Euskara eta Euskal Literatura»Euskara eta Euskal Literatura

Euskal Herriko teatroa Gabriel Arestiren garaitik gaur egunera

Gaia bere tokian uzteko zenbait ohar

Euskal teatroaz ari bagara, eta hain zuzen ere, gaur egungo euskal teatroaz ari bagara, zenbait ideia garbi utzi behar ditugu hasi baino lehen, ondorengo azterketa ilun edo ulergaitza suerta ez dadin.

Teatroa, berez, publikoaren aurrean antzezteko sortua den zerbait da. Horretan ez omen dago duda izpirik. Hala ere, aldez aurretik egile batek, dramaturgo batek idatzi ohi du gero taula gainean ikusiko dena, eta hauxe da, hain zuzen, literaturaren arloarekin duen lotura. Ondorioz, teatroaren historia bat egiten denean, egileen historia bat egiten da, izen propioak izaten baitira erreferentzia nagusia (Calderón, Shakespeare, Molière, Txekhov, Brecht…) Halaxe egin da gure teatroaren historia murritzean ere, hirurogeiko hamarraldia arte, behinik behin.

Hala ere, euskal teatroaren azkeneko hogeita hamar urteetako historia modu horretan egingo bagenu, ez genuke, inondik ere, gertatu denaren irudi zehatza eskainiko.

Ezin liteke esan azkeneko urte hauetan euskal dramaturgorik egon ez denik, baina urte hauetako protagonismoa, egileetatik teatro

Zer dago gure inguruan

Ezinezkoa da euskal teatroaren azkeneko urteetako azterketa egitea, bere ingurunean kokatu gabe. Euskal Herria ez dago isolaturik. Are gehiago, behar baino autonomia eskasagoa du kulturaren arloan. Gauzak horrela, derrigorrezkoa dugu inguruan gertatu denari gainbegiradatxo bat ematea.XX. mendean zehar, eta Gabriel Arrestiren garai arte, Euskal Herrian egindako teatroa oso urrun dago Europa osoan sortu diren eredu berrietatik.

Egia da Espainiak berak aspaldi galdua zuela abangoardiaren trena. Errepublika garaiko produkzio oparoaren ostean, Francoren garaian atzera pausu nabarmen eta tamalgarria jasan zuen teatroak. Berrogei urte horietan «komedia burgesa» nagusitu zen, Benavente, Pemán, Paso eta hauen jarraitzaileen lumetatik sortua. Teatro mota horretan, burgesia dirudunaren gorabeherak erakusten ziren. Ez da oso zuhurra izan behar teatro hura garaiko gizartearen errealitatetik zeharo urrun zegoela konturatzeko.

Hala ere, hirurogeiko hamarkadan, egoera monolitiko honi aurre egingo dioten korronte berriak sortuko dira, teatroareneremu latzera haize berria ekarriz: errealismoa eta abangoardia.

Hamarraldiaren hasieran Buero Vallejok bere Historia de una Escalera taularatu zuen. Itxuraz, ez zen zen gehiegi urruntzen garaian indarrean zegoen estilotik. Izan ere, hala antzokia nola zuzendari eta konpainia, ohikoak ziren. Dramaturgiaren egitura formala ere oso tradizionala zen. Baina pertsonaiak kalekoak ziren, behe mailakoak, eta euren arazoak, jende arruntak zituen berberak ziren: gerraren ondorioak, pobrezia, etorkizun iluna… Molde errealistan egindako lan honek egundoko eragina izango zuen ondorengo dramaturgoengan, eta frankismoari aurre egingo zion teatro baten hastapen gisa har daiteke.

Garai beretsukoak dira Alfonso Sastreren lehenengo lanak. Dramaturgo errealista honen konpromezu politiko zehatzagoak galarazi du, beharbada, publiko zabalarengana iristea, baina bere produkzioaren kalitate eta pisua kontuan hartzekoak dira.

Gainera, eta geroago azalduko dugunez, Sastrek eragin berezia izan du gaurko euskal teatroan.

Errealismoaren ondoan abangoardismoaren hastapenak ere sumatu ditzakegu garai honetan. Arrabal eta Nieva dira korronte honen adibiderik aipagarrienak. Egile bi hauek arras desberdinak dira, hala ere, batak hitza eta besteak irudia iraultzen duelako.

