Izadi Jakintza»Izadi jakintza
Geologia Aroak: geologia denbora
Gaur egun uste denez, 4.600 milioi urte ditu Lurrak. Oinarria biologian duten
?geruzen gainjartzeen legean eta geruza horietako fosiletan?kronologia erlatibozko
metodoen bidez, eta oinarria fisikan (erradiaktibitatea) duten erabateko kronologia
metodoen bidez, aro, aldi eta garaitan banatu da geologia denbora, denbora bitarte
horien bereizgarri era askotako geologia eta biologia gertaerak (animalien eta landareen
iraungitzea) jarrita.Antzina Lurraren adinari buruz zituzten
usteak, gaur egun absurdoak iruditzen
zaizkigunak ?adibidez, XVII. mendea arte
kristau pentsalariek, Erdi Aroko pentsaerari
eutsirik eta hebrearren idatziak aintzat harturik,
uste zuten Lurrak 4.000 urte zituela?,
zeharo gaindituta gelditu dira ?konparaziozko
eskala batean?, harrigarria ere esan
diezaiokegun moduan. Jakintza modernoaren
arabera 4.600 milioi urtekoa da Lurraren
adina (4.600.000.000 urte); ia ezin irudikatuzko
urte kopurua da hori, eta are ezin
irudikatuzkoagoa gertatzen da, kontuan
hartuz gero gizaki baten biziak batez beste
75 bat urte irauten duela.
Urte kopuru horren handitasunaz intuizioaren
laguntzaz jabetzeko, geologia denbora
guztia urtebeteko eskalan konprimitua
irudikatzen da maiz. Eskala horretan, ezagutzen
diren lehenengo harkaitzak martxoaren
erdialdekoak izango lirateke (3.800
milioi urte); lehenengo izaki biziak maiatzean
agertuko lirateke itsasoan (3.600 milioi
urte); landareak eta lurreko animaliak,
berriz, azaroaren bukaeran. Dinosauruak
abenduaren erdialdean nagusituko ziren
Lurraz, eta abenduko 26aren inguruan desagertuko.
Gizakiaren aitzindariak abenduaren
31ko arratsaldean sortuko ziren. Erromako
Inperioa 5 segunduz izan zen
munduko nagusi, 23 ordu 59? 45?-etatik 23
ordu 59? 50?-etara; eta Colonek Amerika
aurkitu zuenean hiru segundu faltako ziren
urtea bukatzeko. Eta hala ere 500 urte faltako
lirateke oraindik gaur egunera iristeko.
Gure egutegiak urtea hilabetetan, astetan,
egunetan eta ordutan zatitzen duen bezala,
hala antolatzen da geologia denbora ere
(geokronologia egutegia) aro, aldi eta garaitan,
historian zehar Lurrean izan diren gertaera
guztiak zein bere garaian koka ahal
izan daitezen.
Geologia denboraren egutegia nola dagoen
antolatua
Orain dela 100 urte arte ez zegoen Lurraren
adina mugatzeko, edo geologia gertaerentzatdenborazko eskala bat edo egutegi
bat egiteko modurik. Hala ere, garai hartako
ikertzaileek eskala erlatibo bat egin zuten.
Ohartu ziren fosil jakin batzuk harkaitz
geruza elkarren gainka jarrietan aurkitzen
zirela, eta geruza horiek, oso modu berezian,
bata bestearen gainean agertzen zirela segida
jakin batean edo ordena definitu eta aldakor
batean. Fosil berak zituzten sail horiek segida
berean agertzen ziren lurreko leku desberdinetan,
elkarrengandik oso urrun
bazeuden ere, baita kontinente desberdinetan
ere. Harkaitz geruza horiek materialak
ezarriz eratzen direnez, pentsatzekoa zen
beheren agertzen diren materialak zaharragoak
direla gorago agertzen direnak baino
(gainjartzearen hatsapena). Baliteke leku
batzuetan geruza horiek ez egotea, edo higaturik
egotea, edo desitxuraturik, baina, orohar, eredu horrek mundu osorako balio du
(koerlazioaren hatsapena).
Eredu hori denbora oinarri erlatibo gisa
erabili izan zen, eta oinarri horretan era
askotako zatiketak eta azpizatiketak egin
ziren, gaur egun ere indarrean jarraitzen
dutenak. Baina, hori bai, geruza horietan
dauden eta geruza batetik bestera aldatuz
doazen fosil desberdinen segidatan oinarrituriko
eskala bat denez, eta, beraz, bilakaerari
dagozkion gertaeretan oinarritua denez,
eskala hori biologikoa da izatez; alegia, geologia
denboraren eskalak biologia du oinarri,
eta banako litologikoak zein bere fosil
edukiaren arabera ordenatzeari Bioestratigrafia
esaten zaio. Jakintza horrek geologia
gertaerak nola kateatzen diren jakitea du
helburu, geruzetako fosil edukiaren laguntzaz.
Bilakaeraren Atzera Ezintasunaren Hatsapena
du oinarri jakintza horrek, Lurraren
historiako une bakoitzean garai horri eta ez
beste ezeini zegokion izaki bizi multzo bakarra
existitu izana, alegia.
