Euskara eta Euskal Literatura»Euskara eta Euskal Literatura
XVIII. mendea
Bi pertsonaia nagusi: Sarako Etxeberri eta Larramendi
XVIII. mendeko euskararen egoera guztiz
kaskarra zen mugaren bi aldeetan. Iparraldean
euskaraz argitaratzen ziren obrek
literatur maila apala erakusten zuten eta
Hegoaldean ez zegoen ezer euskaraz idatzirik.
Garai larri hartan bi pertsonaia garrantzitsu
nabarmendu ziren euskal letretan.
Bata Iparraldeko Saran sortua, Hegoaldean
bizi eta hil bazen ere, Joannes Etxeberri;
bestea Hegoaldekoa, Andoaingoa,
Manuel Larramendi.
Etxeberri medikua, jabeturik euskararen
egoeraz, euskara irakaskuntzan sartzen saiatu
zen. Haren iritziz euskarak etorkizunean
bizirik iraun zezan ezinbestekoa zuen eskolara
zabaltzea: ?Etcheberri fue uno de los
pocos que advirtió la necesidad de cimentar
la vida y el futuro del euskera en la escuela
y en los libros, como lo advirtió también
Bidegaray en el siglo anterior? (Sarasola
1982, 52. or.). Garai hartako gizon baten
burutapenak izanik, ez dirudite gaur
egungo ikuspegitik urrunegi. Lapurdiko Biltzarrak,
aldiz, atzera bota zuen saratarraren
egitasmoa: ?El Biltzar, que sin duda traía
entre manos asuntos mucho más importantes
a que atender, le negó la ayuda que
solicitaba para publicar sus obras. No parece
siquiera que hiciese falta un largo debate
para llegar a esta decisión? (Mitxelena
1960, 91. or.).
Euskaldunek latina euskararen bidez
ikas zezaten ere ahalegindu zen, ?jakina da
garai horretan, eta baita gero ere, ezinbesteko
tresna zela latina mundu honetakoen
eta bestekoen berri jakingo bazen? (Mitxelena
1981, 265. or.). Tamalez mende honen
hasiera arte ez da ezagutzera eman Escualherriari
eta escualdun guztiei escuarazco
hatsapenac latin icasteco obra.
Etxeberrik, bestalde, laudorioak eskaini
zizkion euskarari bere Eskuararen hatsapenakidazkian. Euskararen aldeko apologista
agertu zitzaigun, baina beste euskal apologista
batzuen aldean saratarrak euskaraz
eman zituen bere teoriak. Eta euskalkien
egoera kontuan hartuz euskara literario batu
baten alde azaldu zen, Axularren euskara
proposatzen zuela eredu gisa. Haren iritziz
Axularren hizkuntza eta berea berbera ziren.
?Ba al du, ordea, Etxeberrik batere probarik
euskara aldatu ez dela eta antzineko
garbitasunean dirauela baieztatzeko? Bere
ustez bai eta oso sendoa. Hara zein. Materreren,
Ziburuko Etxeberriren eta Axularren
obra oso ongi ezagutzen du, Axularrena
batez ere, eta berak eta bere herrikoek darabilten
egunoroko hizkera haienarekin erkatuz
agueri da ?diosku? ehun eta berrogoi
eta hamar urtheren inguruan escuarac
gambiaduraric eztuela hartu eta bere
içaite garbian mantenatcen dela? (Altuna
1987, 241. or.). Patxi Altunarentzat, ordea,
Etxeberriren euskarak beste lapurtar batenaren
antz handiagoa du: ?Hauxe bakarrik
esango dut hemen: Sarako Etxeberrik bai
eta Axularrek ez darabiltzala esan dizuedan
hitz, adizki, aditzondo, juntagailu eta horien
formarik eta erabilerarik gehienak beste
idazle lapurtar honengan agertzen dira.
Beste idazle lapurtar hori Ziburuko Etxeberri
da. Hau da ene ustea eta hipotesia? (Altuna
1987, 247. or.).
Sarako Etxeberriren obrak Julio de Urquijok
aurkitu zituen Zarauzko komentuan
eta 1907an argitara eman zituen Parisen
Obras vascongadas del doctor labortano
Joannes d?Etxeberri izenburupean. (ik. Etxeberri,
Joannes d?).
XVIII. mendean bestalde, 1728an hain
zuzen ere, Espainiako Gobernuak eta Gipuzkoak
sinatu zuten hitzarmenaren ondorioz
?Compañía Guipuzcoana de Navegación
de Caracas? izeneko elkarte anonimoa
sortu zen. 1776. urtera arte irabazi handiak
jaso zituen eta Gipuzkoaren egoera ekonomikoak
hobera egin zuen nabarmen. Une
hartan hasi zen Hegoaldean euskal literatura
lehen urratsak ematen, Larramendiren
eskutik.
Larramendiren eragina euskal literaturaren
historian ez da haren ondorengo jarraitzaileengan
soilik antzematen, XX. mendehasierako hainbat euskaltzaleren artean
ere suma baitaiteke andoaindarraren itzala,
Larramendik euskal letretan utzi zuen hatza
eta oinatza ez da berehalakoan galduko
zioen Mitxelenak.
Hizkuntza bikain menderatzen zuen
arren ezer gutxi idatzi zuen Larramendik
euskaraz. ?Nos hubiera hecho a todos otro
favor mayor y nos hubiera enseñado prácticamente
a hablar, escribir, etc.? aitortzen
zuen Kardaberazek ?Patxi Altunak eta Joseba
Andoni Lakarrak Manuel Larramendi.
Euskal Testuak obra argitaratu dute (Donostia,
1990)?. Hala ere Gipuzkoako hainbat
idazlerentzat euskaraz idazteko behar zuten
sustatzaile suertatu zen, gipuzkera literarioari
hasiera emanez eta tradizio idatzi
baten aitzindari gertatuz. Ibon Sarasolaren
hitzetan, ?Larramendiren lanaren azken xedea
?eta nabarmenago ikusten da hori
Lakarraren artikuluaren ondoren? euskaldunen
hizkuntz kontzientzia biztea, eta euskara
euskaldunen kultur hizkuntza bihurtzeko
azpiegitura ?gramatika eta hiztegia?
ezartzea izan zen? (1986, 209. or.).
Gramatika eta hiztegi baten egile izan
zen Larramendi, eta predikuetan eta izkribuz
erabiltzen zen euskara garbitu eta aberastu
nahi izan zuen: ?Hegoaldean, bederen,
1750-1900 bitartean kultur maila gutxienekoa
?hots, bertsolari eskolatu gabeena
edo kristau ikasbide marjinalena? gainditu
duten euskal idazlan gehienen atzean
Larramendiren eragina ?zuzena nahiz
zeharkakoa? nabari daiteke. Eta maila jakin
batetik gora aritu behar zenean nahi ta
ez jo behar zen haren hiztegira. Ez zegoen
euskararen alorrean beste hautabiderik? (Sarasola
1986, 211. or.).
Kanpotarrek euskarari egiten zizkioten
erasoei aurre egiteko asmatu zituen hitzek,
ordea, haren sona estali egin zuten neurri
batean, eta haren jarraitzaileek berek ere
ez zituzten hainbatetan Larramendiren neologismoak
erabili euren lanetan. Nolanahi
ere, ondorengo hiztegigileek hortxe zuten
erreferentzia nagusia: ?Urte eta Harriet oraingoz
alde batera utziz, gainerako hiztegigileak
Larramendiren Hiztegi Hirukoitz-aren
inguruan bil ditzakegu, haren moldaketa
(Aizpitarte, Aizkibel), eraskin (Arakistain,Goitiandia) edo ?gutxienez? zordun (Añibarro,
Sbarbi-Urquijo) bait dira guztiak, are
atzerrian: cf. Aquesolo (1967) Bullet-en euskal
hiztegiaren egituraz? (Lakarra 1992, 282.. r.). Esan daiteke hizkuntzaren alderdi teorikoa,
kanpotarrei begira batez ere, landu
zuela Larramendik, Sarako Etxeberrik bertakoentzat,
euskaraz idatziz alegia, egin zuen
bezala. Huts hau ez litzateke Larramendirena
soilik izango Blanca Urgellen iritziz: ?Si
hubiere alguna culpa en ello, cosa que no
creemos, es de Fuenteovejuna, todos a una:
la primera gramática publicada en euskara
(sólo en euskara) y el primer diccionario
euskara-euskara no tendrán hoy más de
quince (¿veinte?) años? (1996, 288. or.).
Larramendiren itzalpean Kardaberaz,
Mendiburu, Basterretxea, Ubillos, Agirre?
agertu ziren. Gipuzkoan abiatu zen, bada,
Hegoaldeko mugimendu literarioa, baina
laster zabaldu zen Bizkaian eta Nafarroan
barrena. Ondorengo mendeetan euskal literaturak
ez du etenik erakutsi; ?Larramendiren
eraginaren goiengo punta XIX. mendearen
azken aldera lortzen da, hark sorturiko
erregistro jasoaren beharrean aurkitzen
direnean idazleak, erlijiozko gaiak utzi eta
literaturan aszetismotik urrun dauden gaiak
sartzen hasten direnean? (Kortazar 1997,
104. or.). Eta euskalki literarioen tradizio
idatziak jarraipena izan du gaur egun arte.