Arrabal, «absurduaren teatroa»-z ezagutzen denaren jarraitzailetzat har daiteke, etiketak ipintzeak duen arriskuarekin. Nievak, berriz, Europa osoan nagusitzen ari zen irudiaren teatro baten aldeko apustua egin zuen.

Dena den, eta Bueroren salbuespenarekin, hala errealismo nola abangoardismoaren lanek oso isla gutxi izan zuten garaiko programazioetan. Antzokietan publiko burgesaren gustokoak ziren komedia arinak eta endredozko bodebilak besterik ez zen taularatzen. Eta huraxe zen, hain zuzen, Euskal Herriko hiriburuetara iristen zen teatro ia bakarra (abuztuko kanpaina oso errotuta zegoen, Donostia eta Bilboko Aste Nagusien inguruan). Teatroari arnas berria eman nahi zioten egileek zaila zuten antzoki sare urri eta elitista batean sartzea. Aukera bakarra zegoen: konpainia eta zirkuitu alternatiboak eratzea, Amerika eta Europan sortzen ari zena eskaini ahal izateko batetik, eta Espainian bertan sortuko ziren egile berrien lanak, garaiko zentsura estua nola edo hala engainatuz, aurkezteko bestetik.

Unibertsitateak izan ziren ahalegin horren lehenengo gunea. Konpainia unibertsitarioek bete zuten hainbat urtetan zirkuitukomertzialak uzten zuen hutsune nabarmena.

Talde unibertsitario hauek etorkizuneko dramaturgo, zuzendari eta aktoreen eskola izan ziren, eta gaur egungo teatroak, Euskal Herrikoak ere, asko zor dio «katakonbetako» teatro hari.

Hala ere garai hark trantsiziozkoa behar zuen, egoera politiko eznormal baten ondorea. Denborarekin agerian geratuko ziren eginahal honen akatsak: partehartzaileen profesionaltasunik eza batetik eta lanak erakusteko antzoki sarerik eza bestetik.

Historia apur bat

Gabriel Aresti eta bere garaiko euskarazko teatroa

Gabriel Arestirekin emango diogu hasiera azken urteotako teatroaren azterketa honi. Arestik euskal literatura irauli zuena oso jende gutxik ukatzen du. Bera izan zen euskal letren eremu aspaldi loan galdu horretara arnas berria ekarri zuena, ordu arte erabat banandurik zeuden mundu bi elkartu araziz: euskara (eta euskarak berekin zeramatzan ezaugarri guztiak: tradizioa, baserria, folklorea…) eta modernitatea (hiria, klaseen arteko borroka, literatur korronte berriak…). Teatroan ere eraberritze horretan ahalegindu zen, eta horren lekuko dira idatzi zituen teatro lanak: «Justizia Txistulari», «Mugaldeko Herrrian Eginiko Tobera», «Etxe Aberatseko Seme Galdua…», «Eta Gure Heriotzeko Orduan», «Beste Mundukoak eta Zoro Bat»… Donostiako Jarrai taldeak bere zenbait lan taularatu zuen, Bertolt Brechten beste lan batzurekin batera.

Garai beretsuan oso eragin berezia izan zuen baita Salbador Garmendiak idatzitako Historia Triste bat lanak ere.

Hala ere, ezin liteke egile hau edota Aresti euskal teatroaren eraberritzailetzat jo, bere eragina oso murritza izan baita ondorengo bilakaeran. Izan ere, eta zenbait salbuespenekin, geroago sortuko den euskal teatroa ez dator Arestik jorratutako bidetik, orduantxe sortzen hasiak ziren teatro talde independenteetatik baizik. Talde hauen sorrera, lehen azaldu dugun korronte zabalago baten barruan ezarri behar da, Espainiako estatuan teatro komertzialari aurre egiten ari zitzaion mugimenduarena, alegia.

Ez ginateke, ordea, zuzenak izango, hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarral-dietan euskarazko teatroaren errealitatea ukatuko bagenu: Jarrai taldea ez ezik, Oiartzungo Intxisu ere aipatu daiteke.

Iparraldean, berriz, Hegoaldean baino bizitza kultural oparoagoa zegoen, han ez baitzuten jasan diktaduraren kontrol estua.

