Geografia unibertsala»Geografia

Gizakiaren eragina kliman eta lur azalaren nolakotasuna

Gizakiak ez du oraingoz klima sistemaren kanpoko aldagaietan –eguzki irradaren emisio tasan eta Lurraren orbitaren ezaugarrietan– eragiteko ahalmenik. Bai ordea barneko aldagaietan eragiteko, eta ahalmen handia, gainera; batez ere, erasan errazagoak baitira, eguratsaren osaeran eta lur azalaren nolakotasunean eragiten du.

Gizakiaren eragina eguratsaren osaeran

Gizakiak, bere ekonomia jardueran, gasak eta zatikiak botatzen ditu etengabe eguratsera, eta gas eta zatiki emisio horiek direla eta, eguratsaren osaera aldatzeko arriskua dago. XIX. mendera arte, Industria Iraultza hasi baino lehen, klima sistemak berak indargabetzeko eta neutralizatzeko modukoak ziren emisio horiek. Ordu arte, beraz, gizakiak ez zuen kontuan hartzeko moduko aldaketarik eragin eguratsaren osaeran.

Prozesu horretan muga argi bat izan da Industria Iraultza. Harrezkero gas eta partikula emisioak klima sistemak eraman dezakeena baino handiagoak izan dira. Aldaketa handiak gertatzen hasi dira eguratseko gaien kontzentrazioan, eta gai berriak sortu dira, ezezagunak Industria Iraultza baino lehen.

Gero eta argiago dago aldaketa horiek badutela eragina kliman. Lurraren energia orekan izan dituzten ondorioak klima aldaketak eragiteko modukoak izan daitezke, baldin eta egungo emisio tasari eusten bazaio behintzat. Horregatik, Lurreko berotegi efektua areagotzen eta ozono geruza suntsitzen ari dela eta, kezka handia zabaldu da azkeneko urteotan.

Uhin laburreko irradetarako gardenak edo ia gardenak diren eta Lurrak igortzen duen uhin luzeko argi infragorrirako, berriz, opakoak diren gas batzuen eraginagatik eguratsaren beheko geruzetan gertatzen den bero pilatzeari esaten zaio berotegi efektu. Eguzki irrada, gas geruza hori zulaturik, lur azaleraino iristen da, baina lurrekoirradak ez du kanpora ihes egitea lortzen, eta eguratsaren behe geruzetan gelditzen da atziturik. Geruza horietan, beraz, beroa pilatzen da eta tenperatura igotzen da berehala.

Berotegi gas deitu horietako batzuk –karbono dioxidoa (CO2), metanoa (CH4) eta oxido nitrosoa (N2O)– eguratsaren osagai dira, bai orain bai Industria Iraultza baino lehen. Beste batzuk, ordea, klorofluorokarbonoak (CFC-11 eta CFC-12), esate baterako, gizakiak sortuak dira, eta Industria Iraultzaz gero agertu dira eguratsean. Nolanahi dela ere, kliman zenbaterainoko eragina izango duten pentsarazteko moduko metatze tasa handiak dituzte egun, bai berezkoek, bai bestelakoek.

Karbono dioxidoa Lurreko eguratsaren osagai naturala da; sumendien erupzioak, izaki bizien arnasa, eta era guztietako errekuntzak ditu iturburu nagusiak. Baina baditu hustubide batzuk ere: landaredia eta ozeanoak, nagusiak. Landareek eta ozeanoek CO2 asko pilatzen dute beren baitan, eguratsetik hartuta, eta, horrela, eguratsean CO2 kopuru berdintsua dago beti.

XIX. mendera arte iturburuak eta hustubideak orekan egon ziren, eta, beraz, eguratseko CO2 kopurua berdintsua zen beti: bolumenaren milioi bat partetik (bmbp) 280 parte ziren CO2. Baina Industria Iraultzaz gero, handitzen hasi zen karbono dioxidoaren kontzentrazioa: bolumenaren milioi bat partetik 1,8 parte (hau da, %0,5) urtero.

