Literatura Unibertsala»Literatura

Poetika

Kontzeptua Aristotelesengandik datorkigu . Izen hori jarri zion bere lan bati, eta geroztik literaturaren arloko sorlanen deskripzioa, sailkapena eta azterketa izan da poetikaren eginkizuna, beti ere kontzeptu orokor eta literaturari buruzko teoria batetik abiaturik. Poetikari, orobat, beste izen batzuk ere eman izan zaizkio. Horaziok Ars poetica hitzak erabili zituen, eta Erdi Aroan ere arte poetikoa kontzeptua erabili zen sarri. Gerora, prezeptiba literarioak agertu ziren, eta ia hogeigarren mendera arte iritsi zen prezeptibaren kontzeptu hori. Gure garaian, zientzia literarioaren kontzeptua hedatu da, eta barruan literaturaren jakintza arloari dagozkion sail guztiak bilduko lituzke ; horren barruan, literaturaren teoria da poetikari dagokion saila.

Aristotelesen poetika

Grezian, hasieran, poetika eta erretorika elkarrekin agertzen dira sofisten testuetan.

Platonek poesiari buruzko gogoeta zabalak eskaintzen ditu elkarrizketetan, batik bat Errepublika deiturikoan. Aristofanes komediagileak ere badu zenbait gogoeta. Alabaina, Aristotelesek eskaintzen du lehen azterketa sistematikoa ; erretorika eta poetika bereizten ditu, eta poetikaren zenbait ezaugarri ezartzen : artea imitazioaren eta harmoniaren bidetik sortzen da, mimesiaren bidez. Poesiaren maila imitazioaren kalitateak erakutsiko du. Badago goi mailako poesiarik (ditiranboa, epopeia, trajedia), badago bigarren mailakorik (poema barreragilea, komedia). Katarsiaren ikuspegia oinarrizkoa da Aristotelesen poetikan ; katarsiaren bidez entzulearen sentipenak astintzen dira, eta barrena garbitzen zaio ; hori da batik bat trajediaren eginkizuna.

Horazioren arte poetikoa

Erroman Greziako ideien eragina sartuz joan zen zenbait idazleren eskutik. Horien artean, Filostratok imitazioarean aurretik fantasia artistikoa ezartzen du ; Plotinok ere, platonismoaren ildotik, indar mistikoa ezartzen du maila gorenean, poesiaren eta arte ororen bultzagarri, eta edertasun senaren azterketa psikologiko bat eskaintzen du ; Dion Crisostomok, berriz, pinturaren, eskulturaren eta literaturaren arteko harreman estetikoak jorratzen ditu, harrigarriro modernoa gertatzen zaigun ikuspegitik ; Longinosen ekarria ere interesgarria da, edertasuna joera gorenaren emaitzatzat hartzen baitu, joera horren iturria Izadian jarririk.

Horazioren poetika biziki landua gertatzen da. Epistula ad Pisones izenekoan garatu zuen bere teoria ; eskaintzen dituen arauen iturria giza izpirituaren lege orokor eta betierekoetan ezartzen du. Berak emaniko zenbait arau hauetxek dira : artelanak batasuna eta xumetasuna izan behar du ; askatasunez jokatu behar du poetak, beti ere disonantzia handirik sortu gabe ; hitzei esanahi berriak eta erabilera ezohikoak ematea zilegi da ; forma eta neurria esanahiaren arabera aukeratu behar dira ; benetako sentipenak eta grinak agertu behar ditu poetak ; tradizio poetikoa errespetatu behar da ; Greziako artean dago perfekzioaren eredua ; arterik gabe, trebezia orok ez du ezer balio.

Horazioz aparte, interesgarria da Marzialen ikuspegia : artearen eta mimesiaren ikuspegi errealista agertzen du ; tradizioari aurka egiten dio, eta barre egiten dio edozeri, baita poesiari berari ere, zaharkiturik eta ahiturik ikusten baitu.

Kristautasuna nagusitzen denean, kristau apologiagileak agertzen dira. Tradizio paganoaren gainetik tradizio biblikoa ezartzen dute, eta poeta paganoen ahotik izpiritu zikinak eta deabruak mintzo direla diote. Idazle paganoei eraso gogorra egiten diete ; alabaina, Justino bezalako egileek idazle paganoak ere onartzen dituzte. San Jeronimok dio, hobe dela egia agertzea, era artistikoan ez bada ere, ezen ez modu artistikoa erabili eta egia estaltzea. Geroago, San Agustin forma ederren alde agertuko da, nahiz eta formak beti egiaren mende egon behar duen.

