Historia Unibertsala»Erdi aroa
Eskandinavia mendebaleko eraginaren mende (X-XIII. mendeak)
930. urtearen inguruan bukatuta zegoen daniarrek, norvegiarrek eta suediarrek aurreko
mendean egina zuten hedatzea ?«Bikingoen Lehenengo Aroa» esaten zaiona?. Ordu
arte piratak eta konkistatzaileak izanak ziren herri horiek agintari bihurtu ziren, eta
Britainiar Uharteetan (York), Frantzian (Normandia) eta Europako ekialdean (Kiev) zituzten
kokalekuak indartu zituzten. Eskandinaviak aldaketa handia izan zuen gizarte
eta politika antolamenduan, Europako mendebaleko ereduen eta kristautasunaren eraginez.
Baina aldi horrek ez zuen asko iraun. Handik mende erdira bigarren hedatzea
hasi zen ?«Bikingoen Bigarren Aroa»?, Groenlandia (985), Ingalaterra (994) eta Bizantzioraino
eraman zituena. XI. mendearen hasieran Knut Handia daniar erregeak (1014-
1035) «Eskandinabiako inperioa» sortu zuen, haren baitan Danimarkako eta Ingalaterrako
koroak elkartuz, Norvegiaren zati bat beretuz eta halako babes lur bat ezarriz
Suedian. Baina hark elkartutakoak ez zuen elkarturik iraun, hura hil zenean nahaspila
nagusitu baitzen Danimarkan erregetza nork hartuko, Ingalaterrak independentzia iritsi
baitzuen eta Norvegiak berriz jarri baitzuen bere dinastia indarrean. Harrezkeroztik,
X. mendearen erdialdetik XIII. mendearen erdialderaino, Eskandinaviako hiru herrialdeek
aldaketa handia izan zuten, zeinek bizkorrago zeinek motelago, germaniar gizarte
primitibo izatetik Erdi Aroko Mendebaleko gainontzeko gizarteen antzeko bihurtu
arte, nahiz berezko ezaugarriak zituzten. Aurrerantzean, Eskandinaviak Erromako kristautasunaren
eraginpean zeuden herrialdeen arazo berberak izan zituen.
Bakartzearen amaiera
Herrialde haietako biztanle bakanak
komunitate txikitan zeuden sakabanatuak,
Danimarkako alorretan eta Suediako hegoaldean
izan ezik. Nekazari komunitate haiek
familia zuten oinarria, eta bôndia zuten
burua, nekazari librea eta familia burua.
Komunitate horiek herri eta eskualde bileretan
biltzen ziren (thing), eta hura izan
zuen oinarri Eskandinaviaren politika eta
lege antolamenduak Aro Berria arte, hura
izan zen aldi berean erregeen aginteak indartzeko
eta sendotzeko izan zuen oztopo
nagusia. Izadiak markatutako administrazio
barruti nagusiak kantonamendua eta probintzia
ziren; landa herria, berriz, ez zen
inoiz izan ez administrazio ez zerga banako.
Mendebalaren eragina handitzen ari zen
ahala, erregeek erregetzari zegozkion eskubide
bereziak eta koroaren izate herentziazkoa
lortu zuten ?ordu arte hautabidezkoa
izan baitzen?, ordu arteko ahalmen
militarrez gainera; kristautasunak, bestalde,
indartu egin zituen eskubide horiek, erregetza
zilegizkotzen baitzuen. XI. mendearen
amaieraz geroztik Eskandinaviako zuzenbidea
idatziz jartzen hasi ziren, hasieran
Norvegian eta gero gainontzeko herrialdeetan.
XIII. mendea arte ez ziren hasi erregeak
legezko eskumenak bere gain hartzen,thingen ordez, hain zuzen Erdi Aroko sistemak
eta elizaren erreforma gregoriarrak gero
eta indar gehiago zuen neurrian.
Kristautasuna pixkanaka-pixkanaka zabaldu
zen, bikingoek eta merkatariek erabili
izandako komunikabideak erabiliz eta
erregeen laguntza handiaz. Hala eta guztiz
ere, XI. mendea arte ez zuten Uppsalako
(Suedia) tenplu paganoa bota, eta antzinako
sinesteek eta dotrina berriak elkarrekin nahasian
iraun zuten. Nolanahi ere, Erromarekiko
harremanak sakonak izan ziren eta
Eskandinaviako kristauek erromesaldietan
eta Lurralde Santuetako gurutzadetan parte
hartu zuten, bai eslabiarrak, baltiarrak eta
finlandiarrak kristautzeari ekin ere.
Danimarka
Knut hil ondoren, aginpidea berriz hartu
zuen dinastia Danimarka mendebaleko
herrialde bihurtzeko lanari lotu zitzaion.