Esan daiteke, honenbestez, bi ekarri
garrantzitsu izan dituela Larramendiren lanak:
batetik euskarari bere duintasun arautua
ematea, eta bestetik euskararen aldeko
lanetara hainbat autore erakartzea. (ik. Larramendi,
Manuel).
Itzulpenak eta egokitzapenak Iparraldean
XVII. mendean euskal literaturak, eta
lapurterak bereziki, loraldi bat ezagutu bazuen
Iparraldean, Sarako Eskolaren bitartez
batez ere, hurrengo gizaldian argitaratu
ziren lanek ez zuten aurrekoen maila literariora
iristerik lortu. Mitxelenak dioen bezala
?Mendi-hegietan barrena bezala dabiltza,
gailurrak bazterrean utziaz? (1983-1988, 59.. r.).
Lafitteren ustetan 1713an sinatu zen
Utrecht-eko itunak ondorio latzak ekarri
zituen Lapurdira. Luis XIV.ak zenbait lurralde
galdu zuen, besteak beste Ternuako eta
Mundu Berriko batzuk, eta honek kalte ekonomiko
handia eragin zuen itsasotik bizi
ziren lapurtarren artean: ?Esta pérdida perjudicó
considerablemente a la economía de
Labort, que se basaba en el comercio con
América? (Sarasola 1982, 51. or.).Bestalde, 1789an Iraultza lehertu zen
Frantzian, eta Iparraldeko euskaldunek
euren foruak galdu zituzten. Egoera berri
hark sortu zuen egonezina mugaz bestaldekoen
artean areagotzen joan zen urtetik
urtera eta 1794an jo zuen gaina. Sara, Ainhoa,
Azkaine eta mugako beste hainbat
herritan txikizioak gertatu ziren. Ez zen frantsesa
baino hitz egiten uzten eta departamendu
berri bat sortu zen Iparraldeko biztanleentzat,
?Pyrenea Aphaletako Departamendua?
deitua. Hau guztia euskal literaturarentzat
kaltegarria izateaz gain atzerapauso
nabarmena izan zen, Ibon Sarasolak adierazten
duen bezala: ?Este retroceso de la
literatura vasca septentrional, sea cual fuere
su causa, es evidente: en todo el siglo
XVIII no hay más autor de interés que Joannes
Etcheberri de Sara? (1982, 51. or.).
Egoera hartan, argitaratu ziren liburuak
itzulpenak eta egokitzapenak izan ziren
gehienbat: ?Berrikuntzak Gipuzkoan aurki
daitezke eta Gipuzkoatik Bizkaira eta, indarra
galduz, baita Nafarroara ere zabaltzen
dira? (Mitxelena 1983-1988, 59. or.). Lehenengoen
artean euskal literaturan behin eta
berriro itzulia izan den liburua agertu zen
euskaraz emana: Kempis. Azkaineko
Chouriok 1720an, Bordelen, ordura arte
egindako itzulpenik egokiena eta osatuena
kaleratu zuen: Jesus-Christoren Imitacionea.
(ik. Chourio edo Xurio, Michel). Argitalpen
ugari ezagutu zuen obra honek ondorengo
urteetan. Zubereraz ere plazaratu zen Kempisa.
Pauen 1757an, egilearen izenik gabe,
Jesu-Kristen Imitacionia liburuak argia ikusi
zuen, askoren ustetan Martin Maister izan
zelarik autorea. (ik. Maister, Martin).
Hiztegigintzaren alorrean Pierre d?Urteren
Dictionarium Latino-Cantabricum obra
amaitu gabea agertu zen, duela gutxi Patri
Urkizuk helarazi diguna. Urterena da era
berean Grammaire Cantabrique basque,gramatika liburua, 1900. urtean ezagutzera
eman zena, ?gramática vasca con ejercicios,
compuesta algo antes que la de Larramendi
y mucho más rica que la de éste, aunque
los materiales están presentados en un desorden
caótico? (Mitxelena 1960, 89. or.). (ik.
Urte, Pierre d?).
Gramatika eta hiztegia, biak obra berean,
landu zituen Martin Harrietek euskaldunek
frantsesa ikasteko 1741ean argitaratu
zuen Gramatica escuaraz eta francesez,
composatua francez hitzcunça ikhasi nahi
dutenen faboretan izeneko liburuan. (ik.
Harriet, Martin).
Nolanahi ere, oro har katiximak, imitazioneak,
testamentak? eta antzerako erlijio
gaiak izan ziren XVIII. mendeko Iparraldeko
autoreek eskuarki erabili zituztenak.
Besteak beste, Haranederrek Gudu izpirituala
edo Jesu-Christo gure Iaunaren Testament
Berria izeneko lanak kaleratu zituen.
(ik. Haraneder, Joannes). Larreguyk Testamen
çaharreco eta berrico Historioa argitaratu
zuen. (ik. Larreguy, Bernard). Baratciartek
?Meditazione ttipiak? ezizenez ezagutzen
den obra plazaratu zuen. (ik. Baratciart,
Andrés). Mihurak Andredena Mariaren
Imitacionea, Jesus-Christoren Imitacionearen
gañean moldatua liburua eman zuen
argitara? (ik. Mihura, Alexandre de). ?Jakina
da erlijio liburuak ditugula batez ere
ugari. Eta horrek bere arrazoia badu. Liburuak
gehienbat behar edo premiaren bati
erantzuteko agertzen dira eta irakurlerik
izango ez duen libururik ez du inork ere
egin nahi izaten. Hemen zerbaiten beharra
baldin bazegoen, horrena zegoen eta Eliza
katolikoa mila eta seirehun ingurutik aurrera
behintzat dotrina eta gainerako erlijio
gauzak irakasteaz arduratzen da, eta arduratzen
denez gero, badaki neurri handi batean
bertako hizkuntzan irakatsi behar dituela
gauza horiek, euskaraz alegia? (Mitxelena
1981, 272. or.).
XVIII. mendeko autoreak
Frantzisko Eleizalde
(Muskitz, Imotz, 1646 - ?)
Apaiz eta idazlea izan zen. Karlos II.a
Espainiako erregearen emaztea zen Neuburgeko
Marianaren aitor entzulea izan zen.
Dotrina bat idatzi zuen euskaraz: Apezendako
dotrina christiana uscaras (Iruñea,
1735). ?Este catecismo es uno de los pocos
testigos del alto-navarro meridional? (Villasante
1979, 122. or.).
Pierre d?Urte
(Donibane Lohizune, 1664 - Londres, 1725 ing.).Apaiz eta fraide katoliko izan zen, baina kalbinista egin eta erbesteraturik joan behar izan zuen Londresa. Han, John Chamberlayne eta David Wilkins hizkuntzalariekin harremanak izan zituen. Hiru liburu idatzi zituen, baina ez zuen, bizi zela, argitaratzerik izan. 1894an, Dodgsonek antolatuta, argitaratu zen lehena, The Earliest Translation of the Old Testament into the Basque Language (Biblia Saindua. Testament Çaharra eta Berria) izenburupean. Bibliaren Genesia (Ethorquia) eta Exodoaren (Ilkhitcea) zati bat bakarrik itzuli zituen. 1900ean,Websterrek Grammaire Cantabrique Basque argitaratu zion. 1989an, Patri Urkizuk Dictionarium Latino-Cantabricum euskara-latina hiztegi amaitu gabea argitaratu zuen, ?quizá por el mismo excesivo detalle con que lo concibió y quiso realizarlo, no comprende más que las tres primeras letras? (Mitxelena 1960, 90. or.). Euskal hiztegigintzaren alorrean asko izan dira, Urte bezala, lan egin dutenak: Landuchio, Oyanguren, Silvain Pouvreau, Bidegaray, Sarako Etxeberri, Larramendi, Duvoisin, Añibarro, Van Eys, Lhande, Azkue?
Michel Chourio edo Xurio
(Azkaine, ? - Donibane Lohizune, 1718).Apaiz izan zen 1702. urtetik aurrera.
Lapurterara itzuli zuen Kempisa, Jesu-Christoren
Imitacionea (1720) izenburupean,
?aunque no es la primera traducción del
Kempis (pues antes había sido traducida esta
obra por Arambillaga y Silvain Pouvreau),
ésta era mucho más perfecta y respondía
mejor a las exigencias del público euskaldun.
Chourio es uno de los más egregios
representantes del labortano clásico por la
dignidad, nobleza y majestad de su lengua?
(Villasante 1979, 110. or.). XVIII. mendean
lau argitalpen izan zituen eta beste batzuk
hurrengoan. Kempisaren itzulpena, esan
bezala, behin baino gehiagotan ageri da
mendeetan zehar idazle euskaldunen lanetan.
