Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak

M. Vargas Llosa (1936) G.García Márquez (1928)

Hego Ameriketako boomeko bi idazle

Mario Vargas Llosa (Arequipa, Peru, 1936) izan da Garcia Marquezen azterlari nagusietako bat. Garai batean adiskide minak izan ziren biak, baina gaur egun, iritzi politikoak direla medio, guztiz aldendurik daude. Hamar bat urte iraun zuen adiskidetasunak, eta une garrantzitsua izan zuen 1971. urtea, Vargas Llosak Garcia Marquez.• historia de un deicidio (Garcia Marquez : jainko hiltze baten historia) argitaratu zuena . Saiakera hori Vargas Llosari berari buruzkoa ere bada, lagunaren lana aztertzerakoan berea ere esplikatzen baitu ; izan ere, eta aldeak alde, gauza askotan baitira parekoak bi idazle hauen jarrerak eta ideiak.

Garcia Marquez (Aracataca, Kolonbia, 1928), bere lankidea bezala, konpromiso politikoak nabarmendu du, baina hark, Vargas Llosak ez bezala, gaztaroko ideologiari eutsi dio beti, alegia, sozialismoari ; 1959an, Kubako iraultzaren garaipenak eta behatzaile gisa hara egindako bisitaldiak aktibismo politikora bultzatu zuten ; 1980ko hamarraldian, Nobel saria eman baitzioten (1982), aukera izan zuen Kolonbiako ezkerraren koalizio baten buru gisa lehendakaritzara aurkezteko, baina uko egin zion ; Vargas Llosa berriz bide horretatik abiatu zen, eta, literaturan gogor lan egiteaz gainera, politikagintzan jardun du beti: jadanik unibertsitateko urteetan, 1950eko hamarraldian, Peruko Alderdi Komunista berregituratzen saiatu zen.

1960tik aurrera sozialismotik aldentzen hasi zen, "benetako sozialismoaren" huts egitea zela-eta ; orduz geroztik, eta nahiz eta totalitarismoa etengabe gaitzetsi, liberalismoaren bidetik abiatu da Vargas Llosa. Azken urteotan hartu duen jarrera guztiz atzerakoia da. Alabaina, eta gaur egun ideologia guztiz desberdina duten arren, handiak dira bi idazleon arteko paralelotasunak.

Latinamerikar kontakizunaren nazioarteko zabalkundearekin batera gertatu zen bi idazleon ibilbidearen une gorena, hots, "boom"a deitu denarekin. Argitaletxeenfenomenoaren eta propaganda beharren gainetik, gauza da urteotako idazle ospetsuenek bazutela elkarrenganako mirespen bat, halako "adanismo" bat ezagutzen baitzuen batak bestearen obran, hau da, Hego Ameriketako kontagintzaren ordu arteko mimetismoa apurtu beharra beren kontagintza propioa eraikitzeko.

Biek jardun zuten gaztetan kazetari lanetan, eta bien kasuan, sarritan du literaturak kazetaritzaren kutsua, zenbaitetan bi generoen arteko muga ezabatzeraino : Garcia Marquezen Relato de un naufrago (1970, Itsasoan galdu baten kontakizuna) eta Cronica de una muerte anunciada (1981, Heriotza iragarritako baten kronika), erreportaje tankerako eleberriak ; Vargas Llosak literatura saio inportanteak idatzi ditu -lehen aipaturiko Garcia Marquezi buruzkoa, eta La orgia perpetua : Flaubert y "Madame Bovary" (Orgia amaigabea : Flaubert eta "Madame Bovary"), eta mundu osoko egunkarietan argitaratzen ditu artikuluak.

Konpromisoari dagokionez, bien aburuz, literaturari berari dagokio idazlearen lehen erantzukizuna. Konpromiso zibikoa ezin nahasi da, inola ere, interes politikoek gidaturiko literatura batekin. Honela dio Vargas Llosak idazleaz : "Kontentagaiztasunaren profesionala da, gizartearen asaldatzaile ohartua nahiz oharkabea (...)". Idazlearen eginkizunaren ikusmolde mesianikoa du : bere herriaren gaitzak kontatu, salatu behar ditu.

Ildo beretik doaz Garcia Marquezen hitzak : "Ez dut ezagutzen balio ezarriak goresteko balio izan duen literatura onik batere. Literatura onean, beti, aldez aurretik ezarria suntsitzeko joera aurkitzen dut (...) ; azken finean, gizonen bizitza hobetzeko joera".

Sarritan aipatu da errealismoa ulertzeko modua bien kontagintzaren munduak aztertzean. Obrak aski desberdinak diren arren, errealismoaren kontzeptu zabal bat aldezten dute biek, errealitatearen formulazio estua batertuz. Izan ere, batarentzat zeinbestearentzat, errealitatea ez du mundu materialak eta enpirikoak bakarrik osatzen, aitzitik, errealitatearen osagai dira adimenaren, irudimenaren eta ametsen munduari dagozkion gertaerak ere. Vargas Llosarentzat, "errealitateak dena hartzen du, baita irrealitatea bera ere" ; Garcia Marquezek Alejo Carpentier kubatarrak adierazitakoaren arabera aldezten du "errealismo magikoa", errealitate amerikanoa fantastikoa dela oinarritzat harturik. Berak esana da : "Ezagutzen dut herri xeheko jendea Ehun urte bakardadean oso gustura eta ardura handiz irakurri duena, baina batere harrimenik gabe, azkenean haiek bizi duten bizitzaren antzik ez duen ezer ez baitiet kontatzen".

