Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Euskal prentsaren hastapenak
EGILEA:
Lola Valverde Historian doktorea. Euskal Herriko Unibertsitatean, Gaur egungo Historiako Irakasle Titularra.
Prentsa politikoa
Euskal Herriko lehenengo aldizkako argitalpenak Independentziako Gerraren
garaian azaldu ziren argitara; argitalpen horiek eite ofizialekoak ziren; hain zuzen
Napoleonek zerabilen estrategian kokatu behar dira, hark Ebrotik iparraldera
ziren eskualdeak Frantzia barnean ezartzeko zuen estrategian, alegia. Frantziarrek,
Iruñean, Gazeta Oficial de la Navarra (1810) eta Donostian, Gazeta de
Oficio del Gobierno de Vizcaya (1810-1813) argitaratzeari ekin zioten. Berez,
prentsa frantsesa besterik ez da.
Tropa inperialek atzera jo ondorengo uneetan azaldu ziren herritik beretik
sorturiko Prentsaren lehenengo argitalpenak: Ignazio Ramon Barojaren eskutik,
La Papeleta de Oyarzun (1813-1814) saio xume baina interesgarria, beste ezer
baino gehiago Madrilgo kazetarientzako albiste iturburu izen zena, edota El Correo
de Vitoria (1813-1814) eta El Bascongado (1813-1814) konstituzionalistak.
El Bascongado da Bilbon agertu zen lehenengo aldizkaria. El Correo de Vitoriak
bezala, irakurleen artean 1812ko Konstituzioa ezagutaraztea du xede. Aipatu
biak astean bi bider azaltzen ziren, zaldizko posten sarrerek eta irteerek markaturiko
maiztasunaren arabera, zaldia baitzen albisteak ekartzeaz gain beste hirietan aldizkarien aleak banatzeko zeregina betetzen zuena. Lehen aro honetan
Prentsa ez da, oraindik, masa komunikabide: irakurle izan zitezkeenak gutxi baitziren
oraindik, kontuan hartzen badugu analfabetismo tasak oso handiak zirela.
Prentsa, beraz, militante areago zen, askoz ere, ezen ez albiste emaile; propaganda
politikoaren lanabesa zen bada, batez ere.
1814ean absolutismoaren berrezarpenak ipinitako isiltasun bortxatuaren ondoren,
1820-1823an, errejimen liberala sortu ondoren, agertu zen Donostian Euskal
Herriko aldizkaririk mamitsuena, XIX. mendean: El Liberal Guipuzcoano (1820-
1823). Azken hau Donostian literaturazko tertulia liberal batean jaioa da; tertulia
horretan erabakitzen ziren gehienik hiriaren nondik norakoak, hango izenik handienak
Colladotarrak, Elías de Legarda, Brunet… baitziren. Argitaratzen zuten
aldizkaria liberala eta konstituzioaren aldekoa da, inolako zalantzarik gabe: aldi
berean moderatua eta katolikoa ere bazen, eta orobat Ilustrazioaren oinarri nagusiez
jabeturik azaltzen da.
Liberal aldiko hiru urteetan Bilbon eta Iruñean argitaraturiko aldizkariek ez
dute aurrekoek zuten garrantzia: El Despertador (1821-1822), Zamakolarena eta
El Patriota Luminoso (1821-1822), moderatuak; El Verdadero Patriota (1822) eta
La Atalaya de la Libertad (1823), liberal sutsuak eta konstituzio zale ote zen ere
zalantza egin daitekeen El Navarro Constitucional (1822-1823)
Lehenengo Gerra Karlistaren garaian borrokan ziren alde biek argitaraturiko
publikazioekin amaituko dugu lehen aro hau: Isabelen aldeko El Compilador
Militar de Vizcaya (1835) eta Correo del Norte (Donostian, 1834an). Beste aldekoa
zen Gaceta Oficial, Don Karlosen Gortekoa (Oñati, 1835-1837).
Prentsa politikotik prentsa informatzailera
Mendearen erdialdeko hamarraldietan, Bilbo jarriko da buru prentsa kontutan,
Donostia atzean utziz. Bilbok garai horietan izan zuen gorakada industrialaren
hasierarekin lotu behar da hori guztia. Gai nagusia foruena da garai horietako
euskal prentsan; azaltzen ari dira, bestalde, prentsari eite berria emango dioten
ezaugarri berriak: burdinbideak eta telegrafoak albisteak askoz arinago eskuratzeko
aukera emango dute; tresneria modernizatuak tirada handiagoak lortzea
ahalbidetuz, nahitaezko eskolatzeak, bidenabar, irakurleen kopurua hedatzea
dakarrelarik. Horrekin guztiarekin batera, pixkanaka kazetari profesionalaren irudia
ere azaltzen hasiko da; lehenengo garaietan kazetak politikoek eta beste eremuko
profesionalek idatzirik azaltzen baitziren, eta hauek ez zuten kazetaritza
profesio gisa erabiltzen, beren ideiak hedatzeko bitartekari moduan baizik.
El Vascongado (Bilbo, 1840-1841), Euskal Herriko lehenengo aldizkari fuerista
da, aurrez aurre polemika bizian El Vizcaino Originario (Bilbo, 1841-1843)
eta Liberal Guipuzcoano berria (Donostia, 1840-1841) dituelarik; azken honek,
merkataritzako interesak babesteko asmoarekin, liberalismo aurrerakoiaren izenean,
aduanen tokialdatzea eta foruen kontrako zenbait eraberritze proposatzen
zituen.
Aro honetako kazetarik garrantzitsuena Irurac-bat (Bilbo, 1856-1885) da. 1859tik
aurrera egunkaria izan zen, baina ordurako azaldua zen jadanik Bilbon Villa
de Bilbao egunkaria (1858-1860), denbora laburrean iraun zuena. Irurac-bat Juan
E. Delmásek sortu zuen, bere zuzendarien artean Camilo Villabaso izan zelarik.
Kazetari liberal moderatua izatetik bazterragoko beste jarreretara pasa zen Sei
Urtetako Iraultzailean.
Baionan Agustin Chahok Ariel sortu zuen (1844-1852). Joeraz errepublikazalea,
bere orrietan oso-osorik euskaraz idatziriko eranskina barneratzen zuen, hots,
Uscal Herrico Gaseta.
Aipatutakoa da, gainera, hizkuntza honetan inprimaturiko lehenengo kazeta.
Iruñeko lehenengo egunkaria El Progresista Navarro (1865) da, joera liberalekoa,
eta Donostiako lehenengoa, liberala hau ere, El Aurrera (1868-1870). Urte
batzuk lehenxeago bizia laburra izan zuen egunkari bat argitaratu zuten Gasteizen:
El Nuevo Avisador Vitoriano (1861).
Enpresa kazetaritza eta masa prentsa
Bigarren Gerra Karlistaren ondoren, Bizkaian aldaketa sozioekonomiko nahiko
nabarmenak gertatu ziren; aldaketa horiek Gipuzkoan apalagoak izan ziren;
eta hori guztia prentsan islatu zen, zuzenean. Kazetek, politika kutsua baztertu
gabe, taldekideengana baino gehiago, jendetza askoz zabalago batengana
iritxi nahi zuten, argitaraturiko gaiak gero eta zabalagoak izanik, hala nola albisteak,
erreportaiak, elkarrizketak eta -batez ere–, gertakariak, ezinbesteko foiletinak
ahaztu gabe. Kazeta merkataritza gai bihurtuko da, etekinak lortzearren saldu
beharrezko zerbait, alegia, honetarako publizitateak lagunduko badu ere.
Irakurle kopurua hedatu nahirik, teknika zehatzagoak erabiliko dituzte eta
izenburu nagusiak azalduko zaizkigu, kazeta beraren luzezabalerak handitzen
direlarik. Borroka honetan Irurac-bat-ek Noticiero Bilbaino-ri(1875-1937) utzi
beharko dio nagusigoa, azken kazeta hau, Etxeberria familiarena, politikoki independente
izaten saiatu zelarik.
Donostian La Voz de Guipúzcoa (1885-1936) da errepublikazaleen egunkaria
eta integristek beren aldetik El Fuerista (1888-1898) sortu zuten.
Bilboko egunkari handienak 1900dik aurrera hasiko dira azaltzen. 1901ean
hainbat joera politiko duen talde katoliko batek La Gaceta del Norte argitaratuko
du El Liberal (1901-1937) ezkertiarraren propagandari aurre egiteko asmoz. Moyak
sorturiko azken egunkari bikain honen lehenengo jabea Sociedad Editorial
de España izan zen, “El Trust” izenaz ezagunagoa, eta ondoren, azken urteetan,
Indalezio Prietok erosi zuen, eta 1931tik 1937ra arte errepublikazale-sozialisten
batasunaren bozemaile moduan erabili zuen. Egunkari herrikoia izanik langilegoak
huraxe irakurtzen zuen gehien. La Lucha de Clases (Bilbo, 1894-1937) astekaria,
sozialista zirenen artean irakurri ohi zen, batez ere.
1913an, Eusko Alderdi Jeltzaleak Euzkadi (1913-1937) sortu eta laster Euzko
Pizkundia enpresaren mende geratu zen, Engracio de Arantzadi (“Kizkitza”)
Euzkadi-ko zuzendari zenak eta Anacleto de Ortuetak kontrolatzen zutelarik
enpresa hori. Arantzadik, Gipuzkoan abertzaletasunaren eragile eta Aranaren
adiskideak, 1927 arte zuzendu zuen egunkaria. Ale kopurua beste kazeta handien
antzekoa zuen: El Liberal, El Noticiero Bilbaino eta La Gaceta del Norte-ren
modukoa, alegia. Argitalpen horiek 10.000 aleren inguruan ibili ohi ziren, gorabehera
nabarmenekin hala ere.
Donostian Rafael Picaveak El Pueblo Vasco (1903-1936) sortu zuen; katoliko
eta moderatua izanik, abertzaleei bertako orrialdetan idazteko bide eman zien,
hauek ez zutelako hiri horretan beren kazetarik.
Iruñean El Porvenir Navarro (1898-1900) desagertaraztean polemika gorriak
biztu ziren; eta orduan gertatu zen Basilio Lacort kazeta horren sortzaile eta zuzendariaren
eskumikua ere. Honek, ondoren, El Porvenir-en ordez La Nueva
Navarra sortu zuen eta erantzun modura besteek La Vieja Navarra (1900-1901)
atera zuten, “Basilio Lacort eskumikatuak zuzentzen duenaren ideiak borrokatu
asmoz argitaraturiko astekaria”, bertako orrialdeetan ziotenez.
1920 ondoko hamarraldian prentsak jendetza komunikazio bide bakar izateari
utziko dio, bere espazioa medio berriekin banatu beharko baitu: irratiarekin
eta zinemarekin, alegia. Irratiak Bilboko Hotel Carltonen bere lehen emisioak
emateari 1925ean ekin zion, EAJ9 ezaugarriarekin eta gai kulturalak zituen
helmuga, batez ere. Urte berean Radio San Sebastián sortu zuten. 1924ean Bilboko
Olimpian lehenengo euskal luzemetraia estreinatu zuten, Aureliano González
y Gil de Espinaren Edurne, modista bilbaina izenekoa. Film hau gure herriaren
ikuspegi moderno eta urbanoa ematen saiatu zen, Azkona anaiek, geroago,
El Mayorazgo de Basterretxe izenburua zuen eta 1928an errodatu zen beste film
luze klasikoagoan ez bezala.
Euskal Herriko egunkariak, herrika sailkatuta
Egunkari politikoak eta informazio orokorrekoak, 1803 eta 1944 bitartean