Eta hala, 1990ean, bolumenaren milioi bat partetik 353 parte ziren CO2. Handitze ikaragarri horren erantzulea gizakia eta bere jarduera izan da. Industria Iraultzaz gero etengabe handitu da erregai fosilen kontsumoa, eta, horrenbestez, etengabe handitu da karbono dioxidoaren kontzentrazioa eguratsean. Basoak, gainera, soiltzen ari dira eta horrek handitu egiten du arazoa, basoa baita CO 2ren hustubide nagusietako bat. Hori guztia gutxi balitz, CO 2k luzaro iraun dezake eguratsean. Horregatik, eta CO 2 emisioak bat-batean bertan behera utziko balira ere, urte asko beharko lirateke (150-200 urte, gutxi gorabehera) eguratseko CO 2 kontzentrazioa tamainan gutxitzeko.

Neurri handi batean hori horrela da denbora asko behar delako azaleko uren eta ozeanoko ur sakonen artean karbono trukea egiteko.Metanoa (CH 2) ere eguratseko osagai natural bat da. Prozesu anaerobikoen bitartez (prozesu biologikoak, oxigenoaren parte hartzerik gabe) iristen da eguratsera, eta baita giza jarduera askoren bitartez ere (arrozaren ereintza, hausnarkarien hazkuntza, ikatzaren meatzaritza, etab.). Dituen hustubideen artean lurra bera, eta, batez ere, troposferako hidroxilo (OH) erradikalak dira aipagarrienak. Hidroxilo erradikalek metanoarekin erreakzionatu eta desagerrarazi egiten dute. Industria Iraultza baino lehen, eguratsean, bolumenaren milioi bat partetik 0,8 parte CH 2 ziren. Handik hara eguratseko CH 2 kontzentrazioa %0,9 handitu da urtero. Hala, gaur egun, bolumenaren milioi bat partetik 1,72 dira CH 2, Industria Iraultza aurretik baino bi aldiz gehiago. Nolanahi ere, OH erradikal asko dagoenez, eta CH 2rekin azkar erreakzionatzen duenez, CH 2k gutxi irauten du eguratsean, hamar bat urte.Klorofluorokarbonoak industriak sortuak dira denak. Batez ere aerosoletan, propultsio gaietan, eta hozkailuetan erabiltzendira. Beraz, Industria Iraultza ondoren sortu ziren, eta oso gehitze tasa handiak izan dituzte harrezkero, %4 ingurukoak. Gainera, luzaro irauten dute eguratsean, ez baita hustubiderik haientzat; estratosferan baizik ez dira desagerrarazten, fotodisoziazioz.

Beraz, klorofluorokarbonoen kontzentrazioa egonkortuko bada, %80 inguru gutxitu behar dira emisioak.

Zorionez, gero eta jende gehiago dago arazo honekin arduratuta. Montrealgo Protokoloaz gero, herrialde aurreratuenetan abian jarri da klorofluorokarbonoak gutxiago produzitzeko eta kontsumitzeko prozesua, 1986ko maila erdira jaisteko 1998an.Oxido nitrosoa (N 2O) ozeanoen, lurren eta errekuntzen bidez, biomasa errez eta ongarrien bitartez iristen da eguratsera.

Eta estratosferako fotolisi prozesuen bidez desagerrarazten da (klorofila funtzioaren prozesu funtsezkoa da fotolisia: ura argiaren bidez deskonposatzen da eta oxigenoa askatzen da). Oso hustubide gutxi dituenez, luzaro iraun dezake eguratsean, 150 urte inguru. Arriskua, beraz, asko handitzen da.

Giza jardueren ondorioz, oxido nitrosoaren kontzentrazioa eguratsean bolumenaren milioi bat partetik 310 partekoa zen 1990ean, eta bolumenaren milioi bat partetik 288 partekoa, berriz, Industria Iraultza baino lehen; urteko hazkunde tasa, beraz, ez du oso handia izan, %0,25 ingurukoa.

