Artea»XIX eta XX mendeak

Arkitektura XIX. mende erditik aurrera

Errealismoa Frantzian

XIX. mendearen erdialdean aipagarriak ziren arkitekturaren alorrean estilo historizistak, baina filosofia kontserbadoreari jarraitzen zioten eta industriaren garai berriek eskatzen zuten sorkuntza ahalmenik erakusten ez zuten joera klasizista haiekin batera, egin ziren eraikin harrigarriak eta berrizaleak ere. Joera klasizistako obrekin batera obra berrizaleak nolatan egin ziren azaltzeko bi arrazoi nagusi daude, batetik material berriak erabiltzen hasi zirela-eta, bestetik, ingeniari-arkitekto bereizketa finkatu zela garai hartan. Teknikaren eta estetikaren arteko gatazka bizi izan zen, beraz, nolabait esatearren. Izan ere, arkitektoek, ordurako nahiko zaharkituta gelditu zen Akademia baten jarraitzaile baitziren, eraikuntza osagaiei baino garrantzi gehiago ematen zioten apaindurari, gainerako arte plastikoetako maisuek bezala ; ingeniariek, aldiz, ikasketa teknikoak egiten zituzten, eta garai berriei hobekiago egokituriko eraikin berrizaleagoak egin zituzten.

Arkitektura klasizistak ezin izan zuen arkitektura modernoari zegokion eredu berritzailerik aurkitu, eta industriaren aurreramendua zela-eta, sortzen ari zen eskulan gero eta ugariagoa hartzeko egiturak osatzeko ahalmenik ere ez zuen. Joera horrek teknika eta material berrien kontrako jarrera zuen, formei ematen zien lehentasuna.

Baina haren aurrean indar hartu zuen gizartearen beharrei erantzuteko Ledeak, eta horrela hasi ziren eraikitzen burdinbideak, zubiak, geltokiak, lantegiak etab., nahiz eta joera horrek intelektual eta artista asko izan zuen kontra, sentimenduaren arkitekturaren amaiera ekarriko zuelakoan eta makinak zekarren deshumanizazioaren isla besterik ez zirelakoan.

Material berriak: burdina, beira, porlana

XIX. mendearen bigarren erdian erabiltzen hasi ziren material behiei dagokienez, bereziki aipagarriak dira metalak, burdin urtua bereziki ; burdin urtuak abantaila handia zekarkien arkitektoei, izan ere, egiona eta euskarri hancliak egiteko aukera ematen zuen hezala, burdina landu eta apaingarri bikainak osa zitezkeen. Horrela, garai hartako obra batzuek historizismoaren kutsua edo ezaugarri pintoreskoak zituzten kanpoaldetik, nahiz eta burclinezko euskarri edo egitura handiak izan. Eraikin motei dagokienez, bestalde, zubiek izan zuten lehentasuna, eta haiek ekarri zuten berritasun gehien. Teknika eta material berriak erabiltzeak zubi erraldoi ikusgarriak egiteko aukera eskaintzen zuen, eta, horrela, XLY. mendearen hasieran burclinezko hainbat zubi eseki erailei zen Europan, batez ere Britainia Handian, hura baitzen siderurgiaren aitzindaria. Horrela, bereziki aipagarriak dira Tweed ibaiaren gaineko zubi esekia, S. Brownek egina, eta orobat Avon ibaikoa, Brunelek Bristolen egina. Frantzian, errestaurazioarekin hasi zen burdin urtuaren erabilera zabaltzen ; horren erakusgarri cla, adibidez Parisko Poi as des Ar ts zubia, 1803. urtekoa.

Material berrien erabileran, metal urtuaren erabileran batez ere, H. IabroUste (18011875) izan zen gehien nabarmendu ziren arkitektoetako bat. Hark egin zuen, besteak beste, Parisko Saitite-Genceie\ ,e liburutegia (1843-1850) ; kapoaldea joera klasizistagoei jarraituz egin bazuen ere, bera izan zen burdin urtua oinarri edo euskarri gisa erabiltzen hasi zen lehen arkitektoetakoa, eta hura izan zen, orobat, artistaren sentiberatasuna eta ingeniariaren dohaina bateratzen jakin zuen lehenetako bat. Baina Labrousteren obran, liburutegia baino are garrantzizkoagoa cla Parisko Liburutegi Nazionala (1855-1868).

Obra horren ezaugarri aipagarriena biltegi aretoaren sabaia da, beirazkoa baita eta agerian uzten baititu eraikinaren euskarri guztiak eta egitura. Eraikin hark ezarri zituen geltoki, saltoki handi eta azoka modernoen eraikuntzaren oinarriak. Labrousteren obrak erakutsi zuen bezala, burdin urtuaren eta beste material beni batzuen (adibidez beiraren), arteko konbinazio bikainak osa zitezkeen. Beira eta burclin urora erabili ziren, esaterako, Percier eta Fontainek Parisko Palais Royalen egindako Orleansko galerian (1829), Rouhaultek 1833an egin zuen Jardira des plaatesko negutegian, eta E. Texierrek Champs Elyseesen egincako jm -din d Hicer lorategian.

