Izadi Jakintza»Izadi jakintza

Odol hodiak.
Egiturak, fisiologia eta eritasunak

LABURPENA: Ornodunen odol zirkulazioaren sistema hiru motatako odol hodiez osatua da: arteriak, arteria sistemakoak; zainak, zain sistemakoak; eta kapilarrak, mikrozirkulazioa ahalbidetzen dutenak. Hodi horiek guztiek, zeinek bere ezaugarri bereziak badituen arren, antzeko egitura dute: barneko tunika edo mintz bat, mintz eusle bat eta ehun konjuntiboa euskarri dituen endotelio batez osatua; tarteko gihar gunea edo tarteko tunika, eta kanpoko tunika, ehun konjuntibozkoa.
Arteria sisteman bihotzetik kapilarretarako zirkulazioa gertatzen da, hau da zirkulazio zentrifugoa; kapilarretan elikagaien, oxigenoaren, CO 2 -aren eta beste hondakin batzuen trukea egiten da; eta zainek odola kapilarretatik bihotzera eramaten dute berriro.

Sarrera

Gorputzeko zelulak inguruneko gaien etengabeko trukeari esker bizi dira; gai horietako asko difusioz ateratzen dira zelula mintzetik kanpora eta sartzen dira barnera, gas trukean, adibidez. Baina animalia askok, beren gorputz egiturari esker, ehunen bidez egiten dute zelula arteko trukea, eta gopurtzeko pareten bidez zelulatik kanporanzko trukea. Hala ere, gorputz batzuek kanpotik oso urrun dituzte zelula asko eta horrek ia ezinezkoa egiten du zelularen eta kanpoaren arteko trukea. Arazo horri aurre egiteko, animaliek zirkulazio sistema eraginkorra behar dute, zelulek behar dituzten gaiak –batez ere oxigenoa eta elikagaiak– gorputzeko zelula guztietara irits daitezen, eta metabolismoan sorturiko hondakin gaiak –CO eta metabolitoak– zeluletatik kanpo- 2 ra atera daitezen. Zirkulazio sistema horretan hormonak eta inmunologia sistemako zelulak ere badabiltza, eta horiei esker tenperatura erregulatzen da.
Zirkulazio sistemaren osagaiak hauek dira: odola, osaera konplexuko ehun jariakaria; gihar bonba bat edo gehiago –bihotzak–, isurkaria gorputzean zehar higitzeko presioa eragiten dutenak; eta diametro desberdineko zenbait odol hodi, odola eramateko.
Hodien diametroa handitzea ezaugarri duen gertaerari basodilatazio esaten zaio, eta alderantzizkoari basokonstrikzio.
Hodiak bi sistema desberdinetan daude egituratuta (1. irudia): - Arteria sistema. Odol hodi finenetara iristen den banaketa sare bat da, eta hori da ehunaren eta odolaren arteko trukea gertatzen den gune nagusia.- Zain sistema. Odola kapilarretatik bihotzera eramaten du berriro.

Odol hodiak

Ornodunen zirkulazio sistemak hiru eratako hodiak ditu: arteriak, arteria sistema eratzen dutenak; zainak, zain sistema osatzen dutenak, eta kapilarrak, mikrozirkulazioa ahalbidetzen dutenak. Hodi horien guztien egitura antzekoa da, zirkulazio sistema guztiak duenaren berdina: - Hodiek epitelio zelula oso mehez osaturiko geruza bakarra dute barnealdean, endotelio deitua; geruza hori mintz eusle batek eta ehun konjuntiboak eutsia da. Egitura hauek osatzen duten multzoari barneko tunika esaten zaio.
- Erdian gihar geruza bat dago, tarteko tunika deitua.
- Kanpoaldean ehun konjuntibozko geruza bat dute, kanpoko tunika.Hodi handietan, ehunak ez dira elikatzen odolaren zikulazioak bideratzen duen difusio hutsaren bidez; hori dela eta baskularizazio edo hodi sare propioa ‡dute, vasa vasorum (hodien hodiak) deritzen arteria txikiez osatua; hodi txiki horiek kapilar sare bat osatzen dute kanpoko tunikan.
Egitura orokor horretan, tarteko gihar geruzan izan daitezke, batez ere, desberdintasunak; izan ere, kapilarretan, adibidez, ez dago tarteko gihar geruzarik, eta bihotzekoa, aldiz, oso handia da.