Hori dela eta, Industria Iraultzaz gero izan den gehiegizko emisioa %70-80 murriztea gomendatzen da, gaiaren kontzentrazioa egungo mailan egonkortzea lortzekoGas guztiek ez dute erantzukizun berdina berotegi efektuan. CO 2 da guztietan kaltegarriena. Gas horri lepora dakiokeberotegi efektuaren %61 Industria Iraultzaz gero, eta %56 azkeneko urteetan. Karbono dioxidoa da, beraz, berotegi efektuaren eragile nagusia Lurrean, eta kliman izan ditzakeen ondorioez kezka gehien sorrarazten duena. Ereduen bidez egin diren azkeneko azterketen arabera, CO 2ren kontzentrazioa bikoiztean tenperaturak 1,9-5,2 °C artean egingo du gora. Eta lurruntzea asko gehituko denez, prezipitazioak ere gora egingo du, %3-15 bitartean. Prozesu horiek guztiak, baina, ez dira leku guztietan berdinak izango, latitudeen eta urtaroen araberakoak baizik. Latitude handietan bero handiagoa egingo du, neguan batik bat.

Klima sistemaren oreka hausten duen beste gertaera bat estratosferako ozono geruza suntsitzea da, giza jardueraren ondorioa berori ere.

Ozonoa (O 3) eguratsaren osagai naturala da. Estratosferan sortzen da, eguzkiaren irrada ultramoreek oxigeno molekularra (O 2) desegitean. Estratosferaren goialdean gertatzen da prozesu hori, irrada ultramore gehiago baitago, eta tropiko aldean batez ere, eguzki irrada gehiago dagoelako.

Ozonoaren banaketa erreala, ordea, ez datorbat eskema horrekin. Ozono kopuru handienak 25 kilometro gora daude, lurburuen inguruko latitudeetan, neguan eta udaberri hasieran, batez ere. Ozonoa sortzen den lekuaren eta metatzen den lekuaren artean dagoen gorabehera horren arrazoia estratosferako haize zirkulazioan bilatu behar da. Haize zirkulazio horretan negua den hemisferiora aldeko haizea izaten da nagusi, gogorragoa negu bukaeran; eta hori dela eta, haize zirkulazio horrek –berekin baitarama Tropiko arteko latitudeetan sortutako ozonoa– negua den lurburuan metatzen du.

Latitude horietan neguan sortzen diren zirkulazio mekanismoek berek ere lurburuetan metatzen dute ozonoa. Neguan, ez baita eguzki irradarik lurburuan, oso hotz egoten da airea, eta behera egiten du, jirabira azkarrean, lurburuaren inguruan. Jirabirazko mugimendu hori handituz eta handituz doa indarrean, eta udaberrian hartzen du abaila handiena; “lurburuetako zurrunbiloa” edo “zurrunbilo polarra” esaten zaio. Zurrunbiloak bakartu egiten du barruko airea, eta ez dio latitude txikiagoetatik datozen aire masekin nahasten uzten. Ozonoa atziturik gelditzen da latitude horietan; gero, eguzki irradak heltzearekin batera, aire polarra berotu egiten da, eta desegin, zurrunbiloa; eki haize arin bat sortzen da orduan, eta haize horrek bultzaturik irteten da ozonoa lurburu ingurutik.

Hau sei hilabetez behin gertatzen da, orain lurburu batean, gero bestean. Hegoburuan askoz biziagoa da, hegoaldeko lurburua kontinente handi bat baita ozeanoz inguratua, eta airea oztoporik gabe mugitzen da han jira-biraka. Iparburuan, berriz, gora-beheratsuagoak dira inguruko kontinenteak, eta aireak oztopoak ditu bere jirabirazko mugimendua egiteko, eta zailagoa da, beraz, zurrunbiloa bakartzea.

Nolanahi ere, ozono geruza hori ezinbestekoa da gizakia Lurrean biziko bada. Ozonoak bere barnean har ditzake irrada ultramore gehienak, eta irrada horiek oso kaltegarriak izan daitezke bizitzarako, maila batetik gora kalteak sortzen baitituzte gizakien organismoan (begiko zauriak, larruko minbizia).

Kliman ere eragin handia du; neurri batean ozonoak estratosferako egitura termikoa kontrolatzen du: irrada ultramorea eta kanpoaldera irteten den lurreko irrada uhin luzekoa xurgatzen ditu. Lurreko irrada horren parte bat, baina, berriro lur azalera igortzen du. Prozesu horiek direla eta, ozonoa gutxituko balitz, aldatu egingo litzateke lur azaleko tenperatura: batetik, eguzki irrada gehiago iritsiko litzatekeelako lur azalera, eta berotu egingo litzatekeelako; bestetik, lur azalak berak irrada gutxiago igorriko lukeelako behe troposferara, eta hoztu egingo litzatekeelako. Hozte eta berotze prozesu horiek antzekoak izango lirateke magnitudean, eta elkar indargabetuko lukete batak bestea.

