Artea»Erdi Aroa

Gotikoa: arkitektura zibila

Orain arteko arreta guztia arkitektura erlijiosora zuzendu bada ere -eta ezin zitekeen bestela izan, katedralak baitira garai hartako arkitekturaren erakusgarri bikainenak- ez da arkitektura zibilik ez zelako, alderantziz, gorago aipatu den bezala, arte gotikoa hiriei estu lotutako artea da, eta ez dira ahaztuta uztekoak, ez garai hartako hirigintza, ez hiri barruko jauregiak, ezta gotorlekuak ere.

Gainerako arkitekturaren joera orokor berberak izan arren, baditu arkitektura zibilak arkitektura erlijiosoak ez dituen zenbait ezaugarri. Hasteko, oso erallcin mota desberdinak sartzen dira izen horren pean : zubiak, bihitegiak, gotorleku edo gazteluak, printze edo handikien jauregiak, udaletxeak, etab. Gainera, hainbat faktoreren mende zeuden eraikin horiek, eliza eta katedralak ez bezala. Gizarteak, ekonomiak edo eguneroko praktikak askoz eragin zuzenagoa zuen arkitektura zibilean, eta beraz, eraikinaren iraupena ere askoz laburragoa izan ohi zen (gotorlekuak, esate baterako, hain eraikin sendoak izanik ere, berehala geratzen ziren zaharkituta, gerrako teknologiaren aurrerapenak zirela-eta).

Horregatik, oso ezagutza mugatua dago Erdi Aroaren lehen aldiko arkitektura zibilaz, eta gorde diren adibide gehienak gotiko berandukoak dira. Aintzat hartzeko datua da, nolanahi ere, XIV eta XV mendeetako arkitektura zibila -hala pribatua, nola publikoa- askoz zainduagoa, landuagoa eta ederragoa izan zela ordu arte egindakoa baino .

Hirigintza

jarduera mota asko eta guztiz desberdinak biltzen ziren hiri gotikoan. Hiritarren bizileku, lan egiteko toki eta salerosketa tratuak egiteko gune ez ezik, beste gertakari eta zeremonia asko egiten ziren bertan, bai erlijiosoak (prozesio, ospakizun, antzezpen...) eta bai laikoak (segizioak, zaldun guduak, norgehiagokak...).

Ospakizun horiek, hiriaren egitura jakin bat eskatzeaz gainera, betetzen zuten beste funtzio bat ere : hiri batekoa edo bestekoa izateko sentimendua indartzen zuten, eta horrela, hiri horren irudi bat sortzen zen.

Zenbait langintzatan -urregintzan, esate baterako-, nahitaezkoa zen hiri bakoitzak produkzioko bere marka ezaugarria izatea .

Hiriko bizitza arautzea eta txukuntzea izaten zen hiri gotikoak gobernatzen zituztenen kezka nagusia. Hiriaren sailkatze orokorra gizarte klase eta lanbide irizpideen arabera egiten zen. Gauza jakina da hiriak harresi bat izaten zuela inguruan, eta horrek, batzuetan, arazoak sortzen zituen . Hirietako biztanleria, izan ere, asko hazi zen garai hartan, eta tokia hobeto probetxatzearren, jendeak sobera pilatuta bizi behar izaten zuen. Jende metaketaren ondorioz, irtenbide zaileko higiene arazoak sortu ziren berehala, nahiz eta arazoa konpontzeko neurri batzuk ere hartu ziren : bainuetxe publiko eta pribatuak ugaldu ziren ; edateko ura izateko, harresi barruko iturriez gainera, pozaderak zulatu zituzten; eritegiak eta legenardundegiak eraiki ziren ; eta, izurri garaietan, berrogeialdiaren araua ezartzen zitzaien bidaiariei .

Foruak

Hala, foru edo estatutu zehatzak idatzi zituzten, eta berorietan arautzen ziren, adibidez, hiriko bide eta kaleen zabalerak, eraikin batzuetako erailctintza materialak, etxeen garaiera, kaleetako isurbideak, gurdien zirkulaziorako orduak, etab. Beste ordenantza batzuek jarduera zaratatsu edo usain txarrekoetatik, edota gizartearen moralak nekez onartzen zituenetatik -prostituzioa, kasu-, babesten zuten hirigunea.

