Historia Unibertsala»Erdi aroa

Hezkuntza eta irakaskuntza Erdi Aroan

Hezkuntza hartzen badin bada giza talde bat bere premiak eta beharrizanak astzeko, lan egiteko eta modu gutxi-asko ordenatu batean gizartean bizitzeko gaitzen duen gauzen erabiltzeko eta ekoizteko tekniken eta gizarteko jokamoldeen ikasbidetzat, halako hezkuntzaren helburua ez zen pertsona banakoen ekimenaren eraginez teknika horiek hobetzea bakarrik, bestela baizik, halako hezkuntzaren helburua pertsonaren beraren formakuntza ere bada, pertsona hori kulturadun egitea, edo bestela esanda, pertsona hori gizartean txertatzea. Mende askotan zehar, Erromatar Inperioa ez zen oinarrizko irakaskuntzaz arduratu, esku pribatuetan utzi baitzuen ardura hori ia osorik (Errepublika garaiko Erromak ez zuen izan eskola politika benetakorik); baina, denborak aurrera egin ahala, hiri bakoitzak bere eskolak izan zitzan eta diru publikoz ordainduko ziren irakasle eta baliapideez hornitu beharra nabarmendu zen. Augusto enperadoreak bultzatu zituen eskola politika bat bideratzeari buruzko ideiak, eta, interes orokorraren irudi baitzen enperadorea, zerbitzu publiko hori segurtatzeko hartan esku hartzera behartuta gertatu zen bera ere. Estatuaren parte hartzea arau orokor bihurtu zen Juliano enperadorearen garaian. Behe Inperioak leial jarraitzen zion tradizio klasikoari: oratorioaren antzeak zuzen pentsatzen, ondo jokatzen eta egoki idazten irakasten zuen.

Hezkuntza tradizionalak izpiritu zuzen eta zorrotzeko gizonak prestatzea zuen helburu nagusia. “Hezkuntza kristaua” deritzanak ez zuen harekin alde handirik: haur kristaua, haur jentila bezalaxe, eskola klasikoan hezten zuten. IV. eta V. mendeko apezpikuek egindako lanak, hala Basiliok Zesarean, Joan Krisostomok Konstantinoplan, Anbrosiok Milanen eta Agustinek Hiponan eginak, pentsarazten du haien eskolak ez zirela kristaukristauak.

“Barbaroen” “inbasioek” eskola sistemari halako deseroka bat ekarri zioten arren, Elizak, huraxe baitzen antolamendu jakina zeukan erakunde bakarra, erabateko kiebrara ez iristea lortu zuen. Toledoko Kontzilioak (527) eta Vaisongoak (529), monasterio eskolak sortzeko aginduak eman zituzten. Elizak irakaskuntzaren gainean zeukan monopolioak XI. mendea arte iraun zuen; orduan hasi zen zerbait behera egiten, ekonomiaren garapenak indar handiena zeukan lekuetan bereziki.

Monasterioetako eskolak

Egia den arren artifizial samarra dela “eskola laikoa” eta “eliz eskola” kontrajartzea, eskola “monastiko” esan beharko litzaioke munduaren ikusmolde berezi bati, ikusmolde hori, oso-osorik klaustrotik ez bazetorren ere, hartan gorde baitzen, hartatik zabaldu eta hantxe iraun zuen eskola nagusi gisa, 1000. urte inguruan beste eskola motak agertzen hasi ziren arte. Monasterioak, lehen garaietako zorroztasun aszetikoak gaindituta (munduari uko egitea), misioen ezaugarriak edo beretu zituen, ebanjelizazioa eta kulturaren zabalkundea bateratuta. Lotura estua baitzuen familia aristokratikoekin, ez zen bakarrik estatuaren makinaren atal bat, areago, estatuaren ideologia bera ere bazen.

Karlomagno enperadoreak, Alkuinoren aholkuz, kapitular direlakoak bidali zizkien bere erreinuko apezpiku eta abadeei, bere Inperio “berregineko” monasterio handietan eta apezpiku egoitzetan eskolak “altxatzea” eta antolatzea manatuz. Gorte horretan bertan Jauregiko Eskola berrantolatzen da; eskola hori, gaur egungoen antzeko irakastetxea izan gabe ere, Enperadorearen ofizial nagusien hazkunde gunea zen, Inperioko “eliteena”, eta, gauza bera dena, une hartako “teknikoena”. Eskola horrek Inperioan kulturaren zuzendaritza berregiteko eginkizun ideologikoa zeukan. Feudalismoaren aurreko ekonomiak eta lehen feudalismokoak ez zuen behar, irauteko, elementu teknikorik, elementu ideologikoak behar zituen.