Piarres Lartzabal, Telesforo Monzon eta beste idazle batzuren inguruan hainbat talde sortu ziren. Aurrekoak baino gazteagoa zen Daniel Landartek ere sekulako garrantzia izan zuen garai horretan. Talde horiek guztiek, dena den, amateurismoaren arloan aritzen

Teatro talde independenteen sorrera

Labayenek, Donostia euskal teatroaren hiriburua zela aldarrikatu zuen, eta ez zitzaion arrazoirik falta, hirurogeiko hamarraldia arte, behinik behin. Hala ere, une horretan, balantza Bilbo aldera joango da, bertan sortu baitziren hamarraldi horretan etahurrengoan pisurik handiena izango zuten teatro ahaleginak. Bilbo hiri erdalduna zen, neurri handi batean, eta ondorioz, bertan sorturiko produkzioek gaztelania izan zuten tresna nagusia (ez bakarra, inondik ere).

Hala ere, Bizkaiko hiriburuan gertatuko zenak eragina izango zuen gure herriko teatro osoan, eta ondorioz ere, euskarazko teatroan, geroago ikusiko dugunez.

Bilbon, hirurogeiko hamarraldian, Akelarre izeneko talde bat ospea irabazten hasi zen. Luis Iturrik (gaur egun Arriaga Antzokiko zuzendari dena) zuzentzen zuen talde honek teatroaren eraberritzean zerikusi handia izan zuten lan batzuk taularatu zituen.

Idazle kanpotarren bertsioak eskainiz eman zioten hasiera euren ibilbideari, baina laster ekingo zioten taldean sorturiko lanak burutzeari: «Hator», «Irrintzi» eta «Gerra Ez» esate baterako; horretaz aparte, aipatzekoa da estatuan eta atzerrian egiten zen teatro abangoardista gure herrira ekartzeko egin zuten ahalegina, diktaduraren azkeneko urte gogorretan. Donostian, berriz, Orain Konpainia eratu zen, Maribel Belastegiren zuzendaritzapean; Gasteizen Denok, Teatro Estudio… Teatro talde hauek zirkuitu

Cómicos de la Legua-Kilikirariak: molde berri bat

Beste talde bat izango da, ahatik, teatroaren eraberritze horretan eraginik handiena izango duena. Bilbon sorturiko Cómicos de la Legua-Kilikilariak taldeaz ari naiz, hain zuzen. Talde hau, Ramon Barea aitzindari zuela, ia gaur egun arte iraun duen tradizio baten sortzailea da, eta paradigmatikotzat jo daiteke euskal teatroaren historia modernoan, bi arrazoi nagusirengatik: ikuskizunak sortzeko molde bat ezarri zuen batetik eta Euskal Herrian zehar antzezteko zirkuitu profesional bat eratau zuen bestetik.

Cómicos de la Legua ere, Akelarre eta besteen antzera, Francoren aurkako oposizioan murgildua zegoen, eta jarrera politiko hori oso nabarmena da bere lan guztietan: «Vivir Por Bilbao», «Tripontzi Jauna» (Francoren satira esplizitoa), «Nafarroa 1.500»… Talde lanaren bidez sorturiko ikuskizun hauetan, hitzarekin batera irudiak ere berebiziko garrantzia zuen. Izan ere, ezin liteke «Tripontzi Jauna» bezalako ikuskizun bat testu baten lerroetara mugatu, ikuskizun globala baitzen, kalean egindakoa, maskara eta buruhandi, musika, piroteknia eta beste hainbat elementurekin horniturikoa.

Hirurogeita hamarreko hamarraldian gaude, eta Euskadin ez dago, ezta urrundikere, teatro ikuskizunak eskeintzeko azpiegitura minimo bat: Bilbao, Donostia, Gasteiz, Iruñea edo Baionako antzokietan Madril edo (Baionako kasuan) Paristik zetorren teatro komertzialari baino ez zizkioten ateak irekitzen. Teatro talde independente berriak, katakonbetan lan egitera behartuak zeuden. Eta dena den, antzerkilari eraberritzaile hauek oso garbi zuten aurrerapausorik egingo bazen, profesionaltasunera jo beharra zegoela nahi ta nahi ez. Eta horretarako zirkuito alternatiboa eratu beharra zegoen.