Hala ere, zenbait salbuespen kenduta (Italiako hiri-estatu nagusiak, esate baterako), hirietako kale gehienak zolatu gabe eta uren isurbideak ere hala moduz egoten ziren. Adibidez, 1375ean, Margarita dukesa kexu zen ezin zitekeelako eroso ibili Dijonen, ez oinez eta ez zaldiz, kaleetako lohi, simaur eta zaborrak zirela eta.

Hiriko plazak

Edozein moduz ere, kaleetako zolatze lanek buruhausterik franko ematen zieten arren, agintarien lehentasuna hiriko plazak txukun eta eder edukitzea izaten zen, toki publiko horietan gauzatzen baitziren hiriko jarduera, ospakizun eta zeremonia nagusiak.

Hiruk izaten zuten garrantzi berezia, azokako plazak, katedralekoak, eta udaletxekoak : merkataritza zentroa, erlijiosoa eta zibila, alegia.Erdi Aroaren hasiera aldera, eta baita geroago ere, ohikoa zen azoka harresiez kanpotik egitea. Gotikoaren aroan, ordea, katedral edo erlijio zentroaren antzera, merkatua ere hiriaren erdigunean kokatzeko joera hartu zen, mundu guztiarentzat eskurago gera zedin. Bi espazio publiko garrantzizkoenak erdigunean kokatu izanak lehia biziak ekartzen zituen, askotan, bi plazen artean, zein aberatsago, ederrago eta apainago agertu, eta areago Europa erdialdeko hiri batzuetan, azokako plazan eraiki ohi baitzuten udaletxea.

Azokako plazek forma erregularra izaten zuten, gehienetan, eta aski zabalak izan ohi ziren, hektarea eta erdi edo bi hektareatakoak ere bai, batzuk.

Hasieran, toki ireki libre bat izan ohi zen, eta han jartzen ziren gurdi eta saltokiak . Gerora, arkupeak eraiki zituzten inguruan, eskulangile, merkatari eta bezeroak, neguan, toki babesagoan ari zitezen. Arkupe horien gainean eraikinak egin ziren berehala, eta hala, etxez itxi ohi zen plazaren inguru guztia. Plaza modu honek gaur egun arte iraun du.

Hiriko bizitza indartzen joan ahala, premiazkoa egin zen hiri agintaritzarentzat espazio berezi bat atontzea, udaletxea alegia.

XIII. mendearen azkenaldera, beren espazio edo plaza berezia zuten udaletxeak eraiki ziren Italiako zenbait hiritan (Florentzian, Sienan), eta festak egiteko erabili zituzten berehala. Garaitsu haiek arte, eta XIV. mendea arte eskualde batzuetan, udaletxearen egoitza talaia moduko bat izaten zen, dorre karratu garai bat, armategi, agiritegi eta biltokitarako erabiltzen zena.

Gerora, udaletxe handiagoak egin ziren.

Beheko solairuan azoka ezarri zuten hiri batzuetan, eta beste batzuetan, udalaren mendeko beste egoitza batzuk, espetxea, esate baterako. Goiko solairuan, berriz, batzarrak egiteko areto bat egon ohi zen, ia beste banaketarik gabe. Administrazio premia geroz eta handiagoei erantzun ahal izateko, udaletxeak ere konplexuagoak egin behar izan zituzten, baina, Italian batez ere, ez zen inoiz falta izaten hiriko heste edozein eraikin baino garaiagoa izan ohi zen dorre karratua.

Katedraleko plaza, eta berdintsu udaletxekoa, ez zen izan ohi azokakoa bezain handia eta erregularra. Katedrala, gainera, jende gehien bizi ohi zen tokian eraikitzen zen, eta askotan, inguruko eraikinek itota bezala geratzen zen.

