waverley-n, gizarte feudal batean -Highlands-eko menditarren gizartean- nola tankera modernoko monarkia konstituzionala nekez txertatzen den kontatzen da, 1745 inguman ; Ivanhoe-k berriz, XIII. mendetik aurrera nola desagertu zen pixkana konkistatzaile normandoen eta saxoniar garaituen arteko areriotasuna kontatzen du, asimilazio motel batez ingeles nazioa osatu zen arte ; The FairMaiden ofPerth eleberriaren (1828, Perth-eko neska polita) gaia da nola borrokatu ziren XIV. mendeko hirietako burgesak noblezia bizkarroi baten kontra heren eskubideak lortzeko, feudaltasun arkaikoa baitzen noblezia haren eredua.

Maitasunezko istorioak, Scotten garaiko kontagintzan funtsezkoak -eta oroitzapen historikoaren aitzakia izan ohi zirenak-, oso bigarren mailakoak dira Scotten liburuetan.

Izan ere, Scotten eleberri gehienetan, kontakizunaren bigarren partean bakarrik sortzen dira amodiozko auziak, dramaren benetako osagaiak ondo finkatuak daudenean . Sarritan gaitzetsi izan zaio Scotti bereanalisi psikologikoen pobretasuna. Baina kritika hori egitea egilearen helburua gaizki ulertzea da : berpiztu nahi duen iragan hori halako distantziaz dago hartua, non eleberrigilea behartua baitago bere pertsonaiak beti ere beren gatazketan ikustera, gainerako gizarte taldeekiko harremanetan, bere garaiko ideien baitan, elkarren kontrako gertatzen diren ideiekin borrokan.

Hori eginez, Scottek modu inplizitoan uko egiten dio gizonaren mitoa edo giza bihotza betiereko eta unibertsal delako ideiari ; mito horiexek agertzen dute zergatik lantzen zen historia elementu osagarri eta apaingarria balitz bezala Scotten aurretik ; haina Scotten pertsonaiak, beren sentimendu,ideia eta erreakzioetan, multzo sozial konplexu batean daude murgilduak, etamendeko dira. Zenbaitetan, hori egia da, areagotuak edo bakunduak daude egoerak Scotten eleberrietan, maiz ageri dira anakronismoak eta okerrak, baina horiek guztiek ez diote ezer kentzen Scottek ekarri zuen ikusmolde berriari.

Eragina

Bitxia badirudi ere, Ingalaterran baino areago Europako kontinentean izan zuen eraginik handiena Scotten lanak ; 1820 arte, Ivanhoe arte alegia, itxoin behar izan zen haren lanak kontinentera hel zitezen, haina urte horretatik aurrera segituan zabaldu zen Scotten izena Europa osora. Imitatzaile asko sortu zitzaizkion ; Espainian, adibide baterako, Scotten zenbait nobela bildu zuen Mariano Jose de Larrak bere El Doncel de don Enrique el Doliente lanean (1834, Don Enrique minduaren mutila) ; baina era berean, oso obra aberatsak ere ekarri zituen Scotten erakutsiak, adibidez Manzoniren I Promessi Sposi (Ezkongaiak), lehen idazketa 1821-1823koa duena. Manzonik, Scottenganako zorra ukatu ezik, behin baino gehiagotan aipatu zuen. Hain zuzen ere, Scottek berak 1831n Milanen egin zioten elkarrizketa batean adierazi zuen ezen, baldin eta Manzoniren obra bere eraginari zor bazitzaion, huraxe zuela herak -Scottek- obrarik onena. Alemanian, higikunde erromantikoaren indarragatik -iragan idealizatu batera itzultzea aldarrikatzen zuen-, Scotten aurrekoa izan haitzen higikunde hori, ezzuen hainbesteko arrakastarik izan, haina Errusian, aitzitik, idazle handiak, Gogol bere Taras-Boulha-rekin (1834) eta Puxkin Kapitanskaja Dock eleberriarekin (1836, Kapitainiaren alaba), bete-betean kokatzen dira Scottek zabaldu zuen bidean. Frantzian, 1820-1870 urte bitartean, ez zen ia idazlerik izan zenbait eleberri historiko idatzi ez zuenik.

Scotten eragina, hasteko, historiaren berreraikuntza formal baten zentzu estuan gorpuzten da : xehetasun pintoreskoa zaintzen da, eta orobat zaintzen dira bizimoduaren baldintzak, zenbaitetan orainari uko eginez eta iraganaren gorespen nostalgiko baten zerbitzuan, Alfred de Vigny frantsesaren Cinq-Mars-en bezala (1826, Martxoak 5). Baina beste idazle batzuk, zein bere modura, saiatu ziren Scotten irakaspenak aplikatzen, eta iragana esplikatuz, ulertzen, herriz biziarazteko, hala Merimee La Chronique du regne de Charles IX lanean (1829, Karlos IX.aren erreinaldiaren kronika) eta Victor Hugo Parisko Notre-Dame-n ( 1831).Urrunago joan zen Balzac : Les Chouans liburuan (1829) Scotten irakaspenei jarraitu ondoren, Scotten metodoaren aplikazioa zabaldu zuen XIX. mendeko gizartearen deskribapena egiteko erabiliz, eta halaxeidatzi zuen La Comedie humaine (Giza komedia) . Eleberri historikoaren moda -"Scotten modura idaztea" esaten zitzaion-, 1870.. rte inguruan galdu zen, baina moda horri esker historiaren eta eleberriaren arteko harremanen definizio berri bat sortu zen, eta definizio horrek zabaldu zion bidea eleberrigintzan errealismoari.