Silvain Pouvreauk XVII. mendean idatzitakoa
Parisko Bibliotèque Nationalen aurkitzen
zen eta Hordago argitaletxeak kaleratu
zuen 1979an. Arambillagak 1684an argitaratu
zuen lehen aldiz Kempisaren itzulpena
Jesu Christoren Imitationea
D?Arambillaga apeçac escaraz emana
(Baiona) izenburupean. Ez da, hala ere, i-
tzulpen osoa, III eta IV liburuak bakarrik
baitira bertan agertzen direnak. Chouriorenaren
ondotik Martin Maister izan zen lehen
aldiz itzuli zuena Kempisa zubererara;
1757an kaleratu zen Pauen, egilearen izenik
gabe, Jesu-Kristen Imitacionia izenburupean.
1896an Duvoisinek lapurterazko bertsioari
ekin zion eta Haristoyk amaitu zuen,Jesu Kristoren Imitazionea (Paue) tituluarekin,
argitaratu zenerako Duvoisin hilik zegoelarik.
1829an plazaratu zen Tolosan
Kempisaren gipuzkerazko lehen bertsioa.
Egilea, José Cruz de Echeverria izan zen eta
izenburu hau ezarri zion: Jesusen imitacioco
Joannes d?Etxeberri
(Sara, 1668 - Azkoitia, 1749)
Idazlea eta sendagilea. Paueko Jesusen
Lagundiaren eskolan egin zituen medikuntzako
ikasketak (doktoregoa) eta ondoren
bere jaioterrian aritu zen osagile. 1716-1723
bitartean Beran jardun zuen osagile gisa.
1723-1725 bitarteko urteetan Hondarribian
aritu zen, bertako udalak mediku ospetsutzat
zeukalarik kontratatuta, eta 1725-1749
urteetan, hil zen arte guztian alegia, Azkoitian
egon zen sendagile. Euskara irakaskuntzako
hizkuntza izateko ekimenak egin zituen
aurrenetakoa izan zen. Lau obra idatzi
zituen lapurteraz: Lau-urdiri gomendiozco
carta edo guthuna (1718), Lapurdiko Biledo berari jarraitcen eracusten duen libruba.
Gipuzkeraz ere kaleratu zuen Gregorio
Arruek beste itzulpen bat Tolosan
1887an. XX. mendean bertan izan dira Kempisa
itzuli dutenak, hala nola, Luis Eleizalde,
Arriandiaga, Olabide, Etxebarria, etab.tzarrari bidalitako gutuna hiztegi bat argitaratzeko
laguntza eske (Biltzarrak atzera
bota zuen eskaria). Obratxo labur honetan,
bere irakaskuntzazko liburuak argitaratzeko
laguntza eskatuz batera, herriek zeinek
bere hizkuntza zaindu behar dutela aldarrikatzen
du, eta bere hizkuntza zaintzeko
kemenik ez dutela itsusten die euskaldunei.
Herri bakoitzeko irakaskuntza bertako
hizkuntzan behar dela eman, esaten du, eta
horregatik idatzi dituela berak bere obrak:
Escuararen Hatsapenac. Euskararen apologia
bat da, euskararen tasun guztien goraipamena,
lapurtera xahu dotorez idatzia. Xehetasun
handiz aztertzen ditu euskararen
araztasuna, noblezia, malgutasuna eta batasuna,
kanpotiko hizkutnzen eraginakgorabehera aldatu gabea. L. Villasantek bere
Historia de la Literatura Vasca-n dioenez,
«Observa que el vascuence no ha cambiado
desde hace ciento cincuenta años y lo
prueba por el hecho de que las obras de
Materre, Etcheberri de Ciboure y Axular
hablan una lengua idéntica entre sí e idéntica
con la del tiempo en que él escribe; y
teniendo en cuenta que esos autores escribieron
en la lengua aprendida de niños, nos
remontamos a una distancia de ciento cincuenta
años» (Villasante 1979, 105 or.). Etxeberri
Sarakoa da, alde honetatik, euskararen
apologistetan euskararen apologia edo
goraipamen horiek, Garibaik eta Etxabek
ez bezala, euskaraz egiten dituen lehena.
Escualherriari eta escualdun guztiei escuarazco
hatsapenac latin icasteco, latina ikasteko
gramatika. Gramatika honetan ageri
diren euskarazko aipamen ugariak ordura
arteko euskal idazle ezagunenen obretatik
hartuak dira guztiak (Axular, A. Oihenart,
S. Pouvreau, txeberri Ziburukoa?); Diccionario
Cuatrilingüe (euskara, latina, frantsesa
eta gaztelania), Larramendik erabili zuen
arren ez da guregana heldu. Alde horretatik
Etxeberri Sarakoa euskararen hiztegigile
zerrenda luzearen aitzindarien artean kokatzekoa
da, Landuchioren Dictionarium Linguae
Cantabricae hiztegiaren, Oyangurenen
Diccionario trilingüe Tagalo-Castellano-
Cántabro galduaren, Silvain Pouvreaurenaren
eta Bidegarayren euskara-frantses-latin
hiztegi argitaratu gabearen eta Pierre
d?Urteren Dictionarium Latino-Cantabricum
hiztegien ondoren egin baitzuen berea,
argitaratzeko laguntza gabez XX. mendera
arte argitaratu gabe geratua. Sarako
Etxeberrik lau haizetara zabaldu zituen euskararen
balioa eta garbitasuna eta, aldi berean,
literatur hizkuntza batuaren beharra
aldarrikatu zuen. Axularren eredua proposatu
zuen horretarako. Mitxelenak dioen
bezala Sarako Etxeberri gizon berezia izan
zen mende hartan: «Etcheberri es a todas
luces, entre los suyos y en su tiempo, una
figura excepcional. Frente a tantos vascos
de entonces, celosamente enamorados de
su lengua, que esperaban por lo visto que
ésta produjera frutos depurados sin el menor
cultivo, Etcheberri, vox clamantis in
deserto, se nos presenta como la imagen
del más estricto sentido común. Su preocupación
por la enseñanza parece también
más propia de tiempos más cercanos a nosotros.
El autor se ajusta en la práctica a las
doctrinas que expone: su lenguaje y estilo
se acercan en lo posible a los de Axular. Es
un buen expositor y un razonador claro, si
no un artista del lenguaje; abundantes citas
muestran su familiaridad con los autores
sagrados y profanos» (1960, 92 or.). Joannes
d?Etxeberriren jatorrizko obrak Julio deUrquijok aurkitu zituen Zarauzko komentuan
eta Parisen eman zituen argitara 1907.
Joannes Haraneder
(Donibane Lohizune, 1669 -
Donibane Lohizune, 1752)Apaiz eta itzultzailea izan zen, Itun Berriaren
lehen itzultzaile katolikoa. Lau
Ebanjelioak, Apostoluen Eginak, Gutunak
eta Apokalipsia jasotzen zituen itzulpenaren
eskuizkribua 1740. urtekoa bazen ere,
ez zen 1855. urtea arte argitara eman, Dassance
eta Harriet apaiz eta argitaldariek
egokitu zuten arte, alegia, Jesu-Christo
gure Iaunaren Testament Berria izenburuarekin.
Lau Ebanjelioak baino ez zituen
jasotzen ordea. Mitxelenaren ustez
Haranederrek laguntzaileak izan zituen:
?La versión es un modelo de lenguaje
puro, claro, elegante y ligeramente arcaizante,
pero no está del todo claro, en
tanto no sea más conocido el original, si
el mérito corresponde a Haraneder o a
quienes le retocaron? (1960, 88. or.). Lan
osoak argia ikusi du gure egunetan Patxiurtean Obras vascongadas del doctor labortano
Joannes d´Etxeberri izenburupean.
Altunaren eskutik. Philotea, edo devocioneraco
bide erakusçaillea Haranederren bigarren
itzulpena 1749. urtean argitaratu zen
Okzitaniako Tolosan, Silvain Pouvreauk
1664rako euskaratua bazuen ere. Handik
urte betera Aita Lorenzo Scupoliren Combattimento
espirituale liburuaren itzulpen
lana argitaratu zuen Gudu izpirituala izenburuarekin.
Martin Arzadun
(Durango, 1675 - Durango, 1741) Apaiz eta idazlea izan zen. 1731. urtean, Doctrina christinaubaren explicacionea eusqueras izeneko obra argitaratu zuen Gasteizen. Euskal Herrian garai hartatik aurrera hainbeste zabaldu ziren dotrinen artean, argitalpen ugari izan zuen Arzadunen liburuak.
Jacques de Maitia edo Maytie
(XVIII. m.)
Zuberoako bikario nagusia izan zen.
Joseph de Revol Oloroeko apezpikuak katixima
bat idatzi zuen, frantsesez, bere elizbarrutirako.
