Artea»Amerika, Txina eta Indiako artea
Ertamerika: toltekak, aztekak
Toltekak
Teotihuacanen gainbeheraren ondoren,
VIII. mende inguruan, tolteken zibilizazioak
hartu zuen indarra Mexikoko iparraldean.
Toltekak leinu nahuatl batetik sortuak ziren
. Herri nomada, ehiztaria eta borrokalaria
zen; argizagiak gurtzen eta giza eskaintzak
egiten zituzten. Teotihuacan ingurura
iritsi zirenean hango zibilizazioarekin bat
egin zuten, baina 1000. urte inguruan iparraldetik
iritsitako gudari olde batek bizitza
espirituala eraldatu eta aristokrazia militarraren
eragina ezarri zuen 1168 inguru arte.
Dena dela, ez da toltelcen historiari buruzko
berri askorik, haien kroniketan nahasian
ageri baitira elezaharrak eta historia ; behin
eta berriro agertzen da kroniketan, esaterako,
Mexikoko Colon aurreko kulturetako
pertsonaia nagusietako bat, Quetzalcoatl
suge lumaduna hain zuzen ere.
Arkitektura
Arkitektura tolteka ez zen kalitatez Erdiko
Ameriketako beste zenbait larlturetalcoa
baino aberatsagoa, haina egikera eta soluzio
herriak erabili zituzten, adibidez galeria arkupeduna,
barne espazio handietarako sarbide
gisa. Garrantzi handiko berrikuntza tekniko
bat erabili zuten tenplu zein bizitokietan
: zutabea eta habea egitura elementu gisa
erabiltzen hasi ziren, eta horrek aretoei sakontasuna
emateko eta espazio zabaleko aretoak
egiteko aukera ematen zien. Tenpluak
karratuak izaten ziren eta bi barne areto zituzten,
atari bat eta zutabeekiko areto luze
bat, lurrez eta harriz egindako platafoma
baten gainean eraikiak. Berrikuntza izan zen,
orobat, arkitektura ideologia militarraren indargarri gisa erabiltzea, eraikinen hormetako
behe erliebeen, estatuen eta apainduren bidez
; sarritan agertzen dira eszena makabroak,
piztiak giza garunak jaten, gudari ilarak...
Tolteken bizitoki nagusia Tula izan zen,
eta han aurkitu dira aztarna garrantzizkoenak
. Telako aztarnategia Hidalgo estatuaren
hegoaldean dago, Mexikotik eta Teotihuacandik
60 bat kilometrora. Hiriaren erdialdean
plaza nagusi bat dago, karratua ia,
aldeko 120 m-koa ; plaza horretan dago hiriko
piramide aipagarriena, eta piramidearen
iparraldean berriz, plataforma handi
baten gainean, Goizeko Izarraren tenplua
dago. Tenplu hau piramide tankerakoa da,
inguru hartako zibilizazioetan ohi zen bezala,
eta gainean gutxienez beste piramide
bat izan zuen adituen ustez ; hormak behe
erliebe bikainez apainduak zituen, jaguar,
puma, arrano eta suge lumadunen irudiekin
. Piramidearen gaineko tenpluak sabai
laua zuen ; sarreran suge lumadun formako
bi zutabe zituen, aurrealdean gudari tolteken
irudiko zutabeak eta sabaiaren euskarri
4,60 metroko garaiera zuten atlante bikainak,
handiak baina aldi berean harmoniatsuak
. Telako beste arkitektura obra aipagarria
horma monumentala da ; 2,20 m da
garai, eta frontisean eta atzealdean erliebe
bikainekiko erlaitz bat du.
Eskultura
Eskulturaren alorrean aipagarriak dira
atlanteak eta Cbac 11lool izeneko estatuak.
Atlanteak kariatide erraldoiak ziren, eta oro
har gudariak irudikatzen zituzten ; kariatideen
oinetan suge-buru handiak eta behe
erliebeak, gudari ilarak irudikatuz, agertzen
ziren. Oro har obra zurrunak ziren olmeken
fintasunarekin alderatuz gero, eta toltelcen
gizarte militarraren eta ideologia borrokalariaren
nagusitasuna islatzen zuten.
CbacrLlool estatuak giza irudiko estatua etzanak
dira ; zangoak tolestuta eta burua zutik
dute, ikusleari aurrez aurre begiratzen diotela,
eta eskuak sabel gainean dituzte ; adituen
ustez, jainkoei eskaintzak egiteko harri
gisa erabiltzen ziren.