Ordutik aurrera, Euskal Herriko plaza, frontoi, areto, eskola edo kiroldegiak izan ziren teatroaren erakustoki nagusia, eta horretarako moldatu zituzten euren ikuskizunak, kaleko teatroa eginez, edota testu gutxikoa, zeinetan akzioak eta irudiak hitzak baino garrantzi handiagoa zuten. (Tamalez egoera politiko eta soziologiko eznormal batean sorturiko zirkuitu molde hori ez da gaur egun erabat desagertu, frontoi eta kiroldegietan ikusi beharra baitago antzokietan eskeintzeko jaioa den ikuskizun bat baino gehiago.)

Maskarada: euskarazko teatro profesionalaren aitzindariak

Aurreko atal batean kontraesana dirudien adierazpen bat egin dugu: euskarazko teatroak asko zor ziola Bilbon sorturiko teatro mugimenduari.

Laurogeiko hamarkadaren hasieran, «Cómicos de la Legua» bitan banatuko zen. Aldebatetik Karraka taldea sortuko zen, Ramon Bareak ia gaur egun arte zuzenduko zuen taldea; bestetik Maskarada, Carlos Paneraren ekimenez.

Jarraitu baino lehen esan dezagun zerbait garaiko euskarazko teatroaren egoerari buruz: hirurogeiko hamarkadaren hasieran, gauzak zuela hogei urte lez zeuden, lehenengo atalean azaldu dudan bezalatsu.

Ez egileek ez teatro taldeek ez zuten indarrik gizartean gutxieneko eragina erdiesteko.

Ekimen guztiek militantismo eta amateurismoaren ezaugarria zuten, eta hura zen haien gaitza.

Maskarada egoera horri buelta emateko sortuko zen. Talde honen apustua euskarazko teatro profesionala euskarazko zirkuitu profesional batean burutzea izan zen. Gaur egun ahalegin hau logikotzat jo badaiteke ere, orduan (nahiz eta urte asko ez igaro) kijotesko samarra zirudien. Izan ere, oso jende gutxik sinetsi zuen, hasiera batean, Maskaradak helburu horiek beteko zituenik.

Hasteko, erronka bat zuen: erdaraz egiten zen teatroaren kalitate mailara iristea, alegia.

Hasiera batetan Bernardo Atxagaren testuetan inspiraturiko haur teatro lan batzuk eskaini ondoren («Jimmy Pottolo eta Zapataria» edo «Logalea zeukan ekilibristaren kasua»), helduentzako lan batekin lortuko zuen Maskaradak bere heldutasuna: «Gaztibeltzaren Karabinak», Marc Legasseren izen bereko nobela batean oinarritua. Sekulako arrakasta izan zuen Euskal Herri osoan (Hegoalde eta Iparraldean), euskarazko teatro zirkuitu baten hastapenak ezarriz. Karlistadetan giroturiko komedia honek, umorea eta errealismo magikoa erabiliz, lehenengo karlistadako ofizial batek munduan zehar egindako itzulia kontazen du, «existitzen ez den herri bat»-en defentsan, idazle lapurtarrak ironia handiz asmaturiko ideologia «karlista-anarkista» aldarrikatuz.

Antzezlan honen ostean «Harrizko Aresti Hau» eta «Gernika 16:40 HSO» etorri ziren.

Euskal Antzerki Taldeen Biltzarra: asmo on bat

Urte horietan euskarazko teatroari indarra emateko egitasmo bat sortu zen: Euskal Antzerki Taldeen Biltzarra, alegia. Biltzar horren barruan sartu ziren garai horretan euskaraz ari ziren teatro talde guztiak: Maskarada, Kukubiltxo (Larrabetzu), Goaz (Deba) , Taupada (Elgoibar), Intxisu (Oiartzun), Hirurak bat, Bordaxuri, Xirristi Mirristi (Iparralde).

Biltzarrak euskarazko zirkuitu bat ezartzearen erronkari aurre egin nahi zion, hala nola teatro talde guztien arteko harremanak eta elkarlanak sendotu ere. Garai horretakoak dira Iparraldean hainbat urtetan burutu ziren «Galarrotsak» izeneko teatro jaialdiak. Bertan euskaraz egiten zen teatroa (Iparraldekoa eta Hegoaldekoa) eskaini eta ikusteko aukera paregabea zegoen.Hala ere hasierakao asmo onak ez zuten portu onera iristerik izan, arrazoi desberdinengatik.