Bizilekuak

Hiri gotikoetako eskulangilearen edo merkatari txikiaren bizimodua eta bizitokia ez ziren asko aldatu, kalitateari dagokionez, aro erromanikoarekin alderatuta. Etxeak bi egonleku nagusi izaten zituen, solairu bateanedo bitan banatuk. Gehienetan zurezko egitura izaten zuen, eta inoiz harrizkoa, baina eskualde batzuetan bitariko egitura zen arruntena : barruko armazoia zurezkoa eta kanpoaldea harrizkoa.

Bi altuerako etxeen kasuan, kalera irekitzen zen denda bat egon ohi zen beheko solairuan., eta haren atzeko aldean, patio edo baratze batera ematen zuen dencloste bat. Bigarren solairuan egoten ziren egonleku nagusia edo jangela eta logelak, eta sukaldeak eta komunak barruko patiora ematen zuten. Izaten ziren hiru eclo lau solairuko etxeak ere.

Luxuzko etzeak ez zeuden burges txiki eta eskulangileen esleimenean, alcliz, errege, aita santu eta aristokraziako kideen jabetzakoak ziren, eta, Erdi Aroaren azkenalderako, baita burges handienak ere.

Aipatzekoak dira, besteak beste, Karlsteingo jauregia eta Avignongo aita santuaren gaztelu-jauregia, aro gotikoko eraikin zibil bIIeainenetako bat, azkeneko hau. Veneziako patrizioen jauregi handiez gainera (Priuli Bon, Ca'd'Oro, Dux, etab.), garai hartako arkitektura zibileko beste obra bikain bat ere egoera onean gorde da : Jacques Coeur merkatari handiak Bourgesen eraiki zuena.

Erdian_ patio bat zuela, hiru solairuko etxe guztiz dotore bat eraiki zuen, ez erabat erregularra, zegoen espaziora egokitu behar izan zuelako. Erdi Aroko ohitura solairuko gela guztiak elkarrekin komunikatuta egotea bazen ere, Coeur espazioak bereizten ahalegindu zen, eta barne eskailera asko eratu behar izan zituen horretarako.

Gotorlekuak

XIIZ mendean, estimu handia zuten gazteluek, ikuspegi militarretik, zenbait posizio eta toki estrategikoren defentsarako.

Gaztelu eta gotorlekuen dohain nagusiak bi izaten ziren, sendotasuna eta apaindura eza edo soiltasuna.

Gotorleku eta gazteluek garaitsu hartan izan zuten bilakaeraren berri izateko, interesgarria da Pariseko Louvre gazteluaren historia ezagutzea. Hasierako eraikina 1200 inguruan altxatu zen eta orduko gazteluen funtzio guztiak betetzen zituen. Funtsean, dorre sendo eta garai bat zen, harresi gotorrez inguratua.

1360 aldera, Frantziako Karlos V.a erregeak berriro eraikiarazi zuen Louvrelco gaztelua errege jauregi arranditsu baten gisa.

Nahiz eta bigarren Louvre hura ere desagertuta dagoen, Limbourg anaien minianua zoragarri bati esker badakigu zer nolako itxura zuen. Gaztelu bati zegokion bezala, artean bazuen kanpoko murru babesgarria, baina atzeko eraikinak jauregi baten antz hancliagoa zuen gotorlekuarena baino. Patio karratu baten inguruan simetriaz eratuazegoen, eta bizileku erosoak eskaintzen zizkien bai erregearen familiakoei eta bai segizioko kideei. Nolanahi ere, bigarren Louvre haren kanpoko aldeak gotorlekuen ezaugarri batzuk gorde zituen arren, patiora ematen zuten hegaletan eskultura eta arkitektura apaingarri aberatsak erakusten zituen .

Baina hiria ez zen soilik kanpoko arerioengandik defenditu behar. Parisen, hiri banoa kontrolatzeko balio zuten hastille edo gotorlekuak erailei zituzten lehendabizikoz.

Ospetsua izan zen, zentzu horretan, Petrt- Ch itelet izenekoa, toki estrategikoan ezarri baitzuten Pariseko unibertsitateko ikasle eta irakasleen auzunea menderatzeko.