Dirua egin zuten, monasterioak eta elizak
sortu zituzten, Roskilde izendatu zuten hiriburu,
Ingalaterraren aurkako espedizioak
abian jarri zituzten, eta harremanetan hasi
ziren flandriarrekin eta alemanekin. 1134.. rteaz geroztik, erresuma hark barne nahasmendu
handiak izan zituen bi hamarraldietan,
harik eta Valdemar I.a Handiak
(1157-1182) amaitu zituen arte. Eskil eta
Absalon apezpikuen laguntzaz eta Enperadorearekin
etengabe elkar harturik, mendebaleko
ohituretara ekarri zuen Danimarka
eta berrikuntza handiak egin zituen nobleei
eta goi mailako apaizei dagokionez.
Aristokraziak Erdi Aroan ohi zituen jarduerak
indarrean jarri ziren, eta lehenengo jauregiak
eraiki ziren, 1169an Kopenhage sorrarazi
zuena, adibidez. Kanpoaldean, Danimarka
lehian ari izan zen alemaniarrekin
Baltikoa eta Slesvig nork beretzat hartuko.
Valdemar I.aren ondorengoek aurre egin
zieten noble alemaniarrei, eta liskar horien
ondorioz daniarrak Estoniara iritsi ziren eta
Holsteinko konderria, Lübeck eta Hanburgo
konkistatu zituzten. Baina 1223an eta
1227an daniarrek izan zituzten porrotek
ordu arte beretutako lurralde guztiek galarazi
zizkieten, eta Alemaniarekiko muga
Eiderren ezarri zen.
1241. urteaz geroztik, Danimarkako erresumak
ondorengotza krisi bat bizi izan zuen,
goi mailako nobleek eta apaizek erregeekin
zituzten tirabirek areagotu baizik egin
ez zutena. Erregeek independentzia handiagoa
eman behar izan zioten Elizari, eta baimena
eman behar izan zuten orobat nobleen
biltzarra urtean behin bil zedin; biltzar
hura izan zen hain zuzen daniar legebiltzarraren
(Danehof) aurretikoa. 1282an,
Erik V.ak «Carta Magna» eman zuen, eta, hala,
nobleek erregearen agintea mugatzen zuten
eta erregeak bere gain hartzen zuen
Danehof urtero bilarazteko erantzukizuna.
Norvegia
Magnus erregeak (1093-1103) norvegiarren
agintea indartu zuen Hebrida eta Orkada
uharteetan, Man uhartea jendeztatu
zuen, eta azken erasoak jo zituen Galesen
eta irlandan. Erresuma bere semeen artean
banatu zuen, eta 1164an, goi mailako apaizen
laguntzaz, Magnus Erlingssonek erresuma
bateratu zuen bere burua izendaturik
buru. Ordu arte indarrean egon zen gizarte
orekari arrotz zitzaizkion berrikuntza politikoek
eragin zituzten aurkakotasunak zirela
eta, birkebeinerrek, Suediarekin mugakide
ziren lurraldeetako biztanleek, Sverre jarrizuten agintari (1180-1196), eta haren dinastia
hirurogei urtez egon zen tronuan.
Sverrek Bergenen kokatu zuen gortea.
Haren agintepean aurka egin zitzaien eliz
aldaketei, eta erregeen sagak (elezaharretako
kontakizunak) idatzi ziren. Haien ondorengoek
harreman estuak izan zituzten
Ingalaterrarekin, Enperadorearekin, Lübeckekin,
Novgorodekin eta baita Gaztelarekin
ere, eta Hebrida eta Orkada uharteetan,
Groenlandian eta Islandian zuten agintea ere
indartu zuten, Islandiarekin «Itun Zaharra»
egin zutelarik 1264an. Bergeneko errege
jauregia eta Nidaroseko (Trondhem) katedral
gotikoa izan ziren Norvegiako ordena
berriaren erakusgarririk nabarmenenak.
Magnus VI.a Legegilea (1263-1280) izan
zen XIII. mendeko azken errege handia;
haren agintepean mendebaleko ereduak
nagusitu ziren, Atlantikoko iparraldeko uharteen
gaineko nagusitasuna sendotu zuen
(Hebrida eta Man uharteak galdu bazituen
ere) eta lehenengo pribilejioak eman zitzaizkion
Hansa merkatari elkarteari (1278).
Horrez gainera, feudo-basailu harremanak
hasi ziren indarrean jartzen, errege eskubide
komuna ezarri zen, Bergenen oinarrituriko
hiri eskubidea sortu zen, eta erregetzaren
ondorengotza arauak finkatu ziren.