Alde batetik ukaezinezko muga bat zegoen teatro talde profesional eta amateurren artean. Profesionalak Maskarada eta Kukubiltxo (azken hauek haur eta kale teatroan espezializatuak) ziren; beste guztiak amateurrak. Batzuen eta besteen nahi eta beharrak desberdinak ziren, derrigor. Bestalde, Euskadiko instituzio politikoek ez zuten asmo hura inolaz ere bultzatu eta ezerezean geratuko zen euskal teatroaren mugimenduari sendotasuna emateko sorturiko EATB.

Aipaturiko talde amateur hauek jarraitu egin dute lanean. Profesionaltasunik ezak entzute handiagorik erdiestea galarazi badu ere, ukaezinezko eragina dute norbere eskualdeko bizi kulturalean.

Teatro taldeen sendotzea

Garai berean, asko izan ziren Euskal Herri osoan sorturiko teatro taldeak.

Lehen aipaturiko Karraka taldeak oso erantzun ona jaso zuen egindako lan askorengatik, Ramon Barearen gidaritzapean.

Aipagarriena, «Bilbao Bilbao», komedia musikal satirikoa, Bizkaiko hiriburuari buruzko eszena desberdinez osatua. Bere garaian fenomeno soziala izatera ere iritsiko zen, eta ikuskizunaren ospeak Euskal Herriko mugak gaindituko zituen. Ez zuten erantzun berbera izango, «Euskadifrenia» eta «Euskadi Euskadi», molde berean egindakoak.

Azken urteotan, «Hoy Ultima Función», La Galleta del Norte kolektiboak egindako Ionescoren «Aulkiak» antzezlanaren moldaketa ederra, eta «Palabrarismos» Ramon Bareak lehen aipaturiko kolektiboaren laguntzaz idatzitakoa, aipagarri dira.

Geroa taldea, Durangon sortua, Paco Obregon zuzendari zuela, oso talde esanguratsua izan da. Ignazio Amestoyk idatzitako «Doña Elvira, imagínate Euskadi» izan zen talde honen sendotzea lortu zuen ikuskizuna.

Madrilen finkaturiko idazle honek Lope de Agirre erabili zuen «euskal arazoa»bezala ulertzen denari buruz bere irudi propioa eskeintzeko. Ondoren Mario Onaindiaren testu bat erabiliko zuten: «Grand Place-n aurkituko gara». «Durango un sueño 1439» Amestoy-k idatzitako lanarekin Euskal Herriko problematikari buruzko trilogia bat osatu zuen Geroa taldeak. Geroaren beste antzerki lan bat «El amante de Lili Marlene» dugu, Xabi Puertak idatzitakoa. Lan honetan, bere garaian eragin handia izan zuen gertaera politikoa islatu zen: «Bandetako greba» hain zuzen. Geroak egile beraren «La Piel Prestada» ere taularatu du.

Dramaturgo honek Tarima taldearentzat ere idatziu du: «Gaspar Book» (Juan LuisSan Jose-rekin batera idatzitakoa), eta «Canal TVT. Lo que hay que ver».

Elebitasunaren sorrera eta Antzerti Eskola

Instituzioak teatro taldeak subentzionatzen hasiak ziren aspalditxotik eta ikuskizunak gero eta profesionaltasun maila altuagoa lortzen hasi ziren. Talde askok, gipuztarrek batez ere, denborarekin eredugarri izango zen jarrera linguistikoa proposatu zuten: ikuskizun elebidunak, gazteleraz eta euskaraz, tokian tokiko eskakizunen arabera moldatzeko. Tanttaka eta Bederen bat izango ziren molde hura erabiltzen lehenetarikoak, eta eredu berri horrek indar hartu du euskal teatroaren barnean.

Tanttakaren beste hainbat lanen artean, «Agur Eire Agur» aipatuko dugu, Brian Friel dramaturgo irlandarraren lana. Ikuskizun honetan irlandako arazo politiko–linguistikoa zuen ardatza. Gaia eta egoera oso

Euskal teatroaren egoera laurogeita hamarreko hamarkadan

Euskal antzerkiaren egoera ez da kualitatiboki gehiegi aldatu azkeneko hogeita bost urteetan. «Cómicos de la Legua» eta bere garaiko konpainiek ezarri zuten eredua ja-rraitu dute ordutik hona sorturiko ia talde guztiek.