Eskolastika

Erdi Aroan poetikaren ikuspegi anitz hedatu zen eskolastikaren aurretik. Horien artean estetika hisperikoa deritzana deigarri gertatzen da ; testuaren argitasuna gaitzesten zen, eta hermetismoa bultzatzen ; iluntasuna zen helburua, eta horretarako alegoriak, enigmak, igarkizunak, hieroglifoak eta antzeko baliabideak erabiltzen zituzten .

Karlomagnoren garaiko berpizkundean, Alkuino-k Zizeronen erretorika eta Horazioren arte poetikoa berreskuratu zituen eskuliburu laburren bidez. Geroago, eskola anitz agertu zen ; Juan de Garlande-k Poetria kontzeptua sartu zuen eta genero literario klasikoen sailkapena eskaini ; haren lanak hedapen handia lortu zuen.

Eskolastikak kontzeptu filosofikoetan oinarritu zuen poetika, eraikuntza espekulatibo landuak sorraraziz. San Albertok egia eta ontasuna elkartuz bilatu nahi du edertasuna : geroago, ontasuna egiatik datorrela dio, eta egia horretan dagoela edertasuna.

San Buenabenturak gauza guztien edertasuna aldarrikatzen du. Santo Tomasek, aldiz, subjektibismoa sartzen du edertasunaren definizioan : atsegin gertatzen den oro da ederra, batez ere izpirituaren atsegin estetikoa eragiten badu ; Santo Tomasek irudimenari garrantzi handia ematen dio, nahiz eta irudimen hori zuhurtasunez erabili behar den; Aristotelesen ekarria bildu eta sintetizatu zuen, arteen sailkapena eginez.

Humanismoa

Humanismoaren etorreraren aurretik, poetika gorte-giroko garrantzitsu bat hedatu zen, batik bat Provenzan, baina baita Catalunyan eta Iberiar Penintsulako beste zenbait aldetan ere ; gero Italiarantz egin zuen, eta han hartuko zuen mailarik gorena . Espainian, Santillanako Markesak poesiaren alde ludikoari uko egin, gai arrunt eta lizunak arbuiatu, eta atseginaren eta heziketaren arteko bidea hartu zuen. Italian, Dantek poesia egiaren zerbitzuan jarri nahi zuen ; haren ustez, poesia jainkoaren dohain bat da, musen bidez datorrena ; poetak filosofoa ere izan behar du, eta estetika ezti berri bat landu behar du, maitasunaren bidez; horri guztiari "dolce stil nuovo" deitu zion. Gero, "de vulgari elocuentia" liburuan latina ez ziren hizkuntza arruntetan idatzi eta hizkuntza horiek maila literario jasora igoaraztea aldarrikatu zuen. Dantek poesiari ez zion eskatzen erralitatearen mimesi huts izatea, errealitate hori eraldatzeko indarra baizik. Petrarca ere bide beretsutik doa, eta esanahiari garrantzi handiagoa ematen dio adierazpide dotoreari baino. Boccaccioren ustez, poesia barneindar bat da, eta gauzak irudimenaren bidez era ederrean adierazteko ahalmena handik datorkigu. Petrarcaren bidetik garatu zen batez ere humanismoa Italian, eta Cinquecento zeritzan mugimenduak eraman zuen muturreraino ; jakintsuen eta elizgizonen eskuetatik atera eta gizaki arruntarenganaino iritsarazi nahi zuten kultura.

Humanismoaren eragina Europa osoan hedatzen da. Frantzian La Pleiade mugimendua nagusitzen da, non Du Bellayren Deffense et Illustration de la Langue Francoise oinarrizko tratatu bihurtzen den. Inglaterran ere indar handiz sartu zen humanismoa ; Chaucerrek Boccaccioren eragina jaso zuen, eta Tomas Morok lan handia egin zuen ikuspegi berriaren alde. Alemanian Erasmo agertuko da, eta humanismoari jakintza-oinarri sendoak eskainiko dizkio. Espainian ere nabaritu zen eraginik ; poetikaren arloan Sanchez Rozasen edo Pincianoren lanak aipagarriak dira ; Pincianok Errenazimenduko sintesi lanik osatuenetako bat idatzi zuen literatura arloan.

