Historia Unibertsala»Egungo aroa
Afrika eta kolonialismoa
Europako estatu nagusiek Afrika modu sistematikoan kolonizatu aurretik, bere egitura
politiko, ekononomiko eta administratibo bereziaren jabe zen kontinente hori. Europarrek
pentsatzen zutenaren aurka, zibilizatu gabe edo basatiak izan beharrean, garapen
historiko berezi baten ondorio ziren herri haiek, nahiz eta XV. mendeaz gero
bertaraturiko europarren eragina –portugesena gehienbat– jasan bazuten ere. Afrikako
lehen inperioak X. mendean agertu ziren Saharatik hegoaldean. Inperio horiek, Mendebaleko
Sudangoak adibidez, Afrikako barne merkataritza sustatu zuten era ohargarrian.
Kontinenteko beste zenbait eskualdetan, bestalde, merkataritza inperio handiak
sortu ziren, batez ere ekialdeko Mediterraneoan eta Itsaso Gorri zein Arabiako Itsasoaren
aldean. XV. mendetik XIX. mendea bitartean, kontinentearen okupazioa hasi zen –portugesen
aldetik batez ere–, itsasertzeko merkataritza guneen bidez. Denbora bitarte
horretan estatu aberatsak garatu ziren, hala nola Hausa eta Mandinga direlakoak, eta
Shongai bezalako inperioek ere gora egin zuten; horiek guztiek merkataritzari ekiten
zioten. Garai horrexetan, bestalde, islamak hedapen garrantzitsua izan zuen Afrikako
Iparralde osoan eta Hego-ekialdean, Yihad edo Gerra Santuen bidea irekiz. XIX. mendean
jadanik, eta batez ere mende horren hasieran, Afrikaren gainbehera hasi zen barneko
gerrak zirela medio, Hausa bezain estatu indartsu bat suntsitzeraino iritsiz (1804).
Esplorazio bidezko okupazioek ere zerikusia izan zuten horretan. Izan ere, XVIII. mendearen
azken hamarralditik aurrera, Afrika era sistematikoan esploratzeari ekin zioten:
kostaldeaz gainera, izadi aberats horren barnealdea zuten helburua esplorazio haiek.
Handik aurrera eta Berlingo Kongresura bitartean (1884-1885), Afrikaz jabetzeko lasterketa
abiatu zen; Europarentzat lehengaiak, energia baliabideak aurkitzeko tokia izan
da betidanik Afrika, baita, garai honetan batez ere, Europako merkatu aseak kontsumitu
ezin zituen soberakinak eramateko tokia ere.
Afrikako aldez aurreko estatuak
Yihad edo gerra santuak 1800etik
1880ra gertatu ziren Afrikaren eskualde gehienetan.
Gatazka horiek direla eta, musulman
erlijioak gainbehera orokorra jasan
zuen, eta gaur dituen mugetan geratu zen
gutxi gorabehera. XVIII. mendean jadanik
teokrazia batzuk ezarri ziren, gehienbat
kontinenteko mendebalean: Futa, Toro eta
Futa Djalon. Alabaina, XIX. mendearen lehenurteetan sortu zen ehun urteko horren
estatu islamiar nagusia. 1804an Uman dan
Fodio, erlijio buruzagi fulbea, fededunen
buruzagi militar nagusia izendatu zuten. Jarraian,
fedegabeen aurkako yihad-a aldarrikatu,
etaHausen hiri-estatu guztiak konkistatu
zituen. Ekialdetik Aldamaua-raino
iritsi zen, eta hegomendebaletik Nupe eta
yoruben lurralderaino. Haren semea Sokot-eko
sultana izan zen ingelesak Nigerian
indarrez sartu ziren arte, XIX. mendearen
azken hamarraldian. Afrikako erdialdean,
desoreka ekonomiko handia gertatzen arizen portugesak merkataritzan erabat sartuak
zirelako. Horiek eskatzen zuten boli eta urre
kopurua gehiegizkoa zen eskualdeko barne
merkataritzarako. Herri eta estatu asko
aberastu ziren iharduera horren bidez
(chokwe direlakoak eta Msiri erregea erdiko
Afrikan, eta Buganda Nyamwezi sortaldean).