Euskaldunak eta biarnesak ere
bazirelako, bere dotrinaren itzulpenak
haientzat ere egin zitezen agindu zuen. Euskarazkoa
Jacques de Maytiek egin zuen, eta
1709an eman zuen argitara Catechima Oloroeco
Diocezaren cerbutchuco izenburupean.
Pedro Ignazio Barrutia Basagoitia
(Aramaio, 1682 - Arrasate, 1759)
Arrasaten eskribau izan zen 1711tik
1752ra. Hego Euskal Herrian, Barrutia da
lehen antzerkigile ezaguna. Haren lanaren
aipamenik ez zela, Juan Carlos Guerra historialariak
Acto para la Noche Buena izenburuko
eskuizkribua aurkitu zuen, eta
Azkueri bidali zion. Honek Euskalzale aldizkarian
argitaratu zuen 1897. urtean, garai
bateko hizkuntzaren lekuko soiltzat harturik.
Gabonetako Ikuskizunaren literatura
balioa ez zen kontuan hartu harik eta Gabriel
Aresti hartaz ohartu zen arte. Bertan
erabiltzen den euskara izan da eragozpenik
larriena Villasantek dioen bezala: ?Pero
es claro que el valor literario o estético de
una obra es independiente de la forma de
escribir o escuela a que pertenezca el autor,
de que emplee tales o cuales voces,
etc. Y, efectivamente, la obra de Barrutia,
examinada desapasionadamente y sin estos
prejuicios puristas, reviste altos valores
literarios? (1979, 125. or.). Lan honek bizitasun
eta mugimendu handiz Jesukristoren
jaiotzaren misterioa oroitarazten du trajedia
eta umorea batera emanez. Izan ere, erlijiozko
teatro erromanikoaren tradizioaren barne
kokatu beharrekoa da; antzerki labur honetan
herriko pertsonaiak ?barregarria, Mari
Gabon, Tomas Tabernaria, Txato morroi alferra,
etab.?, Ama Birjina, San Jose, deabru,
aingeru eta abarrekin nahasian ageri dira.
Ekintza bikoitza da, Belenen eta Arrasaten
kokatua, iraganean eta orainean, erlijioaz
eta munduzalekeriaz, bizitasun eta mugimendu handiz landua: ?No está muy lejos
de ser una de las mejores piezas del teatro
vasco, y sin duda lo es en su género? (Mitxelena
1960, 112. or.). Barne egiturari dagokionez,
Barrutiaren metrikaz Juan Mari
Lekuonak hauxe dio: ?Barrutiaren literaturgintza,
beste alorretan ezezik, metrikarenean
ere eredugarri dela esan behar. Eredugarri,
eta lekuko fierra ere bai, XVIII. mendean,euskal literaturaren bidagurutze jakin horretan.
Barrutia eredugarri dugu aberatsa
delako, azkarra eta bizia delako; bertsolaritzaren
molde luzeagoen monotoniak kutsatu
gabea; iragotzen ez den neurkera betikoaz
baliatzen delarik?. Hainbat argitalpen izan
ditu: Euskera (1960), Auspoa (1965), ASJU
(1981), Arabako Aldundia (1983). 1982an
antzeztu zuten Arrasaten.
Joseph Ochoa de Arin
(Ordizia, XVIII. m.) Donostian, 1713. urtean, Doctrina Christianaren Explicacioa Villa Franca Guipuzcoaco onetan euscaraz itz eguiten dan moduan katixima eman zuen argitara. Hitzaurrea gazteleraz dator eta liburuaren zenbait zati latinez. Villasanteren ustez erdal lexikoarenmende agertzen da, baina baditu, aldiz, beste balore batzuk: ?Ochoa de Arín, al exponer la doctrina, echa constantemente mano de voces y vocablos castellanos hasta límites inverosímiles, y ésta es la única razón del veredicto condenatorio que hemos transcrito. (?) Pero una vez reconocido esto, también debemos decir que este libro, como en general todos los antiguos, tienen mucho que enseñarnos como maestros de lengua, sobre todo en el dominio de la gramática, conjugación, etc. El que para exponer el catecismo echen mano del argot o léxico románico usual en los libros castellanos, no obsta para que por otro lado manifiesten a cada momento el dominio y posesión perfecta que tenían de la lengua vasca, en que vivían inmersos sus autores? (1979, 121. or.). Edward Spencer Dodgson euskalari ingelesak argitaratu zuen berriro Ochoa de Arinen obra 1910. urtean.
Melchor de Santa Inés Oyanguren
(Leintz-Gatzaga, 1688 - Mexiko, 1747)
Misiolari frantziskotarra eta filologoa izan
zen. Valladoliden egin zen frantziskotar eta
Filipinetarantz abiatu zen, misiolari, 1715.. rtean. Bi urte geroago Manilara iritsi zen
eta Kotxintxinako misioetara bidali zuten.
Gaixorik, Mexikora igorri zuten osa zedin,
eta 1724an Manilara itzuli zen. Misio lanetan
jardun zuen, begietako eritasun batek
jota 1732. urtean Mexikora itzuli behar izan
zuen arte. Sendatu ondoren San Agustin de
las Cuevasko komentuan geratu zen hil zen
arte. Hizkuntzalaritzaren inguruan egin zuen
lanengatik egin zen ezagun ordea. Latina,
grekoa, hebreera, tagaloa, txinera, japoniera,
aramera eta malaysiera hizkuntzen berri
bazuen. Japoniera eta tagaloa, Filipinetako
mintzaira, ikasteko bi gramatika idatzi eta
publikatu zituen: Arte de la lengua Japona
dividida en cuatro libros según el arte de
Nebrija (1738) eta Tagalismo elucidado
(1742). Argitaratu gabe, euskarari buruz Arte
de la lengua vascongada eta Cantabrismo
elucidado idatzi zituen. Euskal hiztegigintzaren
alorrean Diccionario trilingüe Tagalo-Castellano-Cántabro
idatzi zuen. Villasantek
Oyangurenen eta Larramendiren obren
tituluen antza azpimarratzen du: ?No deja
de ser interesante observar la coincidencia
entre las obras del P. Oyanguren y las del P.
Larramendi, incluso en los títulos. ¿Pudo el
P. Larramendi conocer los trabajos inéditos
del P. Oyanguren? No parece probable, pero
desde luego hay que confesar que no tenemos
datos suficientes para esclarecer este
extremo? (1979, 97. or.).
Manuel Larramendi
(Manuel Garagorri Larramendi benetako izena) (Andoain, 1690 - Azpeitia, 1766) Hiru urte zituela ama hil zitzaion, eta aita bigarren aldiz ezkondu zen; beharbada, horregatik hartu zuen amaren abizena, eta horrela ezagutua izan zen txikitan Hernanira eskolara joan zenean eta baita, hamazazpi urterekin, Jesusen Lagundian sartu zenean ere. Lagundian, lehen ikasketak
Villagarcía de Camposen egin zituen. Medina
del Campon filosofia ikasi zuen. Ondoren,
urtebete pasa zuen gramatika irakasten,
eta 1715etik 1720ra Salamancan izan
zen. Han zegoela, Margarita erreginaren hileta
sermoia eman zuen (1716). 1720an hasita,
lau urtez, Medina del Campon ibili zen
filosofia irakasten; eta, atzera, berriz, Salamancara
joan zen 1730. urtea arte, ikasleen
maisu. Garai hartan hil-otoitz, hitzaldi eta
oratoriazko piezak agindu zitzaizkion, Luis
I.aren hil-otoitza besteak beste (1724).
1730ean Valladolidera joan zen, San Ambrosio
ikastetxera, teologia morala irakastera eta
predikari gisa. Hor bukatu zen Larramendiren
irakasle lana, Mariana de Neoburgo
Karlos II.a erregearen alargunaren aitorle
izendatu baitzuten. Zurrumurru gaiztoak
sortu ziren erreginaren eta Larramendiren
beraren kontra, eta Larramendi, erreginaren
eta bere izen ona babestearren, Felipe V.a
erregearengana joan zen Sevillara, eta arazoak
erabat garbitu baziren ere, Loiolara
erretiratzeko erabakia hartu zuen. 1734. urteaz
gero hango paperetan aipatzen da Larramendi
operarius et concionator. Han
gelditu zen hogeita hamar bat urtez, hil zen
arte, eta urte haiek, euskarari buruzko lanetan
ez ezik, udaletxe batzuetako arazoetan
bitartekari lanak egiten ere eman zituen.
Lehen lanak De la antigüedad y universalidad
del Bascuence en España (1728); El
Imposible vencido; Arte de la Lengua Bascongada
(1729), lehen euskal gramatika argitara
emana; Discurso histórico sobre la
famosa Cantabria (1736) izan ziren. Lehen
liburu horietan garai hartan euskarari egiten
zitzaizkion irainez eta mespretxuez arduratu
zen, eta kanpoko irainzaleen kontra
jardun eta bertakoen estimua piztu nahi izan
zuen. Euskaldunen kantabrismoaren alde
agertu zen. Loiolan zegoela, 1745ean, Diccionario
Trilingüe, Castellano, Bascuence y
Latín (bi liburuki) argitaratu zuen. Euskal
Herrian zehar egindako bidaietan bildutako
hitzez osatu zuen. Euskara gaztelaniarekin
alderatzeko gauza zela erakutsi nahian asmatu
zituen neologismoak gorabehera, Larramendiren
lan hura itzela izan zen, eta
ondoren egin ziren hiztegi guztien oinarri.
