Literatura Unibertsala»Literatura aroak

Literatura pertsiarra eta arabiarra

Literatura pertsiarra

Pertsiako literaturan bi aldi nagusi bereiz daitezke : K.a. V. mendetik arabiarren konkista bitartekoa (K.o. 651), bata, eta handik gaur egun artekoa, bestea.

Lehenengo alditik bi dokumentu klase besterik ez dira gorde : monumentuetako inskripzioak, idazkera kuneiformean idatziak (K.a. VI-N) eta Zaratustraren erlijio testuak (Avesta). Guagamelako guduaz geroztik (K.a. 331), Pertsia Alexandro Handiaren orbita helenistikoan sartu zen, eta seleukotarren eta arsazestarren dinastiarenean.

Hurrengo dinastiak, sasandarrenak, atzera tradizio iraniar petora itzultzeko ahalegina egin zuen, eta Zoroastroren erlijio obra asko argitarazi zituen. Baina pertsiar literaturak batez ere islamdar zibilizazioaren eraginpean egin zuen aurrera.

Arabiarren konkistaren ondoko bi mendeak trantsiziokoak izan ziren. Hizkuntza berri bat eratu zen, pertsiera herria, herriaren hizkuntzaren eta arabiarraren bat-egiteaz, eta aurreko literatura tradizioen ekarpenaz.

Gainera, Bagdadeko aginpide zentrala ahuldu ahala askatasuna lortu zuten tokian tokiko gorteak literatura jarduera bultzatzen hasi ziren (IX. mendearen hasiera). Garai hartako literatur produkzioa, noski, gortean girotua zegoen, eta oso landua zen : laudoriozko lirika (casida eta gazal-a) ; poesia epiko-nobeleskoa eta mistiko-didaktikoa (masnavi-a) ; luzera handiko poemak ; adierazkortasun handiko laukoak (ruba'i-a), Pertsian bakarrik landu den generoa ; eta, azkenik, historia eta arteari buruzko prosa lana. Samandarren agindupean (847-1004) pertsiera modernoak administrazio eta kultur hizkuntzaren duintasuna lortu zuen.

Bokharako gortea garrantzi handiko literatur gunea izan zen X. mende osoan : Riidagi, ardoaren eta maitasunaren poeta indartsua ; Daqiqi, Firdusiren aitzindaria ; etaal-Tabari arabiar historiografoaren Kronikaren itzultzaile ezezaguna dira garai hartako idazle nagusiak.

Baina poeta talde nagusia Mahmud Ghaznaren gortean sortu zen (samandarren ondorengoak izan ziren ghaznatarrak) : horien artean aipagarriena Firdusi da (932 ing.- 1020), islamaren aurreko Pertsiako historiaren elezaharretako batzuk biltzen dituen Shahnamah (Erregeen liburua) olerki epiko hilezkorraren egilea. XI. mendearen erdialdetik XII.aren bukaerara pertsiar literaturak aldi klasikoa izan zuen.

Ghaznatarren ondoren, Pertsia hiru aginpideren mende geratu zen berriro (turkiar seljuktarrak, Gengis Khanen mongoliarrak, turkiar timurtarrak), bere hizkuntzara eta kulturara ekarri bazituen ere. Tarte horretan sortu zen Omar Khayyam (1050 ing.-1123), ateo eszeptikoa batzuentzat, mistiko esoterikoa beste batzuentzat. Olerkaria ez ezik, matematikaria eta astronomoa zen, eta gaztetan, filosofia, matematika eta astronomia lanak egin zituen. Garai horretakoak dira, baita ere, Pertsiako hiru poeta handienak : Sa'di (1184-1291), Rumi (1207-1273), pertsiar mistiko handiena, eta Hafiz (1318-1390).

Nizami Gangiakoaren (1141-1204) alegiazko poemen artean, bi dira ezagunenak : Cosroes eta Shirin (sasandarren errege Cosroes eta armeniar printzesa Shirin-en arteko maitasun istorioa ; Farhad hargina ere printzesaz maiteminduta dago eta bere buruaz heste egiten du, gezurretan printzesa hil dela sinestarazi diotenean) eta Leila eta Magnu (bi beduino zoritxarrekoen kontakizuna, Romeo eta Julieta-ren aitzindariak).

XV. mendean Giami (1414-1492) gailendu zen, eta bere estilo errazari esker Pertsiako literaturako poeta ezagun eta oparoenetako bat izatera iritsi zen. Handik hara, ordea, Pertsian gerra zibila piztuta, poeta asko Indiara erbesteratu zen, mogolen gortera, eta halako "estilo hindu" bat sortu zen.

Gero, estilo horrek eragin handia izan zuenPertsian bertan, safawien garaiko literaturan (1500-1763). XVII. mendeko poeta pertsiar handiena, Sa'ib Tabrizkoa (1601-1677), sei urtez hizi izan zen Indian, Shah Jahan mogolaren gortean, eta Mirza Bedil hera ere, Patna-ko hindua izanagatik, poeta pertsiartzat hartzen da, India, Afagnistan, Pertsia eta Turkiako kultura guneen halako lotunetzat.

XVIII. mendearen bukaeran, Qagiar dinastiarekin batera, Pertsia aro modernoan sartu zen. Klasikoen eta haien aurrekoen imitazio hanpatua baztertu ahala estiloa erraztu egin zen eta gaiak eguneratu (injustizia sozialen salaketak, esate baterako).

Prosa ere biziagotuz joan zen, eta bidaien kontakizunak eta gertaera historikoen deskribapenak egiten hasi ziren ; genero berriak sortu ziren : eleberria, ipuina, herri antzerkia . Esnatze horren erdigunea Teheran izan zen. XX. mendearen lehen erdiko idazle gailenen artean aipagarria da Giamalzadeh ipuinlari errealista, Bahar poeta (1886-1951) -hizkuntza purismoaren aldekoa, arabiar hitzak pertsieratik baztertzeko-, Parvin olerkari klasizista (1906-1941), Lahuti komunista ortodoxoa (1887-1957), Sadeq Hedayat prosagilea (1903-1951), Nima Yushij (1900- 1959), Europakoaren joerako poesia baten aldekoa, eta Ali Muhammad Afghani, batez ere arazo sozialen salaketa egin duena.

Literatura arabiarra

Islam aurreko literatura. Arabiar literatura, Islamari esker zabaldua, sendo eta indartsu zegoen VI. menderako. Arabiako iparraldeko eta Yemengo mendietako zabaldi mortuetan sortu zen, gameluak eta ardiak heste aberastasunik ez zuten nomaden artean . Lehenengo poemak rapsoden bitartez transmititu ziren ahoz aho, belaunaldiz belaunaldi, bi mende luzetan zehar. Lehenengo poema bildumak VIII. mendekoak dira, eta horietan ospetsuena Mu'allaquats da,zazpi odaren bilduma, arabiar literatura osoko poema onenetakotzat hartzen dena.

Beste poema bilduma ospetsu batzuk Mufaddaliyyat eta Diwan al-Hamasa dira, VIII eta IXK mendeetako poetenak. Basamortuko poeten artean aipagarria da Ta'abbata Sharran, osaba hil zion tribu etsaiaren aurkako mendeku kantu gogor baten egilea, eta baita Sahnfara ere, laztasun basatiz kontatzen dituena bere bidelapur egintzak.

Islamaren literatura. Omeiarren aldia.

Basamortuko mundu librearen beheraldia Mahomarekin eta Islamarekin hasi zen. Erlijio berriaren testua Korana da (al-Quran, «errezitatu») ; musulmanentzat Korana berdinik gabeko eredu imitaezina da, jainkoak berak diktatua delako bere profeta Mahomaren bidez. Koranak, beraz, arabiar literaturaren hizkuntza eta esilo kanonak finkatu zituen. Omeiarren aldian (661-750) arabiar idazleek amodio eta politika kontuez idatzi zuten batez ere, eta olerkigintza eskema tradizionalaren zurruntasunetik urruntzen da.

Aldi berean, Mekako eta Medinako hirietan, maitasunezko poesia mota berri bat sortu zen, gazal-a, greziar eta pertsiar poeten eraginez beharbada. Genero horretako olerkari bikainenak Omar Ibn Ahi Rabi'a (720an hila) eta Yamil (70lean hila) izan ziren.

Prosazko lehenengo lanak ere -Profetaren esaldiak edo haren bizitzari buruzko gertaerak- garai hartan idatzi ziren.Abbastarren aldia. Mahomaren lehen jarraitzaileen bandera zuria 750ean erori zen, etsai abbastarren beltzaren aurrean.

Abbastarren dinastian Islamak goren maila iritsi zuen zientzietan eta arteetan eta Bagdad izan zen kalifa herriaren politika eta kultura gune nagusia. Literatura produkzioak bestelako bidea hartu zuen eta jatorriz arabiarrak ez zirenengana bideratu zen lehenengo aldiz. Olerkigintza, halako handi aire bat hartuta, teknizismoz eta artifizioz aberastuzen, metaforen eta similen edertasunaren bila. Hori da filologoek al-badi deituzuten «estilo berria»», eta Bashshar ibn Burd (787an hila) estilo hura arrakastaz erabili zuen lehenengo poeta. Bikainena, ordea, Abu Nuwas izan zen (762-813), Basorako eskolan ikasia eta Harun al-Raxid kalifa abbastarraren gortean bizitakoa. Haran al- Raxidek, alaia eta zinikoa, ardoaren kantaria, dantzariena eta efeboena, lorategiena eta ur garbiena, oinaze kosmikoaren sentimendu pertsiarra beduinoen pasiozko izaerarekin nahastu zuen. Gero, mistikan barrena abiatu zen, eta poema aszetikoak egin zituen. Oso bestelakoak dira haren garaikide Abu al-Atahiya (748-825), tradizio klasikoaren biltzailea eta poesia landuen egilea, eta al-Mu'tazz (980an hila), poema historiko baten egilea.

Hurrengo urteetan poesiak adierazpenaren dotoretasuna eta hizkuntzaren aberastasuna landu zituen bereziki, edukiaren kaltean. Politikan, kalifaren aginpidea txikituz joan zen eta tokian tokiko dinastiak nagusitu ziren. Garai hartako kultura gune handi bat Alepoko gortea da, askoren ustez arabiar poeta gailenena eman zuena : al- Mutanabbi (905-965). Aipagarria da, baita ere, Abul `Ala al-Ma'arri (973-1057), bi poesia bildumen egilea.

Arabiar poesia Al-Andalusen. Arabiar poesiak eskema zaharretan iraun zuen luzaroan AI-Andalusen. X. mendean ahapaldi forma berriak sortzen hasi ziren : lehenengo eta behin, muwashshah izenekoa, amodiozko gaietarako erabiltzen zena, eta zejel izenekoa gero, zabalkunde handia izan zuen Iban Quzman trobadoreari esker. Baina Al-Andaluseko poeta handiena Ibn Zaidan izan zen, Wallada printzesaren laguna, edertasunaren mireslea, izadiaren eta atseginen kantaria, haina baita malenkoniarena eta etsipenarena ere.

Gainbehera eta mamelukoen garaia.

1055ean turkiar seljuktarrak Bagdaden sartu zirenean, kalifa herria gainbehera hasi zen. Nolanahi ere, kulturaren munduan bipentsamendu molde handi sortu ziren, "eskolastika", batetik, eta "sufismoa", bestetik ; bi adar horiek bat egin zuten sunnien berpizkundean . Denetan handiena al Gazzali (1058-1111) teologo eta filosofia izan zen.

Bagdaden irakasle izan zen, eta aristotelismo islamdarraren ikerketa kritikoa egin zuen. Gehienbat al-Farabi eta Ibn Sinaren pentsamendua aztertu zuen. Haren obranagusia, Erlijio zientzien biziberritzea, zientzia eta fede musulmarrak ezagutzeko dokumentu garrantzitsuenetako bat da ; haren erlijiozko doktrina funtsezkoa gertatu zen islamaren bilakaeran.

Hark bezala eragin handia izan zuen Europako Erdi Aroko filosofia pentsamenduan Ibn Rushd (Sartaldean, Aberroes izenez ezagunagoa) arabiar filosofoak ere.

Kordoban jaioa zen (1126-1198). Ibn Rushden Aristotelesi buruzko iruzkinak eragin handia izan zuen Berpizkundea arteko Sartaldeko pentsalariengan.

Poesia trebetasun jokoetan galdu zen eta hien bitartean pertsierak loraldi izugarria izan zuen, eta artearen hizkuntza herria bihurtu zen. Hitz lauzko lanak entziklopedismora eta erudiziora bideratu ziren gehienbat. Prosa dotoreak garai hartan izan zuen idazlerik bikainena, al-Hariri (1054- 1122). Gramatikari buruzko poema didaktiko bat idatzi zuen, eta prosa errimaduna eta poesia biltzen dituzten 50 maqamat, arabiar literaturan bikaintasunaren eredutzat hartzen direnak. Mongoliarren bultzadaz kalifa herria desegin zenean hasi zen literaturaren benetako gainbehera. Nolanahi ere, idazle bikainak sortu ziren : Ibn Khaldun (1332-1406) tunisiar historialaria, Ibn Battuta bidaiari eta geografoa (1304-1377).

Herri literaturan aipagarria da Alf layla walayla(Mila gau eta bat gehiago), sartaldeko irakurleen arabiar obrarik ezagunena.

Berpizkundea. Otomandarren konkistarekin (1517) kulturaren lozorro luze bat hasi zen Islamaren lurretan, eta Napoleon Egiptora iritsi arte iraun zuen (1798). Sortaldeko mundua harremanetan jarri zen Europakoarekin, batez ere Libanoko eta Siriako ikerlarien obraren bitartez. Hala, literatur molde berriak loratzeko premisak ezarri ziren. Gai berriak, arazo sozialekin eta politikoekin lotuta sarritan, aurkeztu zitzaizkien belaunaldi herriei, eta literatur molde berri batean elkartu ziren : eleberria (Haykal, 1888-1956) eta ipuina (Taymur, 1892-1921).

Arabiar mundu modernoaren ordezkari aipagarrienetako bat Taha Husain da (1889- 1973), gizatasun handiko autobiografia bikaineta oso jakingarri baten egilea : al-Ayyam (Egunak). XX. mendeko garrantzi handiko heste idazle bat Tawfiq al-Hakim egiptoarra da (1898-1987). Eleberriak, antzerkia eta ipuinak idatzi zituen (1937, Kanpainako legearduradun baten egunkaria). Poesia, genero klasikotik aldenduta, ahapaldi eta erritmo askatasunaren bila ibili da bien bitartean.