Mario Vargas Llosa

Gaztetan denboraldi luzeak egin zituen Europan (Paris, Madril, Londres, Bartzelona).

Peruren ezagutza sakona, kultura literario zabala, idazkeraren eta kazetaritzaren zaletasuna, haurtzaro zaila, nortasun indartsua, hori guztia bat batean gauzatu zen berehala famatuko zuen eleberri sail batean. "Sinetsita nago literatura berez dela eskandalugarria", adierazten du idazleak. Izan ere, eskandalua salatzea, eta eskandaluaren mila aurpegiak, horixe da haren obraren helburua.

1959an, Espainian, Leopoldo Alas saria lortu zuen kontakizun laburren multzo batengatik, LosJefes (Buruzagiak). Lehiak eta gogorkeriak markatzen dituzte kontakizun guztiak, eta giro dramatikoa, zoria edota halabeharraren mendekoa, izango da bai liburu honen bai ondorengo eleberrien osagai nagusietako bat. La Ciudad y los Perros (1962, Hiria eta zakurrak) eleberri trinkoa aldi berean da klasikoa eta abangoardiakoa ; Limako eskola militar bateko kadeteen bizimodua erakusten du (egileak berak bertan eman zituen urte batzuk), zapalkuntzak dakarren giro guztiz bortitza,eta, mikrokosmos baten moduan, Peruko gizartearen irudia islatzen du.

La casa verde-rekin (1966, Etxe berdea), Peruko iparraldera eta oihanera aldatzen da gertalekua. "Etxe berdea", putetxea, zenbait istorioren gurutzagunea da : mojek hazitako indiarra, putetxera joan beste aukerarik ez duena ; Fushia bidelapurra ; oihaneko biztanleen bizimodua eta zuriekin dituzten istiluak . Modu polifonikoan, oihal zabal batean, Peruko gizartearen beste alderdi bat aurkezten du egileak, J.M. Arguedasen edo Ciro Alegriaren indigenismo pintoresko zein protestazaletik oso urruti. Datuen zehaztasunak frantses eleberrigile handien tradizioa darama gaztelerazko eleberrigileen eremura, Balzacena eta Flaubertena bereziki (azkenaren mireslea izanik, liburu bat eskaini dio Vargas Llosak).

1967koa da Los Cachorros (Zakurkumeak), Limako gazte burgesei buruzkoa. Liburu honetako prosaren arintasunak, indarrak eta oparotasunak egilearen obra handienetako bati zabaldu zioten bidea : Conversacion en la Catedral (1971, Elkarrizketa katedralean) . Errealismo gogor eta lizunenak iradokizun sinboliko eta alegorikoaren ahalmen harrigarria hartzen du hemen. Obra honetan, Santiago Zavala protagonistak bere aitaren txofer ohiarekin duen elkarrizketa luzera mugatzen da kontakizuna, baina hor ateratzen dira, nahasmendu zurrunbilotsuan, Santiagoren bizitzako azken hamar urteak, eta deskubritzen da haren aitaren benetako izaera : homosexuala, hiltzailea, gaizkilea.

Pantaleon y las visitadoras (1973, Pantaleon eta bisitatzaileak) eleberri laburra, eta La Ttia Julia y el escribidor (1977, Izeba Julia eta eskribatzailea), 1950eko hamarraldiko Limaren oroitzapena, eleberri komikoak edo parodikoak dira. Azken eleberriak : La Guerra delfin del mundo (1981, Mundu bukaerako gerra), EI hablador (1987, Hiztuna), El pez en el agua (1993, Arraina uretan), La fiesta del chivo (2000, Akerraren jaia).

Gabriel Garcia Marquez

Garcia Marquez da boomeko idazle ezagunenetako bat, batez ere Cien Años de soledad (1967, Ehun urte bakardadean), argitaratu zuenez geroztik. Unibertso guztiz bitxi baten sorrerari zor dio izen hori, hau da, irakurle asko eskuratzeko modu zail bati. Baina Garcia Marquezek kontatzeko modu bat aurkitu du, zenbaitek "errealismo magiko" deitua, errealitate jakin bat - Kolonbiako historiako une bat- mito unibertsalaren mailan ipintzen duena.

Vargas Llosak bezala, denboraldi bat egin zuen Garcia Marquezek Europan, Parisen gehienbat, baina oso baldintza gogorretan . 1959an, 1961 arte, Kubako iraultzari lotu zitzaion berriemaile gisa. Mexikora joanda, kazetari, eleberrigile, pubizitate idazle moduan jardun zuen lanean. 1967an etorri zen Ehun urte bakardadean-ren batbateko arrakasta. Orduan, Bartzelonan bizilekua hartuta, politikagintzan eta literaturagintzan sartu zen bete-betean. "Nik uste dut, dio berak, literatura, kazetaritza eta politika, bizitza errealaren distantzia berean dauden neurrian, elkarren osagarri direla".