Aurrekoari esklaboen trafikoa erantsi behar
zaio, gehienbat Tanganika aintzira inguruko
biztanleek jasandakoa. Ipar-ekialdean, inperioa
zabaltzea zen Mohamed Ali sultan
otomano eta Egiptoko erregeordearen helburua,
eta hartarako Niloko Sudan konkistatzeari
ekin zion, eta 1821ean Khartum eraiki
zuen. Etiopian ere botere inperialak ezarri
ziren –hala nola Theodoros eta Johanesenak–,
otomanoen erasoaldiaren aurkako
erantzun gisa. Hala, Afrika banatu aurretik
bi eskualde besterik ez zituzten kolonizatu
Europako estatu indartsuek: Argelia, Frantziak
1830ean beretua eta kontinentearen
hegoaldea, Lur Muturra, britainiarrek beren
mende hartua, Napoleonen gerren garaian.
Bitartean, eskualde horretan bertan, benetako
iraultza demografiko eta politikoa gertatu
zen 1818an, Chacka-k erreinu zulua
sortu zenean.
Afrikaren banaketa
1879an kontinentearen %90 baino gehiago
afrikarren beren agindupean zegoen;
hogei urte geroago, Etiopia eta Liberia soilik
ez zeuden europarren mende. Banaketa kolonialean
islatu ziren, askotan, potentziek
kontinente zaharrean elkarren artean zituzten
arazoak. 1876 urtetik 1884raino –Berlingo
Konferentziaren hasieraraino–, bereziki
gogorrak gertatu ziren gatazka horiek
Afrika aldean. Frantzia estaturik eraginkorrenetakoa
izan zen Afrika beltza kolonizatzeko
lehian. 1870ean Alsazia eta Lorrenako
lurraldeak galtzeak, orduko baturik zegoen
Alemaniaren esku, galdutako grandeur hura
Afrikan bilatzera behartu zuen Frantzia.
Horrenbestez, 1870aren amaieran Senegal
ibaiaren ubidean gora abiatu ziren. Horrek
liskarrak ekarri zituen: ingelesen aurka Gambian
eta Sierra Leonan edo Samori bezalako
afrikar inperioaren aurka, baita yoruben
lurretan ere –Togon eta Dahomey-n–
orain, berriro ingeles gudarosteari buru eginez.
Britainia Handiak Egiptoren aurka erasoa
jo eta ondoko okupazioak tentsioa nabarmenarazi
zuen, baina Alemaniak Frantziaren
alde esku hartu eta gero, gatazta bideratu
ahal izan zuten. Leopoldo II.a Belgikako
erregea kolonizazioaren beste eragile
bat izan zen; berak kontratatu zuen Stanley,
1877an Kongo ibaiaren ubidean barna
hark egindako bidaiaren ondoren. Urtebete
geroago, eta belgikarren erregearen agindupean
jadanik, behereko Kongon sartu zen
Stanley berriro; geroenean, eskualde hori
munduan zen jabetza pribatuko eremurikhandiena bihurtuko zen. Alemaniak bere
aldetik, Afrika lehentasunezkoa ez bazuen
ere, elkarren artetik oso urrun zeuden lurraldeak
okupatu zituen, hala nola Togo,
Kamerun, egungo Namibia eta Afrikako
ekialdea, egungo Tanzania gutxi asko. Britainia
Handiak, Niger-eko Konpainiaren bidez,
gaurko Nigeria edo hartzen duen lurraldea
beretu zuen mendebalean. Barnealdean
eta hegoaldean Rodhesia, Zambia eta
Malawi kolonizatu zituen. Aintzira Handien
eskualdean, Uganda eta haren lurraldea
Keniako kostalderaino, eta horri guztiari
Sudan ingeles-egiptoarra erantsi zioten.
Azkenik, Hegoafrikaz jabetu ziren, Boerren
Gerraren ondoren (1899-1902) holandarrei
kenduta. Portugalek, bere aldetik, Angola
eta Mozambike beretu zituen. 1911n Italiak
Libia inbaditu zuen. Espainia Río Muni alderdiaz
jabetu zen, eta 1912an Maroko banatu
zuen Frantziarekin.
Berlingo Konferentzia
Kontinenteaz jabetzeko lasterketa abiatua
zuten estatu indartsuen arteko borroka
irekia zela eta, Portugalen proposamenari
jarraituz, 1884-1885ean Konferentzia bat
egin zuten Europako potentziek Berlinen.
Egoera nahasi hura zuzendu beharra zegoen,
haren ondorioak iristen hasiak baitziren
kontinente zaharrera ere. Alemania,
Belgika, Britainia Handia eta Portugal izan
ziren Konferentzia hartako estatu partaide
eta sinatzaileak. Hain zuzen ere, merkataritza
aske eta kolonizazioaren alde sinatu
zuten potentzia horiek lurralde kolonialak
ezagutzea eta arautzea zen Konferentziaren
helburua. Bilkura luzeak egin-eta, erabaki
sail bat hartu zuten estatuek edo haien izenean
organismoek, geografia elkarteek, merkataritzakoek
edo erlijio ordenek burutu beharko
zituzten jarduera kolonizatzaileak gobernatzearren.