Alkuinok, eta bere jarraitzaileek –asko izan baitzituen; nagusiak, Rabano Mauro eta Ferrarako Servato Lupo–, “zazpi arte liberal” deitu zitzaion eskola modua sendotu zuten, aurreko testu biltzaile handiek adierazi eta zabaldu zutena (Hiponako Agustin, Martziano Capella, Boezio, Kasiodoro, Sibiliako Isidoro eta Beda Ohoragarriak). Azken horrek, bere De artibus ac disciplinis litterarum obran, bereizten ditu “giza arteak” (trivium = gramatika, erretorika eta logika) eta “arte naturalak” (quadrivium = aritmetika, geometria, astronomia, musika). Maisu hauek, ikastetxeetan “arte liberalen” irakasle baitziren, “eskolastiko” deitzen ziren. Ikasketen egitarauak eta edukiak, Eskritura Santuak ulertzeneta adierazten laguntzeko helburua zuten, baina ez zuten alde handirik eskola klasikoko edozein rethor-arenarekin; izan ere, eskola klasikoan, arte “liberalen” ikasketa, Zizeron eta Varronen garaiko erromatarrek humanitas deitu zuten hura, jotzen zen hezkuntzarik egokientzat gizon aske batentzat (homo liber).

Garai hartako maisu “eskolastikoak”, Boeziok bezalaxe –hura izan zen “azken erromatarra”–, “jakinduria” bat bazela sinesten zuen, eta horixe bilatzen zuen; helburua zuen, hark bezala, “jakinduria grekoaren arteen laguntzaz, hiriaren bizimodua aberastea”, edo, gauza bera dena, Inperioko goi klaseak heztea, ezagutza jakinen bidez, Zizeronek bere garaian nahi zuen bezala. Orator delakoak ezagutu behar zuen, eta menderatu, “ondo mintzatzearen” antzea. Zizeronen aburuz, ondo mintzatzearen antzeak gizonaren betetasun eta betegintzarrea dakar; gramatika, logika, historia, zuzenbidea eta filosofia ziren gizonak bizitzeko nahitaez behar zituen tresnak, zeren, bizitza, harentzat, pentsaezina baitzen hiriko komunitatetik kanpora. Erromako literatura eta historiako obra handien erudiziozko komentarioaren bidez lortzen zen jakinduria horren guztiaren gauzatze praktikoa. Hortaz, jakintza ezagutarazi egin behar zen, alegia, orain “Jainkoaren herri” gisa definitzen zen “herri” haren kulturan txertatu. Elizak, kulturan zuen itzal eta balio historikoagatik, eratzen zuen klase nagusien gogo moldea, eta, klase horien bitartez –elizgizonen bitartez baino areago–, “Jainkoaren herriaren” azken kidearenganaino iristen zen, ikusmolde komun eta ageriko baten indarraz, ideologia bizi baten gisara, ez kontzeptuzko teorizazio moduan.

Kultura itxia zen, ekonomia itxi baten aldamenean zegoena.

XII. mendeko eskola “teknikoak”

Monasterio eta katedraletako eskolak, XI.. endearen bukaera inguruan, ez dira jadanik ez hain anonimo, eta ez daude hiri jakinei hain lotuak; nabarmentzen hasten da, eusten dion erakundearen gainetik, maisu batzuen hezkuntza eta sorkuntza lana. Arras zabaltzen da maisu handien bila erromes dabilen Ikasle ibiltariaren irudia, ondoen Pedro Abelardorengan gauzatzen dena. Izan ere, bi berrikuntza handi ageri dira Abelardoren biografian: ikasketen edukia berriztatu da, eta antolatuagoak daude metodoa eta pedagogia. Abelardoren inguruan bada irakaskuntza, hierarkia eta gradu antolamendu bat, irakasle laguntzaile eta ikasleena, eta, gainera, irakaskuntza konkurrentzian beren “eskola” izatea ospetsuena lortu nahi dute denek, jakiteen benetako merkatua izan dadin alegia. Scholae horiek, bestalde, eginkizun espezializatua dute, ez dute lehengo garaietako eskola eta iritzi batasun zorrotza.