?Este fervoroso apologista de la lengua, aunque
no le faltaron contradictores, fue escuchado
por muchos ?y no todos sus fieles
fueron vascos? como un oráculo y seguido
como el maestro más seguro en materia
de gramática y lexicografía vasca. Luego,
casi en nuestros días, su prestigio decayó y
ha llegado a perder hasta el aprecio de sus
paisanos que durante tanto tiempo fueron
por lo común admiradores incondicionales
de su persona y de su obra. Hoy, al enfriar -
se las viejas pasiones o lo que viene a ser lo
mismo, al ser sustituidas por otras nuevas,
puede verse con mayor claridad lo que hayde fundado y de injusto en la fama pasada
y en el olvido actual? (Mitxelena 1960,
96. or.). Nolanahi ere Larramendiren aurretik
izan ziren beste hiztegigile batzuk. Horien
artean Landuchio izan zen lehena,
1562an idatzi baitzuen Dictionarium Linguae
Cantabricae obra. Oyangurenen Diccionario
trilingüe Tagalo-Castellano-Cántabro
ez da ezagutzen. Silvain Pouvreauren
euskara-frantsesa hiztegia, XVII. mendekoa,
ez zen argitaratu eta argazkitan jasoa dago
Donostiako Julio de Urquijo Mintegian.
1675erako burutua zuen Bidegarayk euskara-frantsesa-latina
hiztegi bat, argirik inoiz
ikusi ez zuena. Pierre d?Urteren Dictionarium
Latino-Cantabricum amaitu gabea,
ostera, berriki argitaratu du Patri Urkizuk.
Hurrengo mendean Sarako Etxeberrik euskara-latina-frantsesa-gaztelera
hiztegia egin
zuen, baina ez da haren aztarnarik aurkitu.
Larramendirenaren ondoren argitaratu gabe
geratu zen 1774 inguruan Azpitartek gauzatu
zuen hiztegia ere. Léclusek prestaturiko
hiztegia eta Hiribarrenena ez ziren plazaratu,
azken honen eskuizkribua jasoa badago
ere. Harrietek egin zuen hiztegia ez zen, bere
aginduz, argitaratua izan, horretarako eskaintza
bat baino gehiago jaso arren. Duvoisinek
burututakoak ere ez zuen argirik ikusi.
Fabrek, 1870ean, euskara-frantsesa hiztegi
bat plazaratu zuen, Bonapartek gaitzetsi
zuena. Egilea aspaldi hil ondoren, 1963an
agertu zen Añibarroren Voces Bascongadas
Diferenciales de Bizcaya, Guipúzcoa y Navarra,
hitz bakoitza zein euskalkitan erabiltzen
den adieraziz. Novia de Salcedoren
Diccionario Etimológico del Idioma Bascongado
(1887) eta Aizkibelen Diccionario
Basco-Español titulado Euskeratik Erderara
biurtzeko Itztegia (1885) Larramendirenaren
bidetik abiatu zirenez, haren alde oneta txarrez josita daude. Azken mende honetan
ugari izan dira euskal hiztegigileak,
hala nola, Van Eys, Lhande, Azkue? Manuel
Larramendi hil eta hurrengo urtean
Jesusen Lagundia Espainiatik kanporatu egin
zuten. Horregatik ahaztuta egon zen hainbat
urtez. Aita Fitak atera zuen ahanztura hartatik
eta andoaindarraren Coreografía de Guipuzcoa
argitaratu zuen 1882an. Larramendirenak
dira, halaber: Nueva demostración
del derecho de Vergara sobre la patria y
apellido secular de San Martín de la Ascensión
y Aguirre (1745); Conferencias curiosas
políticas, legales y morales sobre los Fueros
de la M. N. y M. L. Provincia de Guipúzcoa
eta autobiografia bat. Hauek, duela gutxi
arte argitaratu gabe egon dira, harik eta,
I. Telletxea Idigorasen eskutik, denak argitaratu
diren arte. Gutxi idatzi zuen euskaraz,
baina dagoena ?Mendibururen liburuari
egindako hitzaurrea, sermoi batzuk eta
katixima baten itzulpena? 1990ean P. Altunak
eta Joseba Lakarrak argitaratu dute,
Larramendiren euskal testuak izenburuarekin.
Politikoki, Foruen aldezle suhar izan
zela eta, abertzaletasunaren aitzindaritzat
hartua izan da Larramendi. Hala ere, ez da
horretara mugatzen haren garrantzia, izan
ere gramatikalari gisa eta hiztegigintza arloan
ezabagaitza den arrastoa utzi baitu. Bestalde,
bere asmo nagusia euskara kultura
hizkuntza bihurtzea izan zen. Horregatik,
euskal idazleen bultzatzaile handia izan zen,
haren babesean hasi baitziren lanean Mendiburu,
Kardaberaz eta gipuzkera maila literariora
jaso zuten hainbat idazle, eta ordura
arte hegoaldeko euskara idatziak inondik
ere erakusten ez zuen duintasuna hasi
zen agertzen: ?A Axular y a Larramendi se
les considera padres de los dos movimientos
literarios que caracterizan a las dos Vasconias,
la francesa y la española. Es curioso
que ambos autores estén relacionados con
la Universidad de Salamanca, de la que el
primero fue alumno, y profesor el segundo.
Pero mientras Axular es autor de un libro
maravilloso escrito en lengua vasca, Larramendi
ha convertido el vascuence en objeto
de controversia y asunto de honor. Larramendi
escribe sus obras en castellano y las
encamina a vindicar a la lengua vasca de
supuestas ofensas irrogadas a la misma por
hombres ajenos al país? (Villasante 1979,
144. or.).
Joan Baptista Gamiz Ruiz de Oteo
(Sabando, 1696 - Bolonia, 1773)
Jesuita legoa izan zen. Euskaraz eta gaztelaniaz
idatzi zuen (sei lan euskaraz). Iruñean
egon zen, 1767an jesuitak Espainiatikatzerrira bidali zituzten arte. Araban garai
hartan hitz egiten zen euskararen lekuko ia
bakartzat jo daiteke Gamizen lana. Haren
euskarazko olerkien izenburuak: Euscaraz
gaiztoetan, Oñecochoa; Dabilcenchoac;
Veste bat arendaco; Veste bat ere bai aren
daco; Veste tunucho berribat. Jon Goikoetxea Maizak bildu zituen haren olerki guztiak
(Juan Bautista Gámiz Ruiz de Oteo.
Poeta bilingüe alavés del siglo XVIII, Gasteiz
1984).
Agustin de Basterretxea
(Lekeitio, 1700 - 1761)
Apaiza zen, eta irakaskuntzan eta misiolari
lanetan aritu zen. Haren bertsoek,
Pasioari buruzkoek batez ere, argitalpen
ugari izan zuten (Galdós aitak 20 zenbatu
zituen). Lanak: Guisonaren acabuco lau
gausak, Anima penitente baten negarrac eta
Jesuchristo gure Jaunaren Pasioa eusca-
Agustin Kardaberaz
(Hernani, 1703 - Bolonia, 1770)Iruñean eta Valladoliden filosofia eta
lege ikasketak egin ondoren, Jesusen Lagundian
sartu zen 1721ean. 26 urte zituela
apaiz egin zen. Bilboko Jesusen Lagundiaren
eskolako gramatika irakasle izendatu
zuten, eta garai hartan hasi zen hizlari gisa
ospe handia hartzen. 1736an Loiolan jarri
zen bizitzen eta bertatik Gipuzkoako eta
Bizkaiko herrietara abiatzen zen predikari.
Kardaberazen santu fama Euskal Herri guztira
zabaldu zen. 1767. urtean Karlos III.ak
jesuitak Espainiatik bota zituenean Italiara
jo zuen beste jesuitekin batera eta han hil
zen hirurogeita zazpi urte zituela. Gipuzkeraz
batez ere, eta bizkaieraz zertxobait, idazle
gisa Manuel Larramendiren eskolakoen
artean sartua izan da Kardaberaz. ?También
en labortano se publicó un arreglo o adaptación
de una obra de Cardaberaz, hecho
por Duvoisin. Se titula Liburu Ederra, Aita
Cardaberaz jesuistac eguina, Lapurdico escarara
itzulia? (Villasante 1979, 148. or.).