Azkeneko urteotan, estratosferan ozonoa gutxitu dela eta, alarma piztu da. Gutxitze hori 1978-1985 aldirako ebaluatu da Nimbus-7 sateliteak jasotako datuen arabera.

Ipar hemisferioan ozonoaren %1,1-3,7 galdu da, eta are gehiago hego hemisferioan, %1,1-9. Nolanahi ere, Antartidan izan du prozesu horrek eraginik handiena, eta horregatik esaten da “Antartidako ozono zuloa” gertaera hori aipatu nahi denean.

1977. urtean jakinarazi zen zuloa zegoela.

Giza jarduerak lur azalaren nolakotasunean duen eragina

Lur azalaren nolakotasuna aldatzeko ahalmen handia du gizakiak. Hala eta guztiz ere, aldaketa horiek ez dute eguratsaren osaera aldatzeak duena bezain eragin handia izaten kliman, batez ere leku edo eskualde jakin eta mugatu batzuetan gertatzen direlako, klima sistema osoari erasan gabe.

Hala eta guztiz ere, lur azalean eginiko aldaketak oso zabalak eta handiak direnean, aldaketak eragin daitezke Lurreko eremu handietako kliman. Hori da, hain zuzen, deforestazio eta desertizazio prozesuak direla eta, gaur egun Lurreko leku askotan, Hirugarren Munduan batez ere, gertatzen ari dena.

Tropiko aldean deforestazio tasa ehun mila kilometro koadrokoa da. Kontuan harturik baso tropikalek bederatzi milioi kilometro koadro hartzen dituztela guztira, oso kopuru handia da. Aldaketa horrek, oraindik Lur osoan ez bada ere, eragin nabarmena izan du dagoeneko munduko zenbait eskualdetan: 1. Karbono dioxido (CO2) gehiago dago eguratsean, eta horren ondorioz tenperaturak gora egin du.

2. Lurraren hezetasuna eta lurruntzea gutxitu egin dira, eta hori dela eta, prezipitazioak ere bai.3. Lur azaleko albedoa (eguzki irraden isla) handitu egin da, eta hori dela eta, lur azalak irrada gutxiago xurgatzen du.

4. Lurra elkorrago bilakatu da: lur azalak irrada gehiago islatzen du, eta hori dela eta, aire beroa (antizikloia) metatu da eguratsaren goi geruzetan. Horrek, aldi berean, airea poliki eta bat eginik goi geruzetatik lur azaleraino beheratzea eragiten du.

Prozesu horiek direla eta, tenperaturak gora egin du; izan ere, lur azalak irrada gutxiago xurgatu izanaren ondorioak indargabetuz –eta are gaindituz–, karbono dioxidoa (CO2) gehitzeak berotegi efektua sortu baitu, eta lurraren hezetasuna gutxitzeak bero latentearen jarioa gutxitu du.

Hala, simulazio ereduekin kalkulatu denez, baso tropikal guztiak suntsituz gero, 0,3 °C inguru igoko litzateke Lurreko tenperatura.

Prezipitazioari dagokionez, nabarmenak dira deforestazioaren ondorioak: askoz euri gutxiago egiten du, bai lurraren hezetasuna eta lurruntzea gutxitu direlako bai subsidentzia –islaturiko eguzki irrada aldatzeak eragindakoa– gehitu delako.

Amazonas ibaiaren arroan, adibidez, erortzen den euriaren erdia baso tropikalen lurruntzeak sortua da, eta beste erdia baizik ez da inguruko ozeanoetatik garraiaturiko hezetasunak sortua. Amazonas erabat soilduko balitz, prezipitazioa %20 gutxiko litzateke, egun egiten duenarekin konparatuz gero. Horrek ez luke basoa berritzen utziko, eta elkortze eta soiltze prozesu atzera ezin bat hasiko litzateke ezinbestean.