Aztekak
Mexiko erdialdean tolteken nagusitasuna
apaldu zenean iparraldetik hainbat herri iritsi
zen inguru hartara. XII. mendean zehar nahuatl
eta otomi hizkuntzetako leinuak iritsi
ziren eta toltekek eta chichimekek bat egin
zuten, bertakoen erresistentzia handirikgabe. Idatzietan agertzen denaren arabera,
aztekak Aztlan alegiazko herrian sortu ziren
eta Huitzilopochtli jainkoaren aginduz
emigratu zuten 1168an, Tula aldera lehenik
eta Texcoco aintziraratz geroago. Handik ere
alde egin behar izan zuten ordea, inguruko
herrien aliantzak garaitu baitzituen 1298an.
Handik Texcoco aintzira erdiko uhartetxo
batera alde egin zuten. Beren jakinkoek iragarri
bezala, ahoan arranoa zuen suge bat
ikusten zuten uhartean finkatu ziren, eta
hantxe kokatu zuten beren hiriburua
1325ean.
Azteken mundua
Azteka izenak, ahozko tradizioaren arabera,
Aztlandik atera ziren zazpi herriak
izendatzen ditu. Mexica izan zen zazpi talde
haietan nagusia. Izcoatl izan zen azteken
inperioko lehen erregea ; ereinaldi labur
baina garrantzi handikoa izan zuen,
batez ere Texcoco, Tlacopan eta Tenochtitlan
hiriak batu zituelako eta ordu arte hiri
hegemonikoa zen Azcapotzal menderatu
zuelako. Aztekek horrela lortu zuten burujabetasun
politikoa, eta horrela hasi ziren
kontinenteko zenbait lurralde hartzen eta
azteken inperio ahaltsua izango zena osatzen
. Izcoatlek gobernua antolatu zuen eta
erlijio hierarkia finkatu zuen. Oinarri horietatik
abiatuta azteken inperioa zabalduz joan
zen 1519 arte, hau da, Cortesek Tenochtitlanen
menderatu zituen arte.
Azteken gizarte antolamenduari dagokionez,
lurrak calpulli edo ldanen oinarrizko
erakundeenak ziren. Oso independenteak
ziren, nahiz eta estatuaren mende zeuden : beren funtzionarioak eta gudariak zituzten,
beren tenplua eta jainko babeslea,
etab. Calpullietako ordezkariek Kontseilu
Handia osatzen zuten. Kontseiluak printzeak
hautatzen zituen, eta haien eta Tlacopan eta
Texcoco hirietako agintarien artean estatuko
buruzagi gorena. Aristokraziak bere esku
zituen kargu administratiboak, erlijiosoak eta
militarrak. Herritarrak, berriz, nekazaritzatik
eta eskulangintzatik bizi ziren, eta haien
eta aristokraten artean merkatarien taldea
zegoen.
Azteken inperioan, Golonen aurreko
Erdiko Ameriketako kulturetako joerari jarraituz,
jainkoak ziren eguneroko bizitzaren
ardatza eta giza ekintza guztiek eragina
zuten kosmosean. Bizitzaren alor guztietan
ageri den erlijiotasun horren ondorioz erritoek
markatzen zuten bizitza guztia (bainu
garbitzailea zen garrantzitsuenetakoa), batez
ere azteken kasuan, sakrifizio odoltsuak
egiten baitzituzten.
Arkitektura
Azteken arkitektura azaltzeko Tenochtitlango
hiria hartzen da eredutzat, hura baitzen
azteken hiriburua, eta huraxe baita
aztarnategi nagusia. Tulako ereduari jarraituz
osatu zen hiria, eta nabarmentzekoak
dira piramideak, jauregi zutabedunak, kariatide
moduko estatuak etab.
Hiriburu mexica uharte txiki batean zegoen
. Plaza handi baten inguruan egituratua
zegoen ; plazaren barruan Tenplu Nagusiaren
multzoa zegoen, eta inguruan auzoak
. Plaza inguratuz harresi bat zegoen,
ate bana zituena lau puntu kardinaletan ; ate
horietako bakoitzetik galtzada handi batzuk
ateratzen ziren, uhartea kontinentearekin
lotzen zutenak. Tenplu Nagusiaren multzoa
eraikitzeko 200 urtetilc gora behar izan zituzten
; eraikin publikoez osatua zen (tenplu,
jauregi, bainu eta abarrez), eta galtzaden
ebaketa gunean piramide nagusia zegoen.
Piramide nagusiaren gainean, ordu arteko
tenpluetan ez bezala, bi tenplu biki zeuden
. Jauregietan aipagarriak dira, Axayacatl
eta Moctezuma besteak beste, lur eremu
handia hartzen zutenak eta lorategiez inguratuta
egon ohi zirenak. Oro har Teotihuacango
moldeari jarraituz eginak ziren : patio
karratu edo lauki-zuzenen inguruan zeuden
gelak eta atarietatik zuten sarbidea.