Aita Asteteren Catecismo obraren itzulpena
eman zuen argitara 1760an. Handik hamalauurtera (hil ondoren) Aita Jeronimo Dutariren
Vida Christiana (1710), bitartean itzulia,
argitaratu zen Cristauaren Vicitza edo
orretarako Vide erreza bere amabi Pausoaquin
izenburupean. Loiolako Inaziori
buruzko hiru obra plazaratu zituen 1761ean:
Aita San Ignacioren Egercicioen Gañean
Afectoac bere Egemplo, ta Doctrinaquin: edo
Egercicioen IIen partea, Aita San Ignacioren
Egercicioen III garren Partea eta Aita
San Ignacioren Egercicioen Gañean, orien
lau asteetako Meditacio laburrac, edo Egercicioen
laugarren partea. Urte buruan euskarari
buruzko lehen obra eman zuen argitara:
Eusqueraren Berri Onac, eta ondo
escribitceco, ondo iracurtceco, ta ondo itzeguiteco
Erreglac. Azken obra hau bederatzi
ataletan banatua da eta euskara goraipatzeaz
gainera erlijiorako zein hizkuntza egokia den
azaltzen zuen. 1762an eman zuen argitara
Ondo iltcen icasteco ta ondo iltcen laguntceco
egercicioak: era bidez eriai ondo itzeguiteco
modua: azquenic gure Necazariac
ondo bici ta ondo iltceco bidea, bearren diren
Doctrina ta Egemploetan. Egercicioen
irugarren partea obra. Hurrengo urtean
Jesus, Maria ta Joseren devociñoco Libruchoric
atararico devociño Batzuc obra plazaratu
zuen bizkaieraz. Loiolatik irten aurretik
Justuen Ispillu Arguia (1764) eta Senar
emazte santuak (1766) obrak eman zituen
argitara. Kardaberaz hil ondoren (1770) bereobra asko berrargitaratu zituzten eta argitara
gabeak plazaratu: Mezaco Sacrificio ta
Comunio Sagraduaren Gañeco doctrina
(1782), Escu liburua, ceinetan arquitcen
dira cristau onaren eguneroco egercicioak
(1826), Amorezco eta dolorezco Jesu-Christo-ren
pausuac (1858), Ama Veneragarri
josefa sacramentu guciz santuaren ceritzanaren
Vicitza eta vertuteac (1882) eta Azpeitico
erri chitez noblearen gloria paregabeac
edo Aita San Ignacioren bicitza laburra
(1901). Mitxelenaren esanetan ?Cardaberaz
no es un escritor brillante ni atildado,
aunque sí animado y abundante, y ha contado
siempre con muchos lectores? (1960,
105. or.).
Domingo Patricio Meagher
(Donostia, 1703 - Florentzia, 1772)
Irlandar etorkinen semea zen. Hamalau
urte zituela Jesusen Lagundian sartu zen.
1736an apaiz egin zen. Filosofia katedradun
izan zen Santiago de Compostelan eta
teologiakoa Valladolideko eta Salamancako
unibertsitateetan. Olerkiak idatzi zituen euskaraz
eta gaztelaniaz. Euskaraz idatzi zituenetatik
ospe handikoak dira Ardoari eta
Matsaren ura izenekoak, gipuzkeraz eginak:
?Han conservado su popularidad hasta nuestros
días? (Mitxelena 1960, 123. or.). Florentzian
hil zen erbesteraturik.
Juan Antonio Ubillos
(Billabona, 1707 - Arantzazu, 1789)
1722an frantziskotar egin zen, Arantzazun.
Ondoren, Alcalako unibertsitatera bidali
zuten teologia eta filosofiako goi ikasketak
egitera. Tolosako eta Arantzazuko komentuetan
eman zuen bere bizitza osoa,irakasle lanetan. Filosofia eskotistari buruzko
hiru liburuki mardul argitaratu zituen latinez:
Philosophia Rationalis (1755), Philosophia
transnaturalis (1759) eta Philosophia
Naturalis (1762). 1785. urtean, berriz, Fleury
abatearen Catéchisme Historique (1679)
obra euskaratu zuen Christau doctriñ berriecarlea,
Christauari degozcan Eguia sinisbeharren
berria dacarrena. Jaun Claudio
Fleuri Abadeac arguitara atera zuanetic
izenburupean. Gipuzkeraz idatzia, Villasantek
zera dio: ?El libro del P. Ubillos delata
en seguida la preocupación por emplear un
Juan de Irazusta
(XVIII. m.) Gipuzkoako Hernialdeko erretore izan zen. Asteteren dotrinaren itzulpena argitaratu zuen 1742an Iruñean, Doctrina Cristiana Aita Gaspar Astete Jesuitac erderaz compondua ipiñi zuan Eusqueraz D. Juan de Irazusta Erretore Hernialdecoac? izenburuarekin.
Xabier Lariz
(XVIII. m.)
Gipuzkoan jaio zen. 1757an, Cristau
Dotrinaren esplicacioa aur-entzat ta andientzat?
Explicación de la doctrina cristiana
para niños y adultos izeneko liburua
argitaratu zuen, Madrilen. Euskaraz eta gaztelaniaz
idatzita dago; euskarazko zatia, gipuzkeraz.
Vinsonek dioenez, Donostia ingurukoa
omen zen Lariz.
Martin Maister
(XVIII. m.)
Zuberotarra zen. Ligiko erretore izan
zen. Kempisaren itzulpena zubereraz, Jesu-
Kristen imitacionia, argitaratu zuen 1757an,
Pauen, M.M. izenpetuta. Emmanuel Inchauspek
argitu zuen lan haren egilea Maister zela.
Kempisaren itzulpena behin baino gehiagotan
ageri da mendeetan zehar idazle euskaldunen
lanetan. Aipagarriak dira Silvain
Pouvreauk XVII. mendean idatzitakoa;
Arambillagak 1684an lehen aldiz argitaratu
zuena Jesu Christoren Imitationea D?Arambillaga
apeçac escaraz emana izenburupean
(III eta IV liburuak bakarrik agertzen
dituen arren); Chouriorena, 1720koa, ordura
arteko egokiena eta osatuena; Duvoisinek
eta Haristoyk itzulia, etab.
Sebastian Mendiburu
(Oiartzun, 1708 - Bolonia, 1782)1725ean sartu zen Jesusen Lagundian.
Nafarroako herri euskaldunetan ibili zen
predikari eta misioak ematen. Hizlari fama
handia lortu zuenez gero, Euskal Zizeron
ezizena jarri zioten. Iruñeko gotzainaren
eskariz, filosofia eta teologia katedradun
izan zen. 1767. urtean Karlos III.ak jesuitak
Espainiatik bota zituenean, Italiara jo
zuen beste jesuitekin batera, eta han hil
zen. Idazle gisa, Manuel Larramendiren eskolakoen
artean sartua izan da Mendiburu,
nahiz eta bien artean eztabaida gogorren
bat izan zuten, dantzen alde batak (Larramendik)
eta kontra besteak (Mendiburuk).
1747an Jesusen Bihotzaren Devocioa obra,
Aita Croisseten liburuaren moldapena,
eman zuen argitara. Argitalpen asko izan
ditu liburuak, Gregorio Arruek gipuzkerara
itzulita egindakoa (1883) besteren artean.
?Como correspondía al lugar de su
nacimiento y al campo principal de su
actividad misionera, Mendiburu no escribió
en guipuzcoano, sino en altonavarro, dialecto
por lo demás muy próximo al primero?
(Mitxelena 1960, 106. or.). Mendibururen
beste liburu batzuk: Jesusen AmoreNequeei dagozten cembait otoitz-gai (1759-
1760); Euscaldun onaren viciera, mezaren
entzun-vide labur erreza, errosarioco
amarrecoen asiera, eta cembait bederatziurrun
edo novena (1762). Patxi Altunak
1982an Mendibururen ordura arte argitaratu
gabeko lanak plazaratu zituen bi liburukitan,
Aita Sebastian Mendibururen idazlan
argitaragabeak izenburupean. Han
ageri diren obrak dira, besteak beste: Kristau
dotrina, Igandeetako irakurraldiak,
Igande eta fest-egunetaco iracur-aldiak eta
San Francisco Xabierren bederatzi-urrena.
Kardaberaz eta Mendiburu Larramendiren
jarraitzaileak izan zirenez, Villasantek honela
erkatzen ditu: ?Comparando al P.
Mendiburu con el P. Cardaberaz, aun por
el mero título de las obras se echa de ver
que el de Oyarzun tiene un lenguaje más
depurado y cuidadosamente seleccionado.
El P. Mendiburu tiene manifiesta preocupación
purista. Y ésta es la razón por la
que el P. Mendiburu se ha salvado de la
desestima general en que nuestra época
ha envuelto a los escritores vascos antiguos.
El P. Mendiburu no emplea, salvo
rara vez, los neologismos larramendianos,
pero tampoco esas otras voces castellanas
o latinas, de la que dice el P. Larramendi
que solían estar llenos los sermones de
los predicadores de entonces, y que el
público vasco no usaba ni entendía. El
sabe escoger las voces genuinamente vascas
y castizas, y desenvolverse con ellas.