Ikusmolde hori berretsi zuen 1982an Nobel sariak.

Idazlearen haurtzaroa berak ezagutu ez zuen aldi bateko kontakizunek (mende hasierako lehen herenekoak, amonak kontatuak) markatu zuten. Kontakizuen horien gaia, La hojarasca-tik hasita (1955, Orbela), gero La mala hora (1962, Ordu txarra), El coronel no tiene quien le escriba (1961, Koronelari ez dio inork idazten) eta Los Funerales de la Mama Grande (Mama Granderen hiletak) liburuetan ere ageri dena, Ehun urteko bakardadea arte, jadanik mitoa bihurtu den errealitate bat da, idazleak "Macondo" deitua (Faulkner iparramerikarraren "Yoknapatawpha" haren antzera) : irudizko hiria da Macondo, egilearen sorterri Aracatacaren transposizio poetikoa, eta aldi berean Kolonbiaren dekadentziaren ikurra. Garcia Marquezen kontakizun gehienak historia bera eta bakarra dira, beti berritua eta beti desberdina, Ehun urte bakardadean maisulanera iritsi arte zatika bilbatua eta sakondua. Liburu batetik bestera, puskaka, pixkanaka, gauzatzen da Macondoren irudia : Ehun urte bakardadean liburuan, osagai berriekin batera, aurreko gaiak ageri dira, egitura guztiz trebe batean bilbatuak denak.

Macondoren historia Buendiatarren familiarenaren bidez ezagutzen dugu, hiria sortu zenetik desagertzen den arte. Hasieran hiriak urrezko aldi bat bizi du, inozentziarena ; gerra zibilak datoz gero, aurrerabide ekonomikoa eta horrek dakartzan gatazka sozialak, azkenean dekadentziaetorri eta hondamendi batek desagerrarazten duen arte. Hasieran, ipuinaren antzeak sorrarazten duen plazer hutsak erakartzen du irakurlea ; baina laster ohartzen da esanahi posibilitate anitzetan datzala liburuaren interes nagusia. Macondo Aracataca baita, baina baita Kolonbia eta Hego Amerika bera ere, patu bera izan duten neurrian. Baina, batez ere, gizadiaren historia da, mito biblikoen bidez deskribatua : Genesia eta Apokalipsia, patriarkak eta iragarleak, lurreko paradisua eta paradisu galdua, agindutako lurra, uholde handia. Hori guztia denborazko egitura bitxi batean ordenatzen da, egitura ziklikoan, benetako hasiera eta bukaera gabe, zeren ehun urteak, izan, betierekotasunaren neurria baitira. Izaera mitiko hori irudimen poetikoaren etengabeko baliatzeak sortzen du, eta, batez ere, mundu fantastikoarenak: iragana eta orainaldia nahasten dira, elkarrekin bizi dira biziak eta hilak, lebitazio, ikuspen, talde osoak hartzen dituen insomnio eta amnesia fenomenoak gertatzen dira, badira alfonbra hegalariak, mustroak, etab. Horiek guztiak ordea gauza erreal eta "normalen" maila berean daude, eta ezinezkoa eta gauzarik arruntena tonu neutral eta erritmo erregular berberaz daude deskribatuak. Ezaugarri horiek beren horretan ageri dira urte batzuk geroago Heriotza iragarritako baten kronika (1981) eta El amor en los tiempos del tolera (1985, Maitasuna izurritean) eleberrietan ; modu horretan finkatzen dira betiko-edo idazlearen moduak.

Etengabe prozedura ez errealistetara jotze horrek anbiguoak bihurtzen ditu kontakizun hauek ; izan ere, alde batetik, eleberriaren anekdotaren garapena gogoan harturik, bakardadea eta suntsipena dira gizakiaren patua ; baina irakurleak, fantasiari esker, ahantzi egiten du gauzen alderdi halabeharreko eta trajiko hori, eta bizitzaren oparotasunaren sentimena geratzen zaio, horixe baita azken finean Garcia Marquezen lanaren ezaugarri nagusia.

El otoño del patriarca (Patriarkaren udazkena) eta El general en su laberinto (jenerala bere labirintoan), geroagokoak biak (1989), dira egilearen obra "politikoenak" : lehenengoa diktadore bati, zehatzago, Hego Ameriketako "caudillismo'ari buruzkoa da ; bigarrenak Simon Bolivar Hego Ameriketako askatzailearen bizitzako azken egunak kontatzen ditu. Baina horietan ere ez da ideologia esplizito bat agertaraztea prozedura estetikoen helburua.

Egilearen jarrera batez ere etikoa da, humanismoaren eta eszeptizismoaren nahasketa batean oinarritua dirudien eta beti zabalik geratzen den etika batekin.