Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak

Heinrich Böll (1917-1985)

Gizonaren alde

Heinrich Boll idazle eta hiritar alemanaren obra oso zabala da, hizkuntza askotara itzulia, eta harengatik sari asko jaso zituen -47 Taldearen saria, Biichner saria, Parisko Tribunaren saria, eta 1972an Literatura Nobel saria-. 1971tik 1974ra H. Boll nazioarteko Pen Club idazle elkarteko lehendakari izan zen. Haren eleberriak, ipuinak eta saiakerak ezin estuago daude lotuak nazional-sozialismoak eta gerrak harengan sortu zuten etsipenarekin eta samintasunarekin, eta orobat Alemaniako eliza katolikoarekin izan zituen harreman korapilatsuekin, Alemaniako mendebaldeko gizartearekin izan zituen liskarrekin, eta, batez ere, idazteari izan zion maitasunarekin.

Bollek katolikotzat zeukan bere burua, baina ez zen Elizaren batere esanekoa ; ezkertiarra zen, baina independentea, eta harentzat hori guztia esaldi batean bil zitekeen : jende multzotik urrundu, gizonari leial irauteko, samurtasunez. Gizartearekin hitz hartutako idazlea zen Boll, haina hitz hartze hori ez zegokion politikari bakarrik, gehiago zen munduaren egoeraren ezinegonez bururatzen zitzaizkion galderek sortutako jarrera. Halako eta halako galderari ihes egin ezinez, gai, auzi edo kezka jakin batez nahitaez hitz egin beharrari Bollek «hizkuntzaren morala- deitzen zion. Idaztea erabateko askatasunaren eremua haitzen harentzat, ideal humanista eta kristau baten zerbitzuan jarri nahi izan zuen idazketa, gizonaren izate benetakoa eta beregaina zaintzeko eta babesteko, baita bere alderdirik erorienetan eta hondatuenetan ere.

Hartara, Bollen obra, generoak genero eta bereizkuntzak bereizkuntza, idazte prozesu etengabe bat izan zen, «gizatasunaren estetikari- atxikia -hala definitu zuen Bollek berak Frankfurter Vorlesungen (1946, Frankfurteko hitzaldiak) liburuan-, non ezkortasuna umorearen bidez adierazten baitzen, eta itxaropenak, berriz, bihozberatasunean eta apaltasunean babesturik, bizitzako gauza xumeen inguruan biltzen baitzuen gizabanakoaren eta gizartearen arteko konponezina.

Renanian jaiotako gazte katolikoa

Heinrich Boll Kolonian jaio zen, 1917ko abenduaren 21ean, familia burges txiki batean . Aita zurgina zuen. Fede katolikoan zorrotz hezia izan bazen ere, giro tolerantea eta liberala izan zuen familian ; liberalismo horrek indartu zidan neure baitan nuen erlijioaren sena- esan zuen Bollek. I. Mundu Gerraren bukaeran Hindenburg mariskalaren gudaroste garaituak Rhin ibaiko zubietan barrena etxera burumakur itzultzen ikusi izana gogoratzen omen zuen Bollek. 192leko inflazio handiaren eraginez Boll familiak Raderberg-eko auzoan hartu behar izan zuen bizilekua, eta han familia ezkertiarretako umeak izan zituen Heinrichek jolaskide.1930eko krisi ekonomikoaren erdian alderdi nazional-sozialista agintera iritsi izana eta geroxeago Hitler Alemaniako buruzagi hautatu izana bi gertaeren bidez irudikatzen zituen Heinrich Bollek : 1933ko azaroan, sei komunistari lepoa moztu zieten Koloniako presondegian, eta uztailaren 10ean eliza katolikoak konkordatu bat egin zuen Hitlerren estatuarekin.

Bollek uko egin zion Hitlerren gazte taldeetan sartzeari, baina 1939an, liburudenda batean zuen lana nahitaez utzirik, Werhmacht-en sartu behar izan zuen soldadu, gudaroste alemanak Polonia mendean hartu zuelarik.

Gerrakoak eta gerra ondokoak

Frontera joan beharrez, argitaratu gabe utzi behar izan zituen bere lehen literatura saiakerak, eta gustokoak zituen idazleak irakurtzeari utzi behar izan zion : Hebbel, Kleist, Dickens, Dostoievski, Bloy, Mauriac eta Bernanos. Infanterian borrokatu zen Boll, Poloniako, Frantziako eta Errusiako fronteetan ; Errumaniako ospitaleak ezagutu zituen, eta azkenerako desertatu egin zuen. Estatu Batuetako soldaduek preso hartu zuten, eta 1945eko azaroan aske utzi.

Koloniara itzulirik, Anne-Marie Cechekin ezkondu zen, eta hiru seme izan zituzten.

Germanistikako ikasketak egin zituen, bere anaiaren aroztegian ari izan zen lanean eta baita ere Koloniako estatistika bulegoan.

1951 arte ez zuen bizimodua literaturatik atera. 1985ean hil zen.

Bollen lehenengo liburuak gerrari eta gerraren hondamenei buruzkoak izan ziren, Triimmerliteratur (Hondakinen literatura) deitu zitzaion generoan : ipuinak -Wanderer, kommst du nach Spa... (1950), So ward Abend undMorgen (1956), Unberechenbare Gkste (1956) ipuin bildumak-, Der Zug war piinktlich (1949, Trena garaiz iritsi zen) kontakizun luzea, eta hiru nobela : Wo warst du, Adam? (1951, Non zinen zu, Adam?), Und sagte kein einziges Wort (1953, Eta ez zuen hitzik esan), Haus ohne Hiiter (1954, Nagusirik gabeko etxea). Liburu horietan behin eta berriz aipatzen da gerrak ezarri zuen ordena absurdu, anker eta bihozgabea, eta aginduak itsu-itsuan bete izanaren aitzakiak, erantzukizuna hesteren gain utzi izanaren zurigarri kaxkarrak gerraondoan gizarte alemanean izan zituen ondorio izugarriak ; baita ere miseria, merkatu beltza, bakardadea, itzuleraren nahasmena, berriz gizartekotzeko nekeak...Alemania berreraikitzeko lanek, ekonomia suspertzeko ahaleginek, eta gizarte «eraberritw» haren sorrerak areagotu baizik ez zuten egin biktimen eta estualdi hari etekina ateratzen ziotenen arteko tarte ezin handiagoa . Egoera hartan Bollek gogotik deitoratu zuen Alemaniaren aro berri hura marxisten eta katolikoen arteko hitzarmen baten bidez bideratzeko aukera paregabea galdu izana.

Satiraren garratza

Billard um halbzehn (1959, Billarra bederatzi terdietan) nobela anbizio handikoan Boll arima garbien, idealisten, gizartera egokitugabeen alde mintzatu zen, eta arrakastaren irrikan eta iragana ahazteko borondatean jarduten zuten oportunisten kontra, eta etxebizitzen eraikitzaileen, politikarien eta nazi birmoldatuen kontra.

Harrezkero, Bollek bere obra osoan atxiki zituen ideia horiek, doinua, generoa eta gainerakoak aldatuagatik; hala, DoktorMurkes gesammeltes Schweigen (1958, Murke doktorearen isiluneak) ipuin bilduman satira zorrotz eta garratza eginez ; Aufsktze, Kritiken, Reden (1960-1967, Saiakerak, kritikak, hitzaldiak) liburuko estilo zuzen, oldartsu, efektuzaleaz ; Irisches Tagebuch (1957, Irlandako egunkaria) meditazio poetiko gazi-gezaz ; eta Ansichten eines Clowns (1963, Pailazo baten aburuak) liburu bikain eta ospetsuari darion irribarre goibel oinazez beteaz.

Liburu horretako protagonista, Hans Schnier pailazo fedegabea, Alemaniako katolizismo politikoaren labirintoan murgilduta aurkitzen da halabeharrez, lagunarte katolikoaren eraginez emazteak ihes egin baitio, ez maite ez duelako, bera katolikoa ez delako eta ezkondu nahi ez duelako baizik ; Schnierrek telefonoa du orduan lotura bakarra inguruko mundu legezko eta ondo antolatuarekin komunikatu ahal izateko, eta aldi berean pailazo eri horren gogoeten eta oroitzapenen bidez harilkatzen da eliza katolikoaren eta iraganaren zama astunari eutsi nahi ez dion gizarte horren arteko dibortzio morala ; lelo behin eta berriz errepikatuek giro erikor parte gaiztokoa sortzen dute, protagonistaren umoreari behazun kutsua dario, eta pailazoak kalea aukeratuko du azkenik kantatzeko eta eskean ibiltzeko. Etsi beharra, gainbehera, hondamena, ala aske bizitzeko garaia? Egileak zalantzan uzten du irakurlea, non ez zuen esan nahi gizon izan nahi duenak gizajendetik urrun ibili beharra daukala, bere beste nobela baten izenburuak dioenez : Entfernung von der Truppe (1964, Gizajendetik urrun).

Fikzio bidezko erresistentzia

Ende einerDienstfahrt (1966, Eginak ez du eginkizunik) nobelako protagonistek, Gruhl aita-semeak, armadako jeep bat erre dute, inongo arrazoi berezirik gabe, happening askatzaile bat bailitzan. Harrezkero, artearen askatasunean eta arteak bere baitan duen ekiteko ahalmen ezin handiagoan oinarriturik, Boll askoz kritikoagoa eta zorrotzagoa izan zen. Zuzenean parte hartu zuen Vietnamgo gerraren aurkako protestetan, bai eta Soviet Batasuneko idazleen epaiketen aurka, eta lege berezien aurka, eta Baader-Meinhoff auzian ere ; jarrera horren lekuko dira bi saiakera liburu hauek : Schwierigkeiten mit der Briiderlichkeit, politische Schriften (1973-1976, Anaitasunean bizitzeko zailtasunaz, idatzi politikoak), Einmischung erwiinscht (1977, Konpromisoa hobestekoa da), UlrikeMeinhof artikulu bat eta haren ondorioak.

Bollen azkenaldiko nobeletan emakumeak dira protagonista, eta horien artean aipagarria da Gruppenbild mit Dame (1971, Talde erretratua emakume batekin). Bollek ordu arte landu zituen gai guztien bilduma moduko nobela horretan, egileak zeregin anonimo eta administratibo bat hartu zuen, eta, lekukotasunak han-hemen bilduz, Leni Gruyten emakumearen bizitza berregin zuen, eta horrekin batera Alemaniaren 50 urteko historia ere bai. Bollek halako presentzia liluraz betea eman zion bere pertsonaia nagusiari, ez baita berez liburuaren azken orrialdea arte agertzen. Lenik iraun ahal izan du aldaketa gogorrak izan dituen mundu batean, gerran preso hartutako errusiar bati zion maitasunari leial, baina leial baita ere bere sentimenari, eta zintzo jokaturik gizatasuna ematen dio arimaz gabetua zen gizarte bati. Lenik bizikidetzat hartu duen turkiar langile etorkinarekin azkenerako eratu duen bikotearen inguruan, kamera baten aurrean argazkirako jarrita baleude bezala, gizarte baten ernamuina biltzen da, pertsona baztertuenez, zapuztuenez osatua.

Emakumeak eta politika dira baita ere gai nagusiak Bollen azken nobelan, histuraz eta etsipenez betean : Frauen vor Flusslandschaft (1985, Emakumeak ibai baten ikuspegiaren aurrean). Maitasunaren zeregin salbamenezkoa eta iraultzazkoa aipatzen duen Die verlorene Ehre der Katharina Blum (1974, Katharina Blumen ohore galdua) da, seguru asko, Bollen obrarik konprometituena. Nobela laburra da, auzi baten modura landua, eta indarkeriaz eta hizkuntzaren saldukeriaz hitz egiten du.

Katharina iraultzaile bati ihes egiten lagundu izanaz salatu dute, eta kazetariek sekulakoak esan dituzte haren bizkar ; komunikazio guztia hautsita dago, indarkeriazko ekintza batek, Katharinaren izen ona zikindu duten kazetarietako bat hiltzeak ekarriko dio protagonistari bere ohorea mendekatzeko aukera bakarra.

Gai horren gaurkotasuna gorabehera, hizkuntzaren auzia dago hor oinarrian, hizkuntzaren ahalmena eta hizkuntzaren betebeharrak . Hitzen bidez egiten da politika, baina hitzek batzuetan hil egiten dute. Eta hizkuntza du idazleak politika kritikatzeko eta gaitzesteko baliabide bakarra eta indar handikoa. Bollen ustez, hizkuntzaren indar mistiko horrek gertaeren bilakaera alda dezake. Eta horrek egia esatea dakar, nahitaez . Idazlearen zeregina, beraz, beharrezkoa da, eta errespetatu beharrekoa.

Halaxe esan zuen Bollek Nobel saria jasotzerakoan egin zuen esker oneko hitzaldian : «Molda al gaitezke gainerako kondar hori gabe, edonola deitzen diogula ere: ironia, poesia, Jainkoa, fikzioa edo erresistentzia?,