Porlanari dagokionez, azkenik, bigarren mailako arkitektura osagaiak eta eraikinak egiteko erabili zen hasieran, hodiak edo hormak egiteko adibidez, baina porlanezko zubiak ere egin ziren geroago.

Erakusketa unibertsalak

185ltllc aurrera, industriaren, artearen eta merkataritzaren alorrean egiten ari ziren aurreramencluak ezagutzera emateko, Erakusketa Unibertsalak hasi ziren antolatzen,zenbait herrialdetan egin ohi ziren erakusketa nazionalak oinarri harturik.

Nazio guztien lehen erakusketa, edo Erakusketa Unibertsala, esan bezala, Londresen egin zen, 1851. urtean. Joseph Paxton (1803-1865) ingeniari autodidakta frantsesa izan zen erakusketa hartarako aretoaren cliseinatzailea, eta arkitektura modernoaren aitatzat hartua da bere Beirazko jauregia deritzon eraikinagatik (deitura hori eman zitzaion erakusketa areto hari). Paiton lorazaina zen lanbidez, Devonshireko dukearen lorazaina hain zuzen, eta lorategietako negutegietan oinarriturik egin zuen beirazko jauregi-negutegi erraldoi h -ren diseinua, burclina eta beira harturik lehengaitzat eta hainbat arkitektura osagai erabiliz (3.300 zutabe burdinezko, 300.000 beira puska etab.). Beirazko munstrotzat hartu zuen zenbaitek bere garaian, garai hura arte sekula erabili ez ziren neurriak erabili baitzituen, baina arkitekturaren maisulantzat hartu zuten beste batzuek ; oro har, sekulako arrakasta eta eragina izan zuen obra hark, hainbesteraino ezen aurrerantzean Erakusketa Unibertsal guztietan hartu baitzen erakusketa aretorako oinarri, adibidez New Yorken 1853an egindakoan (hark burdin urtuzko kupula bat zuen), Parisen 1855ean egindakoan (Pastonena baino bi aldiz zabalagoa), etab. Sute batek hondatu zuen Paxtonen Beirazko jauregia 1937an.

Goian aipatu diren Erakusketa Unibertsalak garrantzi handikoak izan ziren, baina guztietan aipagarriena, arkitektura estiloari dagokionez, Parisen 1899an egindakoa izan zen. Iraultzaren Urteurreneko erakusketa hartarako egin zen, izan ere, Parisko Eittel dorre ospetsua, Gustave-Alexandre Eiffel(1832-1923) ingeniariarena, eta makina galeria, Louis Dutert (1845-1906) eta Contamin-ena (1840-1893), burdinez sekula egindako eraikin handienak.

Gustave Eittelek bere izena duen dorrea egin aurretik eginak zirien beste hainbat obra, beste Erakusketa Unibertsaletarako horietako batzuk, adibidez 1867ko erakusketarako Iiranz-ekin batera cliseinaturiko makina areto bikain bat. Baina, zalantzarik gabe, Eiffel clorrea clu lanik ezagunena. Garai hartan kontrako kritikak izan zituen goraipamenezkoak baino gehiago, baina ezin uka daiteke arkitektura molde berrien eta modernitatearen eralcusgani bikaina dela. 300 ni luzeko dorrea da, eta 18.038 piezez osaturiko egitura bat du ; bi urte behar izan ziren lanak burutzeko eta, batez beste, 250 langilek jarclun zuen bertan lanean. Egile haren beraren beste lan aipagarri batzuk dira Duena ibaiaren gaineko Luis La zubia Portugalen, Estatu Batuetako Askatasunaren Estatuaren euskarria, Garaviteko bidezubia, Panamako ubideko esklusak, etab.

1IX. mendeak aurrera egin ahala, Eiffelen obraren eta molcle hartako beste zenbaiten kontrako jarrerak indarra galdu zuen, klasizismoak behera egin zuen eta mendearen amaierarako alde batera utzi ziren monumentaltasuna, fatxadak estaltzeko joera eta historizismoa, oro har. Orduan nagusitu zen, erabat, modernismoa, Eiffelen jarraitzaileen eskutik batez ere. Joera berriaren gune nagusia Estatu Batuak izan ziren, hura baitzen inclustrializazio handieneko herrialdeetakoa ; han osatu zen Chicagoko eskola, joera modernoen eskola, nolabait esateko, hrntzionalismoan oinarrituriko obrak bultzatu zituena.