Ikasleek gramatika eta dialektika lantzen dituzte, gero eta konfidantza gehiago dute jakintza horien indarrean, eta, oraindik xalotasun handiz bada ere, gauza guztiak, gizakiarenak eta Jainkoarenak, analisi logikoaren mende nahi dituzte jarri. Gramatika, logikaren eraginpean, ez da jadanik hizkuntza jakin batean hitz egiteko bete behar diren arauen multzoa, eta “espekulaziozko gramatika” edo “hizkuntzaren logika” bihurtzen da, hizkuntza ororen legeak eta diskurtsuaren parteen funtzio logikoak finkatu nahi dituena.Dialektikaren garapenak ikusmolde berria eskaintzen zuen, giza arrazoiaren balio berriztatuari lotua, eta erabilerari begiratzen ziona. Hain preziatua gertatzen da, non, XI.. endearen hasieraz geroztik, egile handiak guztiz miretsita zeuden dialectici, moderni dialectici direlakoen irudiekin. Esan daiteke, oro har, hiri handietako pentsamoldea adierazten zutela dialectici horiek. Haien kritikoak edo kontrakoak berriz, “antidialektiko” deituak, ideologia feudalaren ordezkari ziren, eta aginpidearen egitura hierarkiko eta piramidalari eutsi nahi zioten. Gizartearen ezaugarri berriek, formula feudaletan oinarriturik, hiritar eta merkatari bihurtu baita gizarte hori, “tekniko” berriak eskatzen dituzte, egitura monarkiko eta nazional eraginkorrei dagozkien arazoei irtenbideak emateko, egitura horiek oso gutxi baitute jada “natural” izatetik, eta are gutxiago “izadiak” berez erregulatuak izatetik. Hori guztia zelaeta, oinarri juridiko berriak bilatu behar izan ziren gizarte harreman berrientzat.

Unibertsitateak

Katedraletako eskolak eta eskola pribatuak unibertsitate bihurtzea, horixe da XIII.. endearen ezaugarri bereziena. Unibertsitateak –studium generale edo universale egiten direnak–, garaiotan gauzatu eta erakunde mailan bateratuta, pribilejioen bidez sortu ziren, alegia, aita santuak, enperadoreak edo erregeak eskaintzen zituzten inmunitate edo jurisdikzio berezien bidez, era horretan beren autonomiari eusten ziotela, hiriarenahalmenen kontra. Inozentzio III.a aita santuak, sacerdotium-en nolakotasun eta jatorriaren nagusitasunean oinarrituta, plenitu potestatis delakoa aldarrikatu zuen (“ezpata” izpiritualaren nagusitasuna, lurtarraren gainetik); ikasketek berekin dakarten balio ideologiazko-propagandazkoari on iritzita, Parisko unibertsitatearen oinarri juridikoak izango zirenak ipini zituen, universitas magistrorum et scholarium Parisius commorantium gisa. Horrekin, maisuen eta ikasleen izateak berak ezagutza juridikoa eta legezko nortasuna hartu zituen. Unibertsitatea biltzen ari zen indarraz oharturik, hartan konfidantzazko gizonak ipintzea erabaki zuen Elizak, erlijio ordena berrientzako katedrak bultzatuz: domingotarrentzat eta frantziskotarrentzat.

Pobretasunaren ideala, Europako Sartaldeko latin herrietan XI. mendeaz geroztik zabaldu zena, beretua eta bezatua gertatu zen, gizarte eta apostolutzako lan teknikoago bati loturik. Eskeko ordenen zabaltzea ordea, sekularrei zegokienez, ez zen erresistentziarik gabe gertatu. 1259az gero, polemika biziak izan ziren Parisen maisu sekularren eta elizgizon etorri berrien artean. Aurrenekoen artean aipagarriak dira Saint- Amourreko Gilen eta Abbevilleko Gerardo, horiexek egin baitzioten erresistentziarik gogorrena arroztzat jotzen zituzten irkasleaketa unibertsitatearen egituran txertatzeari. Bigarrenek, Buenaventura eta Tomas zirela buru, unibertsitate giroetan fedea defenditzeko ordenek zuten eskubidea aldarrikatzen zuten. Polemika horrek garbi adierazten du nola, pixkana-pixkana, munduaren bi ikusmolde guztiz bereziak ari ziren garaiotan taxutzen.