Eraikin handiak ziren, bi solairukoak batzuetan
. Eraikin publiko eta jauregiez gainera,
hainbat ingeniaritza lan handi egin zuten
aztekek : galtzadak, ubideak, zubiak,
uraren irteera eta sarrera kontrolatzeko lanak
(Chapultepec-elco akueduktua besteak
beste).
Tenochtitlango multzoaz gainera, arkitektura
aztekaren erakusgarri bikaina da
Malinalcokoa ere. Malinalcoko tenplua 1476-
1520 bitartean eraiki zuten, eta harrian landua
da osorik ; piramide tankerako oinarria,eskailera, ataria eta aretoa ditu osagai. Eskultura
erraldoien gisara landuak dira guztiak,
eta behe erliebe bikainak dituzte. Aretoak
zirkulu osoa osatzen du ia, eta ateak
suge baten ahoa irudikatzen du ; jaguarren
irudiak daude eskaileraren albo bietan.
Eskultura
Eskultura aztekan sinbolismo erlijiosoa
da ezaugarri nagusia. Pinturarekin gertatzen
zen bezala, oso hizkuntza abstraktua erabiltzen
zuten. Arte ofizial mexica harrizko
eskultura balcartuan oinarritu zen. Tenochtitlango
artistek olmeken tradizioa berreskuratu
zuten, baina teknika, gai eta forma tradizionalak
erabiliz soluzio berriak asmatu
zituzten. Eskultura gehienak pinturaz apainduta
zeuden, esannahi sinbolikoko pinturez
apainduak eta indar plastiko handikoak
ziren.
Eskultura aipagarrienak tenpluetarako
eskultura erraldoiak dira ; erlijiosoak dira
gehienak, mitologiarekin eta jainkoekin lotuak
. Arlo honetan bereziki garrantzitsua da
Coatlicue jainkoen, lurraren eta gizakiaren
amaren estatua ilcusgarria. 2,60 m-ko harri
erraldoia da, 12 tonakoa, eta jainko bizi
emailea eta hondatzailea adierazten du
emakume burugabe baten irudiaren bitartez
.
Eraikin politiko eta administraziokoetan
ere jartzen ziren eskultura erraldoiak, baina
gertaera historikoei buruzkoak, Tizocen
harria adibidez, kodizeez apaindua. 2,65 m-
ko zilindro bat da ; enperadore haren garaipenak
agertzen dituzten behe erliebak ditu,
eta oroitarri bikain bat ere badu Tizoc eta
Ahuitzotl enperadoreen irudiarekin.
Asko dira, halaber, taila txikiagoalc, gizarte
mexican arrakasta handia zuten izpiritu,
gauzaki eta kontzeptu sakratuei dagozkien
jainkoak agertzen dituztenak. Horiekin
batera, gizakia bizitzaren hainbat unetan
adierazten duten tailak ere agertu dira.
Eskultura askeak dira gehienak, bikain landuak,
baina aipatu beharra dago ezen, arte
inperialaren mezu sinbolikoak adierazteko
behar zuten abstrakzioa alde batera utzita,
errealismoa dutela ezaugarri nagusia.
Mosaikoak eta lumazko apaingarriak
Artearen alor nagusiez gainera -arkitektura
eta eslultura-, beste eskulangintzen
aztarnak ere aurkitu dira Tenochtitlanen.
Izan ere, garairik oparoenean 300.000 biztanle
inguru izan zituen, eta hara bildu zen
hainbat eskulangile. Besteak beste, mosaikoa
landu zuten aztekek, aurpegi mozorroak
egiteko batez ere ; hileta eginkizunetan
erabiltzen bide ziren, eta Quetalcoatl
jainkoaren irudiak dira gehienetan. Paper,
zur edo harri gainean diseinu bat marrazten
zuten eta gero harrizko tesela txikiakmoztu eta itsasten zituzten. Turkesa erabiltzen
zen gehienbat, baina baita jadea, korala
eta obsidiana ere, eta urrea. Material koloredunak
zirenez, haien koloreeez baliatzen
ziren.
Metalaren langintzan belarritakoak, lepokoak,
bularretarako estalkiak etab. egin
zituzten, harri bitxiz apainduak (turkesa,
jadea, amatista, etab.).
Beste arte adierazpen bitxi bat lumez
egindalco gauzakiena izan zen, baina halakoetatik
oso lan gutxi gorde dira. Ezkutuak
eta burukoak apaintzeko erabiltzen
ziren batez ere, eta hegazti exotikoen kolore
biziko lumez eginak ziren. Aipagarria da,
besteren artean, Moctezuma II.a enperadorearen
burukoa.