Arteria sistema

Odola bihotzetik kapilarretara eramaten du; beraz, arteriak eramale zentrifugoak dira bihotzari buruz. Bihotzaren uzkurdurek pultsu moduko odol jario bat sortzen dute.
Pultsu edo taupada bakoitzean arterietako paretak zabaldu egiten dira bihotzaren bentrikuluen uzkurduren ondorioz, eta ondoren lehengo egoerara itzultzen dira. Zabaltze-lehengoratze mekanismo hori arterietako paretetako ehun elastikozko geruza bati esker gertatzen da; zuntz elastiko horiek eta husgune txiki bat uzten duen gihar leunezko geruza lodi bat dira arteria sistemaren ezaugarri berezienak. Sistema horretan odolaren presioa oso handia da, eta arterien elastikotasunari esker pixkanaka eta etengabe irisiten da odola kapilarretara, nahiz eta bihotzaren jardueraren ondorioz pultsu moduan edo taupadaka sartzen den.
Gihar leunez osaturiko odol jarioa erregulatzen du, hark mugatzen du organo eta ehun bakoitzera zenbat odol iritsi behar den, hormonen edo nerbio sistema sinpatikoaren kitzikadurarekin hodien diametroa aldaraziz.
Arteria sisteman ondoko hiru hodi mota hauek bereizten dira: - Arteria elastikoak. Banaketa bideratzen duten hodi handiak dira. Era honetakoak dira karotida, subklabiak, izenik gabeko arteria eta biriketako arteria gehienak. Tarteko tunika oso zabala eta zuntz elastiko ugariz osatua dute, eta barneko tunika berriz oso mehea dute. Urteekin elastikotasun hori galduz joaten dira.
- Gihar arteriak. Arteria sistemaren banaketa adar nagusiak dira, adibidez arteria erradialak. Ehun elastikozko geruza bakarra dago barneko tunikan, barneko lamina elastikoa, eta beste bat kanpoaldeko geruzan, kanpoaldeko lamina elastikoa. Tarteko tunika gihar geruza sendo batek osatua da.
- Arteriolak. Odola kapilarretara daramaten amaierako adarrak dira; 0,3 mm diametroko husgunea duten arteria sistemako hodi gisa defini daitezke. Barnealdeko tunika oso mehea da, eta barne lamina elastiko mehe bat du; tarteko tunika gihar leunezkoada ia osorik. Arteriolek garrantzi handiko zeregina dute ehun edo organo bakoitzera bidaltzen den odol bolumenaren eta arteria presioaren kontrolean; odola kapilarretara bidaltzen dute eta beren diametroa handi eta txiki dezakete, odol jarioari erresistentzia gehiago ala gutxiago egin behar zaion. Arteriolen eta kapilarren artean metarteriola izeneko hodiak daude; kapilarra metarteriola batetik sortzen den guneetan gihar zelula leun bat dago kapilar aurreko esfinter bat eratzen duena, eta uzkurtzean, odol jarioa ehunak dituen beharrei egokitzeko, odolaren garraioa geldiarazten edo eteten duena.
Hodi hauetan egituraren araberako mailaketa bat antzematen da: zenbat eta txikiagoak izan hodiak orduan eta ehun elastiko gutxiago dute; gero eta garrantzi handiagoa hartzen dute gihar osagaiek. Horrela, arteria elastikoen osagai elastikoak arteriolenak baino ugariagoak dira.