Barrokoa

Barrokoan Espainian kulteranismoaren eta kontzeptismoaren arteko eztabaida garrantzitsua gertatzen da poetikaren alorrean.

Biak kontzeptuaren zailtasunetik abiatzen dira eta hizkuntza arruntetik urruntzen : lehenak, alabaina, hiperbatonaren eta metafora bihurrien bidez birtuosismo poetikoa muturreraino darama ; bigarrenak, aldiz, nahiago du ingenioaren eta laburtasuna zorrotzaren bidetik jo. Gongora eta Quevedo dira ordezkaririk handienak, eta horien inguruan mugimendu kritiko handia hedatuko da. Antzerkiaren arloan ere bide berriek agertuko dira, Lope de Vegaren Arte suero de hacer coniedras lekuko.

Boileau eta Oihenarte

Frantzian, Pleiade mugimenduaren lanaren ondoren, kontrako joera garbizale bat agertzen da, klasizismoa ekarriko duena ; horientzat, poesia teknika bat da batez ere.

Bide horretatik Boileauk egingo du lanik eragingarriena, Art Poetique izenekoa.

Arauak arrazoitik jaiotzen dira, eta antzinakoen agintetik (Aristotelesen arauak onartzen dituzte, eta haren aginteagatik, baizik eta Aristoteles Arrazoiaren eredu delako).

Poesia Izadiaren imitazio hutsa da, eta antzerkiak jokabide okerrak zuzendu behar ditu. Neoklasizismoa Europa osoan hedatuko da ; Espainian klasizismoa Luzanek garatuko batik bat, eta Errenazimenduko egileetan oinarrituko da gehienbat.Une garrantzitsua da hau euskal literaturari dagokionez, zeren neoklasizismoaren eredutik agertzen baita lehen euskal poetika, Oihenarterena hain zuzen. Oihenarteren poetika apaiz lapurtar bati bidali zion gutun batean ageri da, eta konposizioari buruzko arau batzuk ematen ditu : neurtitza nola osatu behar den, nola konbinatu, nola neurtu, nola euskal hizkuntzari egokitu ; azkenik, euskal poesiaren ikuspegi bat eskaintzen du.

Berehala agertuko dira Erromantizismoaren lehen zantzuak, Vicoren edo Lessingen lanetan ikus daitekeenez ; platonismoa berriro pizten da, eta inidimenari garrantzia ematen zaio. Inglaterran Johnsonek artea bizitzaren zerbitzuan jarri nahi du, eta antzinakoen imitaziotik aldendu. Frantzian, entziklopedisten artean bertan agertzen dira lehen ernamuinak : Voltaire, Diderot...

Erromantizismotik poetika modernoetara

Erromantizismoa Ingalaterran eta Alemanian agertuko da indar betean. Ingalaterran Humeren eragina jasoko du poetika erromantikoak, besteak beste, eta Wordsworth eta Coleridgek egingo dute ikuspegi berriaren garapena. Alemanian Herder eta Goethe izango dira norbanakoaren nagusitasuna aldarrikatuko dutenak, eta Sturm und Drang mugimenduko ideiak sintetizatuko dituztenak ; Schillerrek, berriz, Kant eta platonismoa bilduko ditu bere ikuspegian ; hiru egile horien bidetik, gogoeta kritikoa asko garatuko da, eta Schlegel, Schelling, Novalis eta Hegelek berebiziko iraultza ekarriko dute poetikaren eta ideien alorrera.

Erromantizismoaren ondoren, eta erromantizismoak berak abian jarritako indarretatik sorturik, poetikari buruzko ikuspegia etengabe aldatzen hasiko da. Etorriko dira errealismoa eta naturalismoa, etorriko da sinbolismoa, etorriko dira abangoardiak, surrealismoa nagusi, eta agertuko da poetika aztertzeko eskola eta ikuspegi kritiko anitz : errusiar formalismoa, New Criticism deritzan ikuspegia, estrukturalismotik sorturiko eskolak... Aniztasun hori ez da denboran zehar soilik gertatzen, baizik eta une berean eskola eta mugimendu anitz gertatzen dira. Azken aldian, semiotikak, psikokritikak, dekonstrukzioaren teoriak eta beste hainbatek indar handia izan dute, eta gaur egun Harreraren Teoria dabil punta-puntan.

Mugimendu horietan gehienetan eragile nagusia poesia gertatu bada ere, aro modernoan nobela gailentzen da, generorik nagusiena bilakatuz.