Zatiketa nagusien edo aroen izenek
(1. taula) sorburu hori dute. Hala, Proterozoiko
hitzak lehenengo bizitza esan nahi du;
Paleozoikok, antzinako bizitza; Mesozoikoa
tarteko bizitza da; eta Zenozoikoa, berriz,
bizitza modernoa edo gugandik hurbilena.
Lurraren historia aro, aldi eta garaitan
zatitua dago. Aldi Kanbrikoaren eta gaur
egungo aldiaren arteko bitarteari Fanerozoikoa
ere esaten zaio.
Aipatu beharra dago aro batetik besterako
iragateak aztergai diren geruzetako fosilen
segida bat-batean aldatzea dakarrela. Gaur
egun gauza jakina da aldaketa gogor horiekgarai hartako multzo taxonomiko desberdinetako
izaki bizien iraungitze orokorretan
izan zutela sorburua.
Nolabait ere, bereizkuntza guztiek, handienetatik
(aroak) maila apalenetarainokoak
(garaiak edo aldiak, ikus 1. taula) oinarri bera
dute. Hori bai, iraungitzea zenbat eta gogorragoa,
bi aroen arteko etena ere handiagoa.Neurketa biologiko hori prozesu fisikoetan
oinarrituriko beste metodo batzuekin osatzen
da, adibidez, datatze metodo erradioaktiboak
(Erradiokronologia), edo lurraren eremu
magnetikoak izaten dituen aldaketak (Magnetoestratigrafia),
geologia denboraren bereizkuntzen
benetako adina jakiteko erabiliak.
Erradiokronologiak oinarri hau du: elementu
gurasoak derizten elementu jakin
batzuk elementu umeetan berez banatzen
dira, halako moduan non, denbora igaro
ahala eta tasa jakin aldagaitz batez, guraso
kopuruak behera egiten duen eta ume kopuruak,
berriz, gora.
Magnetoestratigrafiak lurraren eremu
magnetikoaren polaritateak iraganean izan
dituen indar eta ordena aldaketak ditu oinarri;
aldaketa horiek Lurreko leku desberdinetan
neur daitezke eta elkarren artean konpara.
Sumendietako labak burdin meak
ditu, eremu magnetiko jakin baten barruan
hozten direnean iman gisa jokatzen dutenak,
eta eremu magnetiko horren lerroen
arabera orientatzen direnak.
Geologia denboraren segida taula egiteko
eta taula horretan fauna eta geruza jakin batzuk
nola kokatu diren jakiteko erabili diren
metodoak gainjartze eta koerlazio deriztenoinarrizko hatsapen orokor batzuen arabera
eginak dira (1. irudia).
Gainjartzea: Jalkipenak geruzatan kokatzen
dira, eta geruza horiek fosilak dituzte
barnean. Aldaketarik ez bada, gorago daudenak
beherago daudenak baino geroago
kokatu dira, edo, gauza bera dena, zaharrenak
beti daude geroztik eratutako beste
geruza batzuek estalita.
Koerlazioa: Eskualde bateko geruza jakin
baten adina beste eskualde desberdin batekoarenarekin
bat datorren jakitea; alegia,
leku desberdinetako bi banako estratigrafikoren
artean kronologiazko baliokidetasun
bat ezartzea. Baldin eta eremu jakin bateko
geruza bateko fosilak beste eremu desberdin
bateko geruzako fosilen antzekoak badira,
oso gertagarria da bi geruza horiek geologia
adin berekoak izatea.
Ozeano, itsaso, aintzira edo haranetako
sakonetan lokatz eta hareak metatzeak geruzak
eratu zituen; geruza bakoitzak fosil
bereizgarri jakin batzuk ditu, munduko leku
desberdinetan garai beretsuan eratu ziren
jalkinak identifikatzeko balio dutenak. Geologia
denbora arotan banatzen da; aroak,
berriz, alditan; eta aldiak, garaitan, harkaitz
geruza gainjarrien hurrenkeraren arabera.
Geologia denborako biologia gertaera
nagusiak
Arkaikoa: Lurraren azala eratu zen. Aro
honetakoak dira zianobakterien antzeko
lehenengo fosilak.
Proterozoikoa: Animalia talde nagusi batzuetako
fosilak: medusak, koralak eta har
segmentutan banatuak.
Paleozoikoa
Kanbrikoa: Metazooen sorrera (animalia
zelula anitzak); gorputzean atal gogorrak
dituzte. Itsasoko komunitate soilak, itsas
belarrak, brakiopodoak eta bereziki trilobiteak
dira nagusi. Gaur egungo ia animalia
phyla guztiak aldi hartan agertu ziren.
Ordovizikoa: Izaki bizien familietako %12
orokorrean iraungi zen. Koralak, krinoideoak,
brakiopodoak, soinberak, lehenengo
arrainak, artropodo igerilariak, zepalopodoak
hedatu egin ziren. Itsasoko komunitateak
era askotakoak ziren; aldi honi itsasoko
ornogabeen aldia ere esaten zaio.