Kostaldeak okupatzen zirenean,
haiei zegokien barnealdea edo hinterland
ere kolonizatu behar zen, eta ondoren
gainerako estatuak jakinaren gainean
jarri beharra zegoen. Kongo eta Niger ibaien
arroak nazioarteko itsasketa eskualdetzat
hartu zituzten. Harrezkero, pax colonial izeneko
garai historikoaren oinarriak ezarrita
geratu ziren eta hala iraun zuten Lehen
Mundu Gerra hasi bitartean. Bi ziren kolonizazio
erak: zuzena eta indirect rule delakoa.
Lehenean, metropoliko ordezkariek
zuzenean gobernatzen zituzten koloniak;
hori zen, esaterako, Frantziaren mendeko
lurraldeen kasua. Indirect rule delakoaren
arabera, ordea, talde etniko edo leinu jakin
batzuk metropoliaren ordezkari gisa erabiltzen
ziren; tribu horiek metropoliaren babesari
esker beste batzuen gainean agintzen
zuten, aginpideko talde horrek gainerakoen
bizkar burutzen zuen giza eta ekonomia
esplotazioaren truke noski. Hori zen Leopoldo II.ak Kongon erabili zuen moldea,
tutsien gutxiengoa hutuen aurretik lehenetsiz.
Ingelesek ere erabili zuten era hori beren
jabetzapeko lurralde batzuetan.
Ozeania
1520ean gertatu ziren europarren lehen
esku hartzeak antipodetan, portugesek
burutuak. 1602tik aurrera, holandarrak hedatu
ziren eskualde hartan. 1642-1643an
Tasmania eta Zeelanda Berriko mendebaleko
kostaldeak aurkitu zituen Van Diemenek;
1644an Australiako mendebaleko eta
iparraldeko kostaldeak aurkitu zituen berak,
baina eskualde horietan aberastasun
ekonomiko nahikoak ez antzemanik, bertan
behera utzi zituzten esplorazioak. Horrenbestez,
britainiarrek James Cook kapitainak
egindako munduko biran (1768-1771)
Zeelanda Berriaren ingurua kurritu zuten,
baita Australiako ekialdeko kostaldea aurkitu
ere. Uharte haietatik espezie asko ekarri
zuten, eta 1786an Hegoaldeko Gales
Berrian kolonia iraunkorra ezartzea erabaki
zuen Britainiar Inperioak; bi urte geroago
(1788), Arthur Philip-ek europarren lehen
herrigunea eraiki zuen, Sydney. Geroago,
eta frantsesen aurkako ibilbide estrategiko
gisa, beste zenbait herrigune sortu ziren,
hala nola Newcastle (1801), Brisbane
(1824) eta Albany (1826). Azkenik, 1829an,
Britainia Handiak erabat beretu zuen Australia.
Mendearen erdian, ardiak hazteko
etxalde eskerga bihurtu zen kontinentearen
hego-ekialdea, Europatik zetorren artile finaren
eskaria zela kausa. Hala, XIX. mendearen
amaieran kontinenteko zatirik handiena
arakaturik zegoen. Australiako koloniek
–Hegoaldeko Gales Berria, Ekialdeko
eta Hegoaldeko Australia, Tasmania etaQueensland–, autogobernua lortu zuten
1852-1890 bitartean, eta 1901ean Commonwealth-ean
sartu ziren. Zeelanda Berriak,
aldiz, biztanleria maoria eta polinesiarra
izan zuen K.o. 750. urtetik XVIII.. endea arte. 1840an britainiarren mende
geratu zen, eta ondoren konstituzio baten
jabe egin zen (1852-1876), harik eta, koloniak
hartzen zuen boterea ikusirik, baliogabetu
zuten arte. Azkenik, 1931n, Australiak
eta Zeelanda Berriak burujabetza estatusa
erdietsi zuten Wensminster-eko Estatutuaren
bidez, Lehen Mundu gerran eman
zuten laguntzari esker, besteak beste. Harrezkero
eta XX. mendearen bigarren erditik
aurrera batez ere, bai Australiak eta bai
Zeelanda Berriak garrantzi handiko garapen
ekonomikoa izan dute, batez ere mea, petrolio
eta gas aberastasunari esker.