Su misma sintaxis y construcción es extraordinariamente
correcta? (1979, 152. or.).
Jeanne-Philippe de Bela
(Maule, 1709 - Paue, 1796)
Zuberoako zalduna izan zen, gainbehera
etorritako etxe oneko semea. Abentura egarriak
hartu zuen gaztetan eta 18 urte zituela
Frantziako armadan sartu zen. Buruzagi
militarren agindu eta errietak gaizki eramaten
zituen gizona izaki, kapitain bati eraso
egin zion eta preso hartu zuten Frantzian.
Presondegitik ihes egin eta hainbat gorabeheraren
ondoren Suediako armadan sartuzen. 1733. urtean Poloniako Erregetzarako
gerran hartu zuen parte Estanislao Lesczinskiren
alde, Suediako eta Frantziako gudarosteekin
batera. Arrisku handian ibili ondoren,
Frantziara itzuli zen eta, 36 urte zituela,
Luis XV.ak kantabriarrek osaturiko
gudaroste bat sortzeko agindu zion. Horrela
jaio zen 1799ra arte jardun zuen Royal
Cantabre errejimendua, Bela koronel zutela.
1748an Exercices et évolutions à l?usage
du Régiment Royal-Cantabre lana eman
zuen argitara eta handik urtebetera utzi zuenarmada, auzi luze baten ondorioz. Gizon
jakintsua, Agosti Xahok (Ariel, 1846) eta
Ducerék (1896) argitara eman zuten Memoires
Militaires lana idatzi, eta 30 urtetan
luzatu zen Histoire des Basques depuis leurs
origines jusqu?à 1748 lan handiaren prestaerari
ekin zion. Euskal Herriko herrialde
guztien historia jasotzen zuen, ordura arte
idatzi zen euskarazko hiztegirik handienarekin
batera. Hiztegi honek euskalkietako
hitzak jasotzen zituen, hebreera, greko, zeltiar,
bretoiera, arabiera, latin, gotiko, espainiera
eta italierazko adierekin batera. Zoritxarrez,
ezin izan zuen argitaratu lan hori
eta Dom Sanadon apezpikuak Bela iturri
zuela Pauen kaleraturiko Essai sur la noblesse
des Basques baizik ez da orain arte
ezagutzen. Horrez gainera, euskarara itzuli
zituen laborantza eta ekonomiari buruzko
lan batzuk, argitaratu ezinean geratu zirenak.
Maulera joan zen bizitzera eta oihal
lantegi bat sortu zuen; han handikien artekotzat
onartu zuten eta Zuberoako Gorteetan
aukeratu zuten abokatu, aitoren semeen
ordezkari. Aberats, jaun eta lurjabe handi
zelarik, klase apalen aurkako neurriak hartu
zituen eta Iraultza nagusitu ondoren, lur
asko galdu zituen.
Jose Antonio Mikelestorena Endara
(Lesaka, 1710 - Lesaka, 1785)1734an apaiz egin zen. Aurrena Irunen
egon zen eta gero Lesakako erretore eta San
Agustin komentuko mojen kapilau izan zen.
1749an Cerura nai duenac ar dezaquean
vide erraza argitaratu zuen Iruñean.
Martin Harriet
(Lapurdi, 1714)
Larresoroko errege notaria izan zen.
Frantsesa ikasteko metodo bat idatzi zuen
(Gramatica escuaraz eta francesez, composatua
frances hitzcunça ikhasi nahi dutenen
faboretan, 1741). ?Según su propósito
expreso, lo publicado no es más que la primera
parte de una obra en cuatro volúmenes
iguales. Al aparecer el primer tomo, el
segundo estaba ya escrito, el tercero casi
acabado e incluso llevaba ya muy adelantada
la redacción del cuarto. No se halla
rastro de ellos, como tampoco de la gramática
vasco-castellana y de la traducción de
los Usos y Costumbres de Labort que también
anunció? (Mitxelena 1960, 93. or.).
Gramatikaren esparrua idazle askok izan
dute aztergai. Hor daude Silvain Pouvreau,
Sarako Etxeberri, Pierre d?Urte, Larramendi,
Van Eys, Campión, Zabala, Arana, Azkue,
Zamarripa, Lertxundi? Martin Harriet, Maurice
Harriet euskal idazlearen aitona zen.
Bernardo Recio
(Alaejos, Valladolid, 1714 - Erroma, 1791)
1728an Jesusen Lagundian sartu zen.
Handik urte batzuetara Oñatira etorri eta
euskara ikasi zuen, Larramendiren gramatikari
jarraituz, aitortzeko eta hitzaldiak
egiteko lain. Kardaberazen irakaskide
izan zen. Felipe V.aren hiletetarako
olerki bat idatzi zuen euskaraz (1746),
?uno de los más genuinos disparates en
verso que se hayan escrito en cualquier
lengua digno hermano de la elegía del
padre Alesón a la muerte de Felipe IV.
El padre Recio, hagámoslo constar en su
favor, habiendo nacido en 1714 en Alaejos
(Valladolid), aprendió en tres meses
la lengua vasca gracias al Arte de Larramendi
y fue un activo predicador en
vascuence como más tarde en quechua
por tierras de América? (Mitxelena 1960,
123. or.). Kolonbian ibili zen misiolari,
eta hango berri eman zuen Compendiosa
relación de la Cristiandad en Quito (1749)
izeneko liburuan.
Francisco Xavier Munibe Idiaquez (Peñafloridako kondea deitua)
(Azkoitia, 1729 - Bergara, 1785) Kultura gizon, musikari eta idazlea izan zen. Felipe IV.a erregeak 1635ean sortutako Peñaflorida etxeko zortzigarren kondea izan zen. Azkoitiko jesuitekin egin zituen lehen ikasketak; 1742tik aurrera, Okzitaniako Tolosan zientzia ikasketak egin zituen, beti ere
MG
(XVIII. m.) Bi hizki hauez sinatzen zuen idazlearen izen osoa ez da ezagutzen, baina bi hizki horiek agertzen dira frantsesetik itzulitako Jesusen Bihotz Sacratuaren aldareco devocionea obran (1759). Liburuaren lehen orrian Baionan inprimatua izan zela jartzen badu ere, azken orrian «Imprimatua Tolosan» idatzita dago.
Alexandre de Mihura
(Donibane Lohizune, 1725 - ?)
1748an apaiz egin zen. Hérouvilleren
Imitatión de la sainte Vierge sur le modèle
de l?Imitatión de Jésus-Christ erlijiozko obra
euskaratu zuen, Andredena Mariaren Imitacionea,
Jesus-Christoren Imitacionearen
gañean moldatua izenburu zuela, 1778.. rtean. Liburuak «M» bat eta bost puntu izartxo
batekin dakartza egilearen arrasto bakartzat.
J.B. Daranatzek argitu zuen nor zen
«M» haren atzean zegoen idazlea.
«Laurac-bat», Peñafloridako Kondeari izen bereko
kalean, Donostian, ezarritako oroigarriaren
xehetasun bat.
tarrena eta Munibetarrena, besteak beste.
Ezkonberriak Insausti jauregian bizi izan
ziren 1767. urtera arte. Peñafloridako kondea
oso ezaguna izan zen eta kargu politikoak
izan zituen: Azkoitiko alkate, esaterako,
izan zen 1747-1748. urteetan, eta berriz
1755ean eta 1765ean; Gipuzkoako Ahaldun
Nagusi izan zen 1746, 1750, 1754, 1758
Luisa de la Misericordia
(XVIII. m.)
Gipuzkeraz, Gavon-sariac izeneko artzain
opereta bat, hitz neurtuz ondua, eman
zuen argitara, 1762an, Eguberriz kantatua
izateko Azkoitiko elizan. ?Son poesías de
género culto, al menos por las alusiones,
imágenes, etc.? (Villasante 1979, 124. or.).
Azkoitiko Miserikordia etxean inprimatu
zen. Asko idatzi da Luisa de la Misericordiaren
nortasunari buruz. Jose Manterolaren
iritziz ?Tellechea Idígorasek frogak ere
agertu ditu? Luisa de la Misericordia hori
ez da Xavier de Munibe Peñafloridako kondearen
ezizen bat besterik. Nolanahi ere,
bera da, Barrutiarekin batera, hegoaldeko
euskal antzerkilari zaharrena.
Lopez
(Jutsi, XVIII. m.)
Ibarreko erretorea izan zen. Alphonsa
Rodriguez Jesusen Konpañaco aitaren Guiristiño
perfetzioniaren praticaren parte bat
heuscarala itzulia. Heuscara bezic eztakienendaco
(1782) izeneko itzulpenaren egileada (Práctica de la perfección Cristiana).
Alfonso Rodríguez XVI. mendeko jesuita
espainiar bat zen. Itzulpena egin beharrean
egokipena da Lopezek egin zuena, jatorrizko
testutik zenbait gauza kendu eta beste
batzuk erantsita baititu. Liburuaren garrantzia
hizkuntzan berean datza, izan ere,
Amikuzeko azpieuskalkian idatzita baitago.