Kapilarrak : mikrozirkulazioa ( 2. irudia )

Mikrozirkulazio esaten zaio gas, elikagai, isukari eta metabolismoaren hondakin trukean parte hartzen duen zirkulazio sistemaren parteari; kapilarretan egiten da zirkulazio mota hau, kapilarren eta isurkari betegarriaren artean. Kapilarrak oso txikiak dira, 1 mm luze ere ez askotan, baina oso ugariak direnez, gorputzeko zelula bakoitza kapilar batetik 2-3 zelulara gelditzen da, oxigenoa eta elikagaiak zelula guztietara iristeko moduan. Giharretako kapilar kopuruari buruz egindako ikerketen arabera –ehun hori baita odol gehien behar duena– 240.000/cm 314 2 kapilar daude. Gune edo organo jakin bateko kapilarren multzoari geruza kapilar esaten zaio.
Kapilarren ezaugarri aipagarrienak hauek dira: - Endotelioak zelula zapalduez osaturiko geruza bat du, zelula bateko lodiera oztaozta duena. Hiru endotelio mota bereizten dira: * Kapilar jarraituak. Hau da endotelio mota ugariena; endotelioaren geruzek endotelio jarraitu bat osatzen dute mota honetan.
* Kapilar zulodunak. Endotelio mota honetako zelulek zulotxo edo leihotxo asko dituzte. Este meharrean, guruin endokrinoetan eta giltzurrinetan daude horrelakoak, hau da, odolarekin molekula truke handia duten ehunetan.
* Endotelio etena. Endotelioko zelulek ez dute husgunearen eta kapilarrak inguratzen dituzten ehunen artean pareta jarraitu bat osatzen.
- Ez dago ez gihar geruzarik eta ez kanpoko geruzarik.- Batzuek perizitoak edo endotelioko zelulak inguratzen dituzten zelula zapalduak dituzte.
- Kapilar guztiek ez dute diametro bera, eta badira 3-4 mikrako diametroa dutenak eta 30-40 mikrara iristen direnak ere. Kontuan harturik eritrozitoen diametroa 7-8 mikrakoa dela, badira osagai horien aldean diametro txikiagoa duten kapilarrak, baina kapilarron elastikotasunari esker haiek igaro daitezke hodiotan barrena. Kapilar handiei kapilar sinusoide esaten zaie, eta gibelean, arean, bizkarrezur muinean eta guruin endokrino batzuetan aurki daitezke.
- Kapilar sarea ez da ehun guztietan berdina.
- Arteria eta zain sistemaren artean lotura zuzena dago.

Zain sistema ( 3. irudia )

Mikrozirkulazioan parte hartzen duten zainak alde batera utzita, zain sistemak sistema biltzaile baten gisa dihardu, oro har; kapilarretako odola bildu eta bihotzera eramaten du berriro. Odola benula izeneko hodi batzuen bidez “igarotzen” da kapilarretatik zain sistemara; benulak elkartu egiten dira eta gero eta hodi handiagoak eratzen dituzte, odola bihotzera daramaten zain handiak eratzeraino. Zainen egitura zirkulazio aparatuarenaren antzekoa da, baina osagai elastikoak eta gihar osagaiak askoz ere txikiagoak dira; zainen paretak arterienak baino meheagoak eta zurrunagoak dira.
Zainak neurri askotakoak izan daitezke, eta horrek egituran ere badu eragina.
- Barneko tunika. Zain txikietan eta erdi mailakoetan endotelioa du ia osagai bakarra; zain handietan, berriz, endotelioaz gainera zuntz elastiko batzuk dituen ehun eusle bat ere bada, nahiz eta zuntz horiek ez duten geruza elastiko ongi definiturik eratzen.
- Tarteko tunika. Zain txikiena eta erdi mailakoena gihar zuntzezko bi geruza zentrokide edo gehiagoz osatuta dago; zain handiek, berriz, gihar leunezko geruza zirkular batzuez gainera, ehun konjuntiboa eta zuntz elastikoak ere badituzte.
- Kanpoko tunika. Zain txiki eta erdi mailakoetan hodiaren paretako geruzarik lodiena da, eta luzetara ezarritako kolagenozko zuntz lodiak ditu osagai; zain handietan ere geruza handia da, vasa vasorum ugariz osatua; zainetan arterietan baino vasa vasorum gehiago dago, oro har, zain gehienetan odol oxigenodun gutxi dagoelako eta beren hodiaren husgunetik iristen zaiena baino gehiago behar dutelako.
Zain gehienek ilargi erdiaren itxurako balbula batzuk dituzte, odola bihotzerantz higiarazteko eta ez kontrako norabidean –grabitateari aurre egiten laguntzen dute–, baina ez dago oso argi zein den beren zeregina; balbulen aurretik zainak dilatazio edopoltsa bat du. Balbulak bereziki ugariak dira gorputz adarretako zainetan eta urriak sabelalde eta bularraldeetan; oro har, zain adar bat beste zain handiago bati lotzen zaion gunea baino lehenxeago egoten dira. Zain txikietan, berriz, garuneko zainetan eta kabetan, ez dago balbularik. Zainaren paretatik husgunera doazen bi luzakin edo erpinez osatuta egon ohi dira; batzuek erpin bakarra dute. Erpinak barneko tunikaren tolesturak dira, eta erdialdea ehun konjuntiboz sendotua dute; hodiaren husgunera begira dagoen balbularen partean zuntz elastiko batzuk daude.
Arnasketa eta gihar jarduera odola zainetan mugitzeko lagungarriak dira (3. irudia), eta lagungarria da, halaber, balbulen jarduera; giharrak uzkurtzean gihar barneko zainak estutzen dira eta horrela zainetako odolari bultzatzen dio. Hori da –zainetako odolaren itzulerarik eza– pertsona bat zutik eta geldik denbora askoan egotean (soldaduak, esaterako) gertatu ohi diren zorabioen arrazoia.