Egia da produkzioa nabarmen handitu dela. Talde ugari sortu dira (gehiegi batzuren ustez) eta antzerki eskaintza oso zabala da. Azpiegitura ere nabarmen hobetu da azkeneko urteotan, erakunde politikoen babesean eraikitako antzokiei esker (Barakaldo, Basauri, Zornotza, Urnieta, Lasarte, Beasain, Arrasate, Irun…).

Eusko Jaurlaritzaren aginduz Xabidek 1993. urtean Euskadiko Autonomia Erkidegoan egindako azterketa baten datu batzuk erabiliko ditugu: urte horretan 129 teatro konpainia zeuden; hauetatik 46 profesionalak.

Talde profesionalek 45 emanaldi egiten zuten urtean (Euskadin %60, Espainian%36 eta Europan %4a). Antzerki lanen tipologiari buruz, ordena honetan agertzen ziren: 1. txotxongiloak; 2. klasikoa; 3. kale animazioa; 4. haurrentzakoa; 5. bertako egileena; 6. kafe teatroa; 7. dantza. Instituzioek emandako dirulaguntzaren bataz bestekoa 4,2 milioikoa zen; aurrekontu globala 24 milioikoa eta defizita 3,5 milioikoa.

Ondorio gisa

Azkeneko hogeita hamar urtetan teatroa indartuz joan da Euskal Herrian. Urteen poderioz lehen ez zegoen esperientzia eta profesionaltasunera iritsi da. Badago giza potentzialitate esanguratsua, gero eta gehiago dira maila jasora iritsitako zuzendari, aktore, eszenografo… profesionalak. Beti ere ahaztu gabe teatroa ez dela inoiz izan (ez gaur egun bakarrik, nahiz eta jende askok etengabe, unez uneko teatroaren krisialdia aldarrikatzen eztarria urratu) gehiengoaren kontsumorako fenomenoa, ezta herri bakoitzaren urrezko garaietan ere.Hutsunerik nabarmenena, ordea, dramaturgoen aldetik somatzen dugu. Egia da azkeneko urteotan sortzen hasiak direla eginkizun hori betetzeko gai diren egileak.

Zerrenda luzea da, eta hauetariko batzuk aipatu ditugu jada. Hona hemen beste batzuk: gaztelaniaz Felipe Loza eta Lander Iglesias («La Espada de Pendragon»), David Barbero («Un hombre enamorado»), Roberto Herrero («Los Abrazos Perdidos»), Aitor Mazo eta Patxo Telleria («Torito Bravo»), Teresa Calo («Mentiras»), Garbi Losada («La Noche de Bodas»), Txema Ocio («Gato Encerrado»), Patxi Bilbao («Fascinación»)… Euskaraz, berriz, Xabier Mendiguren («Publikoari Gorroto»), Jose Antonio Artze («Mundua Gizonentzat Egina da»), Juanjo Olasagarre («Hegazti Errariak»), Yolanda Arrieta («Badago ala ez dago») … Hala ere, gure teatroaren joerarik nabarmenena kanpoko idazleak (klasikoak edo garaikoak) erabiltzea da. Osasuntsua eta beharrezkoa da munduan zehar egiten denaekartzea, baina arriskutsua, horretara bakarrik mugatzea. Alfonso Sastre, gure lurrean sustraiak ondo fikatutako dramaturgo madrildarraren ustea lerro hauetara ekarriz, gure herrian egiten dugun teatroak dependentzia politiko eta kulturala erakusten du.

Euskal teatroak hemen sorturiko lanak behar ditu. Ez luke, derrigorrez, hemengo arazo eta hemengo mugetara murriztu beharko, kostunbrismo edo lokalismoan eroriko litzatekeelako, baina gure gizartea eta gure ikuspuntuak (gizarte osasuntsu batek errealitatearen ikuspuntu desberdinak behar ditu itoko ez bada) ere islatu beharko lituzke. Eta euskara tresna bezala erabili behar luke (ez, ordea, tresna bakarra, gizarte elebidunean bizi baikara).

Horixe da hurrengo urteetako erronka, inoiz, gure ondorengoek, enziklopediaren batean, euskal teatroaren historia irakurriko badute.