Euskara eta Euskal Literatura»Euskara eta Euskal Literatura

II. Izen sintagmak eta posposizio sintagmak

Aditzaren inguratzaileak

Perpausa aditzaren inguruan zