Literatura Unibertsala»Literatura

Dena da literatura

Hasieran literatura zen

Hizkuntzak egiten du gizakia gizaki.

Animaliena baino adimen jasoago baten adierazpen ez ezik, gizaki deitzen dugun animaliaren adimena iritsi den graduraino iristeko bide ere bada hizkuntza.

Imaginatu baino ez dezakegu egin nolakoak izan ote ziren gizakiaren lehen hizketa-ekintzak, animalia izateari utzi eta gizaki izaten hasi berritan. Guztiarekin ere informazioa trukatzea beste xede eta premiarik izan ez balu, seguru asko ez zen gizakia inoiz hizketan hasiko.

Informazio-trukea baino premia larriagoek bultzatu zuten gizakia hitza hartzeko nekea hartzera, hitza hartzea hizkuntza sortzea ere bazen garaian : alde hortik! zatoz hona! utikarzr eta horrelako esaldiak esaten aiseago imagina dezakegu, besteengan eragin nahirik, alegia, errealitatearen berri hotz eta zehatza emateko esaldiak jaulkitzen baino : hau behatza da eta gisakoak esatea izan balitz kontua, mutu ginateke oraindik, animalia.

Besteengan eragiteko : besteak norberaren sentipenen partaide egiteko, besteei barre zein negar eragiteko, besteei amets eginarazteko, besteak izutzeko eta izuetatik kontsolatzeko, bide batez norberak ere besteengan kontsolamendua hartzeko, amets egiteko, barre eta negar eginez.

"Bestea" ere, "nia" bezala, hizkuntzaren asmakari baita, hein handi batean. Hain ere, non norberaren nitasuna eta bestearen zutasuna ez baitira deus hizkuntzaz kanpo.

Izan, hizkuntzak berak sortu eta eratutako kategoriak baino ez baitira. Behin sorturik, bere burua ere "beste" zaio hiztunari, beste edozein "beste"-rekin bezala ari daiteke "eta aritzen da" bere baitako "beste" horrekin ere, euskarak ederki adierazten duenez : bere buruari amets eragiten, bere burua gogatuz, bere burla gozatuz... edota bere buruarekin plazer hartuz jolas literario hutsetan.

Itxura guztiak ditu gauzak halatsu gertatu zirela, eta horrela direla gaur egun oraindik ere, eta hala izango direla gizakia gizaki deno.

Zein du, ordea, gizakiak bere hizketaekintzetan arrakasta izateko bidea? Izen asko izan ditzake bide horrek; izana, aldiz, bakarra. Deitzen zaiola poesia edo erretorika, deitzen zaiola literatura, paradoxa dirudi gizakiaren patuak : komunikatzeko sistema bat sortu (hizkuntza) eta komunikazio hori eraginkor izan dadin hizkuntzaren aurka, arauaren aurka etengabe borrokan jardun beharra.

Horixe baino ez baita, azken batean, literatura : hizkuntzaren inertzia eta esateko modu ibilien aurkako etengabeko jarduna.

Hizkuntzaren jabe delako da gizakia gizaki, baina hizkuntza "giza-hizkuntza behintzat" ez da adierazpen behin-betiko finkatuen kode halako bat, baizik eta eraginkor izango bada etengabe aldatu, behartu beharreko sistema bizia.

Hizkuntza behartu behar horretan, esan daitekeenaren eta ez daitekeenaren mugak ezagutzen ditu hiztunak. Mugak hausteak plazer bademaio, mugoi esker demaio plazer, ez baita asmatu ez denik husteko modurik . Une batez irudi lekioke hiztunari mugarik gabe erosoago jarduteko aukera lukeela, Kantek adibidetzat dakarren harako uso hari airearen trabarik gahe hegan lasterrago egingo zukeela iruditzen zitzaion hezala . Baina, poetak esan bezala, oker dago usoa. Ez lasterrago, ez bestelako ezein moduz egingo luke, airerik ezean, usoak hegan. Alferrik astinduko lituzke hegoak, airearen trabarik gahe ez bailuke abiada hartzerik izango. Bada, orobat gertatzen zaio hizkuntzaren mugarik gabe literatur pieza hobeak sortuko lituzkeela uste dezan hiztunari ere. Hizkuntza, izatez, muga-sistema baita, errealitatearen nahas-mahas kaotiko erogarritik babesten gaituen araudia.

Mugak, berriz, antzekoak dira hizkuntza guztietan. Ez, ordea, ber-berak. Hizkuntza izateak berak ezartzen ditu mugak. Horrexegatik dira mugok hizkuntza guztietan antzeko. Baina hizkuntza bakoitzak bere izaera du, eta hizkuntza guztietan antzeko diren mugok itxura diferentea hartzen dute hizkuntza batetik hestera.

Hizkuntza bakoitzaren izaera, bestalde, hizkuntza hori osatzen duten alderdi guztiek osatzen dute, nola hizkuntza barneko alderdiek "fonetikak, gramatikak, sintaxiak, prosodiak", hala hizkuntzaz kanpokoek "historiak, usadioak, erabilerak".

Zaila da esaten endekasilaboa ingelesaren izaerari ondo doakiolako asmatu otezituen Shakespearek horren soneto miragarriak, edota Shakespearek halako soneto miragarriak egin zituelako zaion endekasilahoa ingelesari hain egoki. Esan eta idatzi izan da Gaztelerak berak hizketan baleki oktosilaboetan hitz egingo lukeela, hain du hizkuntza horrek neurri hori berezko. Hegoamerikako poeta inprobisadoreek gurtu egiten dute dezima, Vicente Espinelek asmatu eta emigrazioak Ameriketara eramandako estrofa. Diotenez, estrofa hori hain da perfektua, ezen esanari goi-arnas halako bat ematen baitio. Zenbat zor ote dio, ordea, dezimak berak egitura horretan pieza zoragarriak sortu dituztenei? Bertsolariek 7/8 eta "batez ere" 10/8ko bertsolerroetan antolatzen dituzte heren bertsoak. Zer dago joera horretan euskararen berezkotik, zer usadioaren goldeak prestatutako lurretik? Baliabide literarioekin ere beste hainbeste gertatzen da. Hiperbatona eta antonomasia, adibidez, kostata baino ez ditu euskarak onartzen. Gotzon Garatek dioenez, ezta kiasmoa ere. Litoterako eta enfasi negatiborako joera, herriz, albo-erdaretan baino nabarmenagoa duela dirudi euskarak.

Hizkuntza bakoitzak ditu, beraz, bere literatur bideak. Alegia, hizkuntza bakoitzak ezartzen ditu bere mugak eta, ondorioz, muga horiekin jolas egiteko, muga horiek hausteko moduak. Mugak, eta mugekin jolas egiteko grina, eta mugak hausteko premia, ordea, unibertsalak dira, aldi eta alde guztietako hiztunenak.

Gose den hiztunari "gose naiz" esapidea eskaintzen dio hizkuntzak. Handia bada gosea, "oso gose naiz" ere hortxe du, aukeraaukeran, hiztun gosetuak. Gose dela jakinaraztea balitz kontua, ez luke beste ezerenpremiarik. Baina gose den gizakiak areago nahi izaten du : berak sentitzen duen gosearen pareko sentipena sentiarazi nahiko dio entzuten dionari ; edo haren errukia piztu nahiko du ; eta jateko zerbait eman diezaiola...

Aldez aurretik kodetutako esapideak horretarako aski ez zaizkionez, berriak asmatzen hasiko da hiztuna : literatura egiten, alegia. Hizkuntz gaitasun betea baino ez da horretarako behar. Dumarsaisek 1730an idatzitakoa izango da, seguruenik, erretorikari buruzko idatzietan gehien aipatu izan den pasartea : "Segura nago baliabide literario gehiago entzuten ahal direla baserritarren arteko azoka-egun hakar hulean akaderrrikoerz arteko hamaika bileratan baino".

Askotan aipatu arren, ez dirudi baieztapen horren ondorioez ohartu garenik. Balizko hizkera "arrunt" batekik aldendu edo urrindutako hizkeratzat hartu izan da sarri hizkera literarioa, baina gizateriaren historian ez dago hizkera "arruntagorik", erabiliagorik, literarioa baino. Balizko hizkera neutro, ez-literario hori oso beranduko kontua da, arrazoiaren eta zientziaren lilurak eragindako iruzurra, Koldo Izagirrek egokiro azaldua duenez (1981) : "Poesia ez da, sarri esaten den hezala, hizkera amrrztetikako urruntze bat, hizkera arrunta da hizkeraren osotasunarekiko urruntzea".

Hizkera osoa, berriz, honako honi esaten dio, arrazoiz, Izagirrek : "Hizkera pedagojikoari hizkera poetikoa kontrajartzen diogu, hau da, hizkuntzaren posibilitate guztien hitz-egitea ".

Bere hizkuntz komunitateko hiztunen aurkintza literarioen bilduma halakoa da, besteak beste, hizkuntza. Inoizko hiztunek, adierazkortasuna xede, erabilitako baliabideliterarioen katalogo halako bat da hizkuntza (ikus Literaturazko baliabideak : adinarekin berritzen, baliabide literarioei dagokien atalean) . Osatu, literatur-kolpez osatzen baita hizkuntza : metaforaz (katakresiaz, sinestesiaz), sinekdokez, metonimiaz, hiperbolez, onomatopeiaz... beterik dago hizkuntza.

Hizkuntza naturalen ezaugarririk behinena ere, polisemia, horrixe zor zaio, hein handi batean. Hiztunen aurkikunde poetiko (literario) horiek, asmatutakoan baliabide bizi izan zirenak, fosildu egiten dira gero, erabiliaren poderioz, eta baliabide izateari uzten diote horrenbestez. Literatura hizkuntza bihurtzen da atzera berriz, eta baliabide berriak asmatu behar ditu hiztunak.

Amaierarik ez duen prozesua da hori, gizakiaren izateari berari dagokion eta darion joera. Eta, K. Mitxelenarekin, "Gehi dezagun ez dela berez hizkuntza arnutsik, horrelako hutsik ageri baldin badu, zorrotz zezaketen adina zorroztu ez dutenena dela soil-soilik emra, behiala Axularrek zioenez".

Hizkuntzak berezko duen alderdi hori da, agian, euskara normaltzeko ahaleginean atzenduen geratu zaiguna. Zuzentasun gramatikalarekin tematuta (premia ere halakoxea izaki), adierazkortasuna, bizitasuna, literatura ahaztuxea izan ote dugun, Koldo Izagirrek zioen bezala : 'Mintza eta idazketa korrekto bat ahalegindu gara egiten, estilorik gabeko bat, ihardun neutro bat, mintza eta idazketa inuzentaren hila. Eta beharrezkoa zen. Bizitasuna sakrifikatu heharzen korrektotasunaren truke, euskara biziko bazen". Eta ondorioz, berriro Izagirrek dioskunez, "Lizardik baino prosa `hobeagoa' idazten du gaur edozein gaztek, haina inork ez du haren grazia".Eskolak eta hedabideek badute, dudarik gabe, bere erantzukizuna. Literatura adierazkortasun betea etengabe bilatzea dela ahazturik, teoria dabil eskolan jardunaren aurretik, gauzen ordena naturala itzulikaturik ... Gauzak ez baitira horrela. Poetika baino lehenago poesia izan zen. Antzinako poetek, "poetika" hitza bera asmatu aurrekoek, sekulako maila poetikoa dute, egundoko metaforak darabiltzate, "metafora" hitza asmatu baino ere lehenago. Txirritak, irakurtzen doi-doi eta idazten batere ez jakinik ere, maisuki darabiltza baliabide poetikoak, Canovas del Castilloren alargunari kantatutako bertsoa lekuko : Hiru erloju, hiruna kate, hiru marlakin bakoitza ; buruan, herriz, hiru korona, petxuan hiru orratza.

Hiru doblako amoriua, tximista bezain zorrotza, hiru tirotan utzi zizuten zuri senarra hilotza...

Hiru ezpatak zulatzen dute, señora, zure bihotza.

Chiapasko nekazariek honako hau idatzi zuten pankarta batean : Hemen gaude goseak betiko hilak, berriro hiltzeko prest.

Leioako kanpusean, zutabe batean, honako hau idatzi zuen norbaitek : Hau ez da Espainia . Beheraxeago, letra txikiagoz idatzia, berriz, besteren batek : Ez, noskr , hau zutabe bat da.

Adierazkortasuna da hizkuntzaren lehen egitekoa, eta, adierazkorra izango bada, xederako balioko badio, behartu, bortxatu beharrra dauka hiztunak hizkuntza etengabe, eta etengabeko borroka hori baino ez da, azken batean, literatura.