Mende hura bukatu zenerako, Norvegiak
Danimarkaren antzeko aldaketa bidea egina
zuen, hamarraldi batzuetako atzerapenez.
Suedia
Baina aldaketa sakonak ez ziren XII.. endearen erdialdea arte iritsi, zistertarrak
iritsi eta Linköpingeko sinodoa ospatzearekin
batera (1252). Aldi berean, Sverker eta
Stenkil dinastiak Hegoaldean nagusi jarraitzenbazuten ere, monarkia hautabidezkoa
izateak aristokraziaren borondatearen mende
uzten zituen erregeak.
Hurrengo urteetan Suediaren kristautzeak
aurrera egin zuen eta apaizte ugari
izan zen; Finlandiako konkistek eta Baltiko
alderako zabalkundeek ere aurrera egin zuten.
Baina Valdemarren erreinaldian (1250-
1274) Suedia behin betiko makurtu zen
mendebaleko ereduetara. Aldaketa horren
erakusgarri dira, besteak beste: Estokolmo
sortzea (hiriburu politikoa), kobrezko meategiak
aurkitzea, etorkin alemaniarrek bultzaturiko
merkataritza eta hiri garapena, Parisekiko
kultura harremanak, arkitektura
zistertarra (Uppsalako katedrala 1280an hasi
ziren eraikitzen), eta Finlandia alderako zabalkundea,
1240an Novgorod inguruan izandako
hondamena zuritu zuena.
1270 eta 1284 artean nobleen antolamenduan
Erdi Aroko erabilerak sartzea izan zuen
gizarte antolamenduak berrikuntza garrantzitsuena.
Valdemarren anaia eta ondorengo
Magnus Ladulasek egin zuen berrikuntza
hori, Danimarkako ereduari jarraituz;
hark antolatu zuen orobat gortea, eta hura
izan zen legeak eman zituen lehenengo errege
suediarra. 1284. urteaz geroztik ezagutzen
dira ondoko erresumako Danehofen
antzeko nobleen legebiltzarrak (Hodvagar).
Nekazarien bizimodua
Eskandinaviaren historiak oso lurralde
mugatua du gertaleku, eta hango biztanle
urriak etengabe ari izan ziren borrokan izadiarekin,
oso baldintza gogorretan.
XII. mendean lehenengo hiriak agertu
ziren arte, nekazari komunitate txiki eta
sakabanatuak izan ziren Eskandinaviako
bilakaera historikoaren eragile bakarrak.Lurrak errejimen komunean ustiatzen zituzten,
eta nekazari guztiak behartuta zeuden
etxeak, bideak eta zubiak auzolanean egitera.
Norvegiako iparraldeko eta ekialdeko
leku jakin batzuetan baizik ez zituzten ustiatzen
nekazariek lurrak banaka.
Lur langintza eta nekazaritza teknikek
oso aldaketa gutxi izan zituzten Erdi Aroan.
Garia ez zen batere ezaguna, Danimarkan
eta Baltikoko kostaldean izan ezik. Garagarra
izan zen beraz labore nagusia: haren irina
ogia egiteko erabiltzen zuten, eta malta,
berriz, garagardoa egiteko, hura baitzen
Eskandinaviako lurretan ohiko edaria.
Baina, ekonomia jarduera gisa, abere
zaintza nagusitu zitzaion nekazaritzari. Iparraldean
behiak hazten zituzten, hegoalderago,
berriz, zaldiak eta ardiak, inguru haietan
beraz haragi eta gurin gehiago ekoizten
zuten ogia egiteko laboreak baino. Izan ere,
Islandian garagarra lantzeko egin ziren saioek
porrot egin zuten, eta Norvegian garagar
gutxiegi ekoiztu izan zuten beti.
Landako arkitekturari dagokionez, suediar-norvegiar
arkitektura (Norvegia, Islandia
eta Suediaren erdialdea), suediar-hegoaldetarra
(Suediako kostaldea eta Finlandia)
eta daniar arkitektura bereiz daitezke. Hiru
arkitektura mota horiek eraikuntza gai gisa
zura erabiltzea dute ezaugarri komun eta
nagusia. Izan ere, lehenengo eliza kristauak
zurezkoak ziren, eta XI. mendearen bukaera
aldera arte ez ziren hirietan harrizko lehenengo
etxeak eraiki. Handik mende betera
adreilua erabiltzen hasi ziren, eta hori
izan da eraikuntza publikoetan langai nagusia
gaur egun arte. Landa giroko komunitateetako
eraikin nagusia ?herritaren biltokia?
lerro-lerro (Norvegia eta Islandia) edo
T itxuran (Suedia eta Danimarka) jarritako
eraikinez inguratuta zegoen.
