Artea»Erdi Aroa
Islamiar artea
Islama bizkor hedatu zen bai Ekialde Hurbilera baita Afrikako iparraldera ere. Kristautasunak hiru mendetan baino lurralde zabalagoa eta jarraitzaile gehiago bereganatu zituen islamak ehun bat urtetan. Arte islamiarraren eremua izugarri zabala da, eta lurralde hauek hartzen ditu :Afrikaren iparraldea, Egipto, Palestina, Siria,Turkia,Arabia, Irak, Pertsia, India etaTxina. Horiez gainera aipatzekoak dira arte mudejarra Espainian (Errekonkistaren ondoren) eta Siziliako printze normandiarren artea, berez islamiar artea izan gabe ere, arte horren eragina oinarrizkoa duena.
Arte islamiarraren zabalkundea
Musulmanek beren mendeko herrietan
ez zituzten herritarrak beren erlijioa hartzera
behartzen: bestela baizik, «Liburuko» (Biblia)
beste bi herrien sinesteak -kristau eta
juduenak- errespetatzen zituzten. Hori horrela
izanik ere, VII. mendearen erdialdeaz
geroztik, gero eta jende gehiago bihurtu zen
islam erlijiora.
Arte musulmanak bateratu zituen, batetik,
elkarren oso desberdinak ziren herri
menderatuak (Espainia edo Asia, adibidez),
eta, bestetik, bertako ohiturei buruz independente
zen sinesmen sistema, bizitzeko
modua, politika eta gizarte ideologia berri
bat. Sintesi hori da, hain zuzen, arte musulmanaren
bereizgarria, alegia, hainbat eskualdeetako
arteak, korne errolata r-helenistikoarekin
bateraturik ez zeudenak,
bateratzea. Omeiar eta abbastar kalifek lekuan
lekuko artistei eskatzen zizkieten arte
lanak, eta artistek betidanik ezagutzen zituzten
osagaiak erabiltzen jarraitu zuten.
Horrek azaltzen du zergatik ez zen ia tekniken eta lanbideen antolakuntzan aldaketarik
izan, eta, hortaz, islamak mendean
hartu aurreko arteek ehun urtez bizirik iraun
zuten, eta ez zen arte musulmanaren hatsik
soinatu.
Koranak zehatz-mehatz gaitzesten zuen
gizakia irudietan adieraztea, eta hori delaeta
arte musulmanak oso gutxi landu zituen
bai eskultura bai pintura. Hala ere, zientzia
eta literatura liburuak miniatura ederrez
apaintzen zituzten. Eskultura, bestalde, etzeko
gauzak apaintzeko erabiltzen zen bakarrik
; bada, ordea, eskultura gaien adibideren
bat edo beste, Lehoien Patioko lehoiak
(Grananda) adibidez. Arkitektura izan zen,
hortaz, arte islamiarraren adierazpen nagusia
.
Arkitektura
Islamaren zabalkundearen garaiko arteak
kristau eta bizantziar estiloak hartu zituen
bere baitan -forma helenistikoen eta
erromatarren isla-, eta baita Pertsiako tradizio
artistikoak ere. Islamaren aurreko Arabiak
ez zien ezer berezirik utzi hurrengo
belaunaldiei, idazkera apaingarria izan ezik.
Arabiarrak herri nomadak zirenez gero, ez
zuten monumenturik eraikitzen. Profeta hil
eta hurrengo mendean, edozein leku izan
zitekeen islamiarren otoitz gune, berdin zion
eliza kristaua izan, musulmanek otoitzerako
hartua, edo lauki formako soro bat, harresi
batez mugatua. Baina VII. mende bukaeratik
aurrera, islamiar buruzagiek, erabat erroturik
zeudelarik beren mendean hartutako
lurraldeetan ordurako, meskita eta jauregi
handiak eraikitzen hasi ziren, beren boterearen
adierazgarri, beren eraikuntza berriak
islamaren aurreko eraikuntza guztien gainetik
nabarmentzea nahi baitzuten, bai tamainaz
bai distiraz.
Arkitektura musulmana Sirian sortu zen
omeiarren garaian eta joera elkarren oso
desberdinak bildu zituen, bizantziarra, pertsiarra
eta egiptoarra esaterako. Arkitektura
horrek ez zuen simetriarik ia, aurretik
proiektu bat egin gabe eraikitzen zirela lanak dirudi. Bestalde, musulmanen eraikuntzek
ez zioten berrikuntzarik ekarri arkitekturari,
eta eraikuntza horietan apaingarriak
dira osagai nagusiak, eraikuntzen barrualdekoak
batez ere. Eraikuntzetako beste
osagai aipagarrietako bat kupulak dira, ekialdeko
musulman arkitekturan erabiliak - gehienbat
. Ferra arkua, erdi puntuko arkua,
arku zorrotza, etab. erabiltzen ziren, baina
Al-Andalusen ferra arku bisigodoa erabili
zen gehiena. Arkitektura eraikin nagusiak
erlijiozkoak ziren, meskitak, hilobiak eta nladrasahk,
hain zuzen ere. Baina meskita zen
eraikuntza guztien artean nagusia.
Seljuktarrak islamiar munduko herri nagusi
bihurtu zirenean meskita eredu berri
bat osatu zuten ; garai berri horren adibide
da Ispahango meskita (XI. mendea). XV.. endean, ordea, Tabrizeko Meskita Urdinarekin,
eredu berri bat sortu zen, zabalkunde
handia izan zuena. Patiorik gabeko meskitak
ziren, erdian areto zabal bat eta estalki
gisa kupula handi bat zutenak. Garai hartan
minareteak gero eta garaiagoak eraikitzen
zituzten: oinarria oktogonala zuten, eta
zilindro ikusgarri bat izaten zen dorrea. Otomandar
turkiarrek, Kostantinopla mendean
hartu ondoren, Santa Sofiako tenplu kristaua
meskita bihurtu zuten eta harekin eredu
berri bat sortu zuten, bizantziar tenpluaren
tankerakoa. Eredu horren adibide dira
Istanbuleko Soliman Handiaren Meskita
(XVI. mendea) eta Meskita Urdina (XVII.. ende hasiera).
Jerusalemgo Arrokaren edo Urrezko
kupularen meskita handia (692an amaitua)
izan zen musulmanen lehenengo eraikuntza
handia. Deanbulatorioaren gainean du kupula
. Hormak eta arkuak mosaikoez apaindurik
daude goitik-behera, landare gaiez eta
ordu arte ohikoak ez ziren beste zenbait
osagaiez ere : bitxiak eta koroak, iraniar jatorrizko
teilatu hegalak, zuhaitz handiak.
Damaskoko Meskita Handia 706-715
urteetan eraiki zen gutxi gorabera, omeiarren
garaian alegia. Meskita hori ereduzko
meskita gisa har daiteke. Antzinako erromatar
santutegi baten gainean -~?uiki zen.
Hauek dira meskita horren atal nagusiak :
arkupez inguratutako patioa (sala), erdian
iturri bat duena, otoitz aretora (harani) sartu
aurretik fededunak garbi daitezen ; santutegia
(nzrb) -ab) otoitz aretoan dago,
kanpoko harresira erantsia ; eta dorrea, minaretea
edo alminarra, patioko harresian,
Mekari begira. Horniak Bizantzioko mosaIIco
beiratu ederrez daude apainduak. Gaur
egun arte iritsi diren mosaiko horietako zatiak
paisaje eta arkitektura ikuspegiak dira,
inguruan apaindura ugariak dituztenak
urrearen gainean eginak.
Samarrako Meskita Handia da lehenengo
kalifen arkitektura lan aipagarrietako
bat (848-852), munduko meskita handienetako bat tamainaz ; 38.000 m'-ko eremua du.
Eremu horren ia erdia 464 zutabek eutsitalco
zurezko teilatu batek estaltzen zuen.
Teilatua eta antzina hormak apaintzen zituzten
mosaikoak desagertu egin dira ia
erabat. Almirtanra da eraikuntza horren ezaugarri
nagusia. Espiral moduko eskailera batek
inguratzen du alminarra, eta horretatik
igotzen da tontorreko plataformara ; egitura
horrek antzinako Mesopotamiako ziguratak
ekartzen ditu gogora.
Kordobako Meskita hartu behar da
eredutzat Samarrako Meskita Handia nolakoa
zen irudikatzeko (786an eraikitzen
hasia). Kordobako meskitak, 1236an hiria
konkistatu ondoren gurtza kristaura egokitu
bazen ere, egitura islamiarra du oinarrioinarrian
. Jatorrizko oina Samarrakoaren
antzekoa zuen. Eraiki eta berrogeita hamar
urtera handitu egin zuten meskita, eta arkuak
erantsi zitzaizkion ; 961-965 bitartean
arkupea zabaldu zen berriz ere, eta zortzi
habearte erantsi zitzaizkion handik hogei
urtera. Eranskin ugari horien bidez, ikus
daiteke argi eta garbi antzinako meskitak
zenbateraino ziren malguak, eraikuntza
laukoiztu baitzitekeen oinarrizko eredutik
baztertu gabe. Sarreran zutabe sail bat ikusten
da ; arku behereenak ferra arkuak dira,
zutabe apal eta mehetatik sortuak. Zutabe
horiek arkuez gainera harrizko habeak eusten
dituzte, eta horiek bigarren arku ilara
bati eusten diote.
Musulmanek beste hainbat eraikuntza
interesgarri eraiki zituzten hirietan, besteak
heste, madrasahk, jauregiak, hilobi edo
mausoleoak eta bainutegiak. Madrasalik
ikasteko guneak ziren (Korana ikasteko
guneak, batez ere) eta meskitari erantsita
egoten ziren ; liburutegiak, irakurketa aretoak,
gelak eta zenbaitetan ikasleentzat logelak
ere izaten zituzten. Lehenengo madrasahk
XI, mendean eraiki ziren, eta
meskitako patioaren ondo-ondoan egotenziren. Madrasah nagusietako bat Hasan sultanaren
Kairokoa da, seljuktarren garaikoa.
Jauregiak kalifen edo emirren bizilekua
ziren, eta ez zegoen jauregi eredu jakinik.
Oro har, lorategi eta iturri ugari izaten zituzten
. Aipatzekoa da Granadako Alhambra
Jauregia, estilo guztiz moriskoan eraikia
. Hura izan zen Behe Erdi Aroan Iberiako
Penintsulan eraiki zen azken gotorleku
musulmana. Jauregiko alderdi aberatsena,
Lehoien Patioa eta haren inguruko pabiloiak,
1354-1391 bitartean eraiki ziren. Zutabeak
fin-finak dira eta oso forma berezietalco
arku goratuak eusten dituzte ; hain dira
bereziak arkuetako formak, eta hain daude
era berezian elkarri loturik, ezen amaraun
bat osatzen dutela esan daitekeen. Jauregiaren
barrualdeko geletan ere apaindura
edenak eta landuak daude gisuaren gainean,
simetria eta erritmo handikoak.
Hilobiak Ekialdean erailei ziren batez ere.
Askotan, meskitekin batera eraikitzen ziren ;
lauki formakoak izaten ziren, kupula batez
amaituak. Era horretakoa da Samarkandako
Temerlanen Hilobia (XV. mende
hasiera). Bestalde, bainutegiak eraikuntza
publikoak ziren ; Bagdaden esate baterako,
bi nola bat bainutegi zeuden, eta Kordoban
bostehun inguru. Hirietan ohikoak ziren,
bestalde, ostatuak, karabanetan batetik bestera
joan-etorrian ibiltzen zirenentzat eraikiak
. Oina lauki-zuzena zuten, eta patio
baten inguruan eraikiak egoten ziren ; beheko
solairuan gordelekua zuten, eta goiko
solairuetan logelak. -
Apaingarriak
Musulmanek landu zituzten apaingarriak
izan ziren ziur asko orijinaltasun eta aberastasun
handiena lortu zuten adierazpen
artistikoak. Landareak, irudi geometrikoak
eta idazkera arabiarra (epigrafeak) erabili
zituzten batez ere apainketarako osagainagusi gisa. Osagai horiek era askotako tekniken
bidez adierazten zituzten : mosaikoak,
zeramika beiratuak, lauzak, saretak, etab.,
eta horien bidez apaingarri aberastasun
paregabea lortu zuten. Dekoratzaile musulmanek
trebetasun handiz ezkutatzen zituzten
eraikuntzan erabiltzen ziren material
aurreak.
Arte aplikatuetan ere lorpen handiak
egin zituzten musulmanek. Horien artean
aipatzekoak dira ehunetan egindako lanak
(alfonbrak, tapizak edo jantzietarako ehunak),
bolia (xehetasun handiaz zizelatua),
zilar damaskinatua, eta marfila edo nakarra
zurean txertatua.
Miniaturak
VIII. eta XIII. mendeen bitartean pintura musulmanak izan zuen bilakaera ezezaguna da erabat, oso aztarna gutxi iritsi baitira gaur egun arte. Musulmanek, omeiarren eta abbastarren garaian, pergaminoa eta papiroa erabili zuten beren kultura zabaltzeko . Baina berehala ikasi zuten papera egiten, eta material merkea izaki zabalik, zuten beren kultura eskuizkribuen bidez hedatzeko bidea. XIIZ mendea arte gai zientifikoak bakarrik lantzen ziren. Arabiarrek bizantziarrengandilc jaso zituzten eskuizkribu horiek Ekialde Hurbilean, eta arabierara itzultzen zituzten. Testuarekin batera irudiak ere kopiatzen zituzten, diagramak nahiz irudi figuratiboak izan. Kaligrafo trebe batek erraz marraz zitzakeen irudiak, testuak horretara behartuz gero, eta horregatik ez zuen pentsatzen pintore zenik, alegia, Alaren aurrean higuingarri zenik. Baina 1230. urtetilc aurrera sormenezko lanak ilustratzen hasi ziren, eta horrek aukera handiagoak ematen zizkien. Era horretako ilustrazioek 1230-1350 urte bitarteetan lortu zuten goreneko maila. Garai horretan bi liburu dira aipagarriak : Magamat eta Izalila iun-Drnanta .