Bernard Larreguy
(XVIII. m.)
Uztaritzeko eta Basusarriko erretore
izan zen. 1775ean, Testament Çaharreko
eta Berrico Historioa argitaratu zuen, M.
Royaumonten obraren itzulpena, lapurteraz.
Itun Zahar eta Berriko kontakizunak
dira bi liburukitan banatuak, eta
azken liburukian zenbait santuren bizitza
ere agertzen da. Bestalde, Parisko
Liburutegi Nazionalean bada eskuizkribu
bat Larreguyrena, D?Estaing Jaun Contearen
Laudorioac izenburukoa. P. Lafitteren
ustez, Larreguyrena izan daiteke
Cantico izpiritualac (1763) izeneko beste
liburuxka bat ere. Lan hauek eta besterik,
honela aipatzen ditu Patri Urkizuk:
?Kantikez at idatzi zituen beste kantu eta
bertso zenbait, hala nola Beltzuntzeren
heriotzari buruzko azken bi bertsoak, eta
D?Estaing jaun kontearen Laudorioak.
Lehena 1762. urtekoa eta bigarrena
1794koa? (1991, XXII. or.).
Dominique Joseph Garat Hiriarte
(Baiona, 1749 - Uztaritze, 1833)
Dominique Garaten anaia zen. Anaiak
bezala Bordelen egin zituen zuzenbideko
ikasketak eta Parisa joan zen gero; irakasle,
kazetari eta entziklopedia idazle izan zen.
Masoi sutsua zen, eta girondarra. 1789. urtean,
Lapurdiko hirugarren estatuko ordezkari
aukeratu zuten, Dominique anaiarekin
batera, eta, hark bezala, Lapurdiko
erakundeen aldeko borrokan jardun zuen,
egiteko hartan anaia bezala nabarmendu ez
zen arren. Dantonek Justizia ministro egin
zuen 1792an eta Barne ministro ondoko
urtean, baina kargua utzi zuen urte bereko
abuztuan. Kartzelan eduki zuten bi hilabetez
Izuaren aroan, baina ez zuten hil, Robespierrerekin
zuen adiskidetasunari esker.
1794-1795. urteetan Frantziako Herri Irakaskuntzarako
batzorde nagusiko kide izan zen
eta 1798an Napolira bidali zuten enbaxadore.
Urte berean Zaharren Kontseiluko lehendakari
aukeratu zuten eta konstituzio
berria idazten hartu zuen parte ondoko urtean.
Bonaparteren lankide izan zen (senatore
izendatu zuen hark), baina urte batzuen
ondoren harengandik aldendu eta bere
Uztaritzeko etxera erretiratu zen. Joseph
Garatek Euskal Herriko herrialde guztiak
Andrés Baratciart
(Duvanno (sic), 1738 - ?, 1826) Ez dakigu ziur Durango ala Durana (Araba) herrikoa zen. 1767an apeztu zen eta Larresoroko irakasle izan zen. 1785. urtean Baionako gotzainak, Villevieillek, bere idazkari izendatu zuen. 1784an liburu bat eman zuen argitara Baionan: Guiristinoqui bicitceco eta hiltceco moldea, ceinetan causitcen baidire egunaren guiristinoqui iragateco moldea, meça sainduco, hagoniaco eta communioneco othoitçac, igandeco bezperac, ilhabetearen egun gucietaco meditacioneac eta concientciaren examina. Dirudienez, eskuizkribu baten moldaketa bat da: ?? él mismo reconoce en el prólogo que no hizo sino arreglar un manuscrito anterior? (Mitxelena 1960, 89. or.). Argitalpen ugari izan zuen eta Meditazione ttipiak izenarekin ezagutzen zen: ?El pueblo ha dado a este libro el apelativo de Meditazione ttipiak, para distinguirlo del libro de Duhalde, publicado en 1809, que es conocido por Meditazione handiak? (Villasante 1979, 112. or.).
Jean Robin
(Donibane Lohizune, 1738 -
Donibane Lohizune, 1821)Apaiza zen. Robinek kopiatua gordetzen
da Uztaritzeko apaizgaitegian Haranederren
Testament Berria. XVIII. mendearen
bukaerako eskuizkribu bat ere gordetzen
da Uztaritzen, Vinsonek aurkitu zuena, Birjinia
edo donceil Christaba, lempizte siciliarra
osotasunerat heldu nahi diren nescatcha
gaztei moldetzat baliatcecotçat, aita
Begirungarri Migel-Aingeru Marin chikien
donepilaco fraideac egina eta Lapurdiko Eliza
gizon batec berriro Escuararat itzulia,
Miguel Angel Marínen obraren itzulpena
(1752, Virginia, o la Virgen Cristiana, historia
siciliana, para servir a las jóvenes que
aspiran a la perfección). Lau liburuki ditu,nabarmen ageri da Larramendiren eragina.
?Particularidad notable de esta obra
es la introducción masiva de neologismos,
sea de origen larramendiano o sea de propia
invención. Si ello se debe de hecho a
influencia larramendiana, sería una prueba
de las mutuas influencias entre las dos Vasconias,
la española y la francesa, influencias
que nunca han dejado de existir, a pesar
del relativo aislamiento y desconocimiento
mutuo en que ambas partes han vivido?
(Villasante 1979, 116. or.). Vinsonen iritziz
Robinena izan daiteke itzulpena, baina Lafitteren
ustez, horrela balitz ere, Robinek
kopiatzaile lana besterik ez zuen egin. Patri
Urkizuren ustez Robinenak dira zenbait
bertso lan: Altxa dezagun boza eta kanta
gora, Non othe naiz ni aurkhitzen, Senperen
egin dute besta bat handia, Setiatuak
gabeaz, Zer egin zare koplari zaharra? Eta
Bartolome Olaetxea
(XVIII. m.)
Laukarizko erretore eta Bilboko Erietxeko
kapilau izan zen. Cristinauben doctrina
idatzi zuen 1775ean. Bizkaieraz idatzitako
kristau ikasbidea da ?en un vizcaíno enteramente
popular? (Villasante 1979, 123. or.).
Argitaraldi ugari eta zabalkunde handia izan
du.bertso hauei buruz zera dio: ?Hain bertso
biziak dira Chaho liluratuta eta txundituta
utzi zutela, honek Europako herri literaturetan
zail zela horrelakorik aurkitzen esaten
digularik, benetazko obra ederrak direla,
maisu-lana, chef d?oeuvre bat direla azpimarratuz?
(1991, XXIII. or.).
Salvat Monho Laborde
(Izturitze, 1749 - Bardoze, 1821) Frantziako Iraultza garaian Bardozeko erretore izan zen. ?1791.eko urrian utzi behar izan zuen bere plaza Mentaberri, apez zinegileari. Haserre biziaren suak harturik honen aurka idatziko ditu bere bertso iheskor gehienak, pièces fugitives, Lafittek deitzen dituen arabera? (Patri Urkizu 1991, XXIII. or.). Euskal Herrira itzuli zenean Ainhoako eta Irisarriko erretore izan zen. Olerki eta bertso ugari idatzi zituen, eliz girokoak eta satirikoak (?fértil versificador satírico?, Mitxelena 1960, 122. or.). Lapurtera klasikoa erabili zuen, behe-nafarrera tartekatuz. ?Apenas hay lirismo en ellos. Se trata de una poesía didáctica, clara, impersonal? (Villasante 1979, 118. or.). 1972an Piarres Lafittek bildu eta argitaratu zituen Poèmes basques de Salvat Monho (1749-1821) liburuan.
J. Antonio Aboitiz
(Lekeitio, 1751 - ?, 1824) Apaiza zen. Olerki alai eta farregarriak idatzi zituen, nahiz ez diren argitara eman.
Juan Antonio Zamacola
(Dima, 1758 - ?) Eskribaua eta historialaria zen, Simon Bernardoren anaia. Bizkaiko Liburutegi eta Argitaldarietarako Epaitegiko eskribau izan zen, herrialdekoa izateaz gainera. Madrilen bizi zen Napoleonen inbasioa gertatu zenean eta bere karguak betetzen jarraitu zuen Jose I.aren garaian. Frantsesek alde egin zutenean Frantziako Auchera erbesteratuzen. Llorenteri aurre egiten saiatu zen eta Historia de las Naciones Vascas de una y otra parte del Pirineo septentrional y costas del mar cantábrico obra argitaratu zuen 1818. urtean Auchen. Obra horretan euskal erakundeen antzinatasuna eta Bizkaiko Jaunek Gaztelako Erregeei buruz zuten independentzia azpimarratzen zuen. A. Oihenarten Notitia utriusque Vasconiaeren ondotik Euskal Herri osoaren historia idazten saiatu zen bigarren idazlea da.
Jusef Eguiategy
(XVIII. m.) Zuberotarra zen. 1785ean Lehen liburia obra argitaratu zuen zubereraz.