Silurikoa: Arrain barailadunak agertu,
zabaldu eta aniztu ziren. Lurreko landare
baskularrak sortu ziren.
Devonikoa: Itsasoetako familia ezagunen
%14 desagertu egin zen. Arrain barailadunak
gero eta gehiago hedatu ziren. Lehenengo
intsektuak agertu ziren.
Ikatz Aldia: Intsektuak eta anfibioak
hedatu egin ziren. Narrastiak sortu ziren.
Landare esporadunak nagusitu ziren Lurrean.
Landare gimnospermoak Lurrean zeuden
dagoeneko.
13
Paleozoikoa
Kanbrikoa: Metazooen sorrera (animalia zelula anitzak); gorputzean atal gogorrak dituzte. Itsasoko komunitate soilak, itsas belarrak, brakiopodoak eta bereziki trilobiteak dira nagusi. Gaur egungo ia animalia phyla guztiak aldi hartan agertu ziren.
Ordovizikoa: Izaki bizien familietako %12 orokorrean iraungi zen. Koralak, krinoideoak, brakiopodoak, soinberak, lehenengo arrainak, artropodo igerilariak, zepalopodoak hedatu egin ziren. Itsasoko komunitateak era askotakoak ziren; aldi honi itsasoko ornogabeen aldia ere esaten zaio.
Silurikoa: Arrain barailadunak agertu, zabaldu eta aniztu ziren. Lurreko landare baskularrak sortu ziren.
Devonikoa: Itsasoetako familia ezagunen %14 desagertu egin zen. Arrain barailadunak gero eta gehiago hedatu ziren. Lehenengo intsektuak agertu ziren.
Ikatz Aldia: Intsektuak eta anfibioak hedatu egin ziren. Narrastiak sortu ziren.
Landare esporadunak nagusitu ziren Lurrean.
Landare gimnospermoak Lurrean zeuden dagoeneko.Permikoa: Geologiaren historian izan den animalia eta landare moten iraungitzerik handiena gertatu zen. Itsasoko animalia eta landare moten %96 desagertu egin zen. Trilobiteak iraungi egin ziren.
Mesozoikoa
Triasikoa: Aldi Permikoko iraungitze orokorraren ondoren itsasoko bizitza berriz hasi zen sortzen. Soinbera gasteropodoak, krustazeoak, arrainak eta dinosauruak hedatuz joan ziren. Anfibioak gutxitu egin ziren.
Ugaztunak sortu ziren. Landare gimnospermoak ziren nagusi Lurrean. Itsasoko izaki familien %12aren iraungitze orokorra.
Jurasikoa: Itsasoko komunitateak aniztu egin ziren. Dinosauruak asko hedatu ziren.
Landare gimnospermoak nagusi izan ziren.
Kretazikoa: Itsasoko komunitate aberatsak.
Arrain mota jakin batzuk asko hedatu ziren; intsektuak eta dinosauruak ere hedatu egin ziren. Angiospermak eta sugeak sortu ziren. Itsasoko izaki familien %11 eta dinosauru guztiak iraungi egin ziren. Planktonaren %90 iraungi zen. Ammoniteak desagertu egin ziren.
Zenozoikoa: Landare loredunak, intsektuak, sugeak, hegaztiak eta ugaztunak asko hedatu ziren. Gizakiak sortu ziren.
Laugarren Aldia: Ugaztun handiak iraungi egin ziren. Gizaki modernoa sortu zen.
Euskal Herrian aztarrenak dauden aro eta aldiak Euskal Herrian Paleozoiko, Mesozoiko eta Zenozoiko aroetako harkaitzak daude.
Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabako probintzietako eremu handiena Kretazikokoa da; gainerako aldietako eremua askoz txikiagoa da: Gipuzkoako sortaldean badira Jurasikoko eremuak, eta Gernikako itsasadarrean eta Arabako hegoaldean badira aldi horretako azaleratze txiki batzuk; Triasiko aldiko azaleratzeak han-hemenka daude; Gipuzkoako kostaldean eta Bizkai-Arabako tarteko eremuetan badira Neogeno aldiko eremuak; Arabako hegoaldean Miozenokoak; eta badira Devonikoko eremu txiki batzuk Gipuzkoako sortaldean.
Nafarroako lurralde erdia baino gehixeago ?hegoaldeko erdia? Zenozoikokoa da, Oligozeno, Miozeno eta Paleozeno-Eozeno garaietakoa batez ere. Nafarroako iparraldean aniztasun handiagoa dago; badira Mesozoiko eta Paleozoiko aroetako azaleratzeak, batez ere Devoniko, Ikatz Aro, Jurasiko, Kretaziko eta Triasiko aldietakoak.
Iparraldean, Kretazikoko eremuak dira gehienak; baina badira Paleozoiko aroko eremu handiak Nafarroarekiko mugan, eta Miozeno garaiko eremuak orobat Baiona eta Miarritze bitartean.
Laugarren Aldiko material ugari dago ia Euskal Herri osoan, baina Nafarroako eta Arabako ibaien ondoan batez ere.