Kapilarretako trukea ( 4. irudia )

Zirkulazioan dabilen isurkariaren eta isurkari betegarriaren arteko ur eta gai solutuen trukea mintz kapilarraren alde baterako zein besterako difusioz gertatzen da; odol hodietan, kapilarren paretak trukea bideratzeko bezain meheak dira. Difusioaren intentsitatea berdintsua da mintzaren alde bietan, etahorrela, bi espazioetako isurkari bolumenak aldagabe irauten du.
Elkarren kontrako bi indar dira jariakari horien mugimenduen eragile. Indar horietako bat kapilar barneko odolaren presioaren, hau da, odolak berak bihotzaren taupaden ondorioz kapilarren paretetan eragiten duen presioaren eta jariakari betegarriaren presioaren arteko diferentzia da.
Presioen arteko diferentzia dela eta, plasmaren parte bat kapilarretik ateratzen da, kapilarraren arteria aldeko muturrean batez ere. Beste indarra plasman pilaturiko proteinen presioaren eta isurkari betegarriak egiten duen presioaren arteko diferentzia da, hau da, presio onkotiko edo koloidosmiotikoaren diferentzia. Plasmak proteina gehiago du isurkari betegarriak baino –presio onkotiko handiagoa du– eta desberdintasun horren ondorioz, jariakari betegarriaren parte bat kapilarraren barnealderantz mugitzen da; indar hau handiagoa da kapilarraren zain aldean, askoz ere presio hidrostatiko apalagoa baitu alde horretan.
Presio onkotikoak garrantzi handia du, izan ere presio horrek eragozten du zirkulaziotik espazio betegarrira isurkaria etengabe jariatzea; egoera normalean, oreka dago kapilarretatik isurkaria ateratzeko presioa egiten duten indarren eta isurkari hori barnerantz erakartzeko presioa egiten dutenen artean; kapilarren lege deritzo oreka horri.
Kapilarretako trukean, garrantzi handiko zeregina du sistema linfatikoak; izan ere, isurkari betegarri gehiegi dagoenean sistema linfatikoak zirkulazio sistemara itzularazten du soberan den isukaria, eta baita kapilarretatik ihes egindako proteinak ere (gutxi izaten dira). Sistema linfatikorik ezean, gero eta isurkari gehiago pilatuko litzateke ehunetan, eta horrek ehunak haztea eta –azkenik– haustea ekarriko luke, kapilarrak ez baitira gai beren kabuz isurkari betegarri guztia zirkulaziora itzularazteko.

Odol hodietako eritasunak (5. irudia)

Arteriosklerosi jenero izena ematen zaie arterien loditzea eta elastikotasuna galtzea ezaugarri duten eritasunei. Arteriosklerosi motarik ezaguneta aterosklerosi izenekoa da; arterien barnean lipidoak pilaturik hodia gogortzea eta, horrenbestez, husgunearen diametroa txikitzea dira eritasun honen bi ezaugarri nagusiak. Eritasun hau ia arteria guztietan gertatu ohi da, aortako arterian eta bihotzeko eta garuneko arterietan batez ere; garuneko arterietan gertatuz gero, garuneko krisia eragiten du.
Lipidoak, gantza edo kolesterola esaterako, ezin dira urtetan urtu; txegoste hodian sartu ondoren hodi linfatikoetara iristendira, eta hodi horiek odolaren zirkulazio sisteman hustutzen dira. Zirkulazio sisteman, plasman igeri iraunarazten dituzten garraiatzaile proteikoekin bat egiten dute lipidoek. Aterosklerosia denean, lipidoak arterien paretetako gihar leunen zeluletan pilatzen dira eta barne estalkia loditu egiten da; arterien paretetako lipido kopurua gero eta handiagoa egiten da aldi berean, kaltziozko gatzak jalkitzen dira eta zuntz sare bat eratzen da. Horren ondorioz xafla aterosklerotiko bat eratzen eta arteriaren husgune aldera hazten da; arteriak elastikotasuna galtzen du eta itxi egiten da pixkanaka.
Zenbat eta gehiago estutu edo txikitu husgunea, orduan eta odol gutxiago igarotzen da arterietan zehar ehunetara, eta ehunak iskemiko bihurtzen dira, hau da, behar adina odol iristen ez zaiela gelditzen dira. Gerta daiteke, halaber, odolaren plaketak ere xaflan harrapatuta gelditzea, odolbildua sorraraztea eta tronbo bat eratuz arteriaren barrunbea estutu eta ixtea ere.
Xafla aterosklerotikoen ondorioz bularreko angina edo miokardio infartoa gertatu ohi da, xafla hori bihotzeko arterian eratzen denean. Gerta daiteke egoera arruntetan bihotzeko ehunetara behar adina oxigeno iristea, baina ariketa fisikoak egitean edo estres emozionala denean oxigeno gehiago behar izatea; oxigenorik iristen ez zaion bihotzeko giharraren partea hil egiten da minutu gutxiren buruan.
Kolesterolaren ondorioz eratu ohi dira xaflak, nahiz eta beste eragile batzuk ere baduden. Kolesterola odolak garraiatua denean, bi proteina motari lotze zaie: HDL edo dentsitate garaiko proteinak eta LDL edo dentsitate apaleko proteinak. LDL motakoproteinek bihotzeko gorabeherekin zerikusia dute, arterietako paretak igarotzeko gaitasuna baitute; HDL proteinek kolesterola arterietako paretatik bereizten dutela eta gibelera eramaten dutela dirudi, han metaboliza dadin. Dirudienez, gantz asegabeak –oliba olioarenak edo arraiarenak esaterako– LDL maila apal dezakete eta beraz, xaflak sortzeko arriskua murriztu.
Odol hodiekin zerikusia duten eritasunetan arruntena hipertentsioa da. Arteria txikietatik igarotzen den odolaren erresistentzia gero eta handiagoa denean sortzen da, alegia arteria presioa igotzen denean. Presio igoera horrek eraginik, bihotzak lan gehiago egin behar du, handiagoa izan behar du eta haren taupadek ez dute behar adinako eraginkortasunik.
Hipertentsioaren ondorioz ere gal dezakete arterien paretek eraginkortasuna; eta odola ez da behar bezala iristen bizi organoetara. Herentziaz harturiko eritasuna da, baina elikadurak garrantzi handia du; gatz asko hartzeak, adibidez, arterietako presioa jaso dezake horretarako joera duten pertsonengan.
Pertsona batek denbora asko igarotzen badu zutik, odola zangoetako zainetan piltzen da eta zain horiek dilatatu egiten dira, halako eran non balbulen erpinak ez diren elkarri ongi egokiturik gelditzen; barizeak –zain dilatatuak, okertuak, luzatuak– pertsona lodietan edo herentziaz zain pareta ahulak dituztenetan agertzen dira batez ere. Hemorroideak uzki aldeko barize zainak dira, idorreria kronikoak edo haurdunaldiak eragindako zainetako presioaren neurriz gaindiko igoeraren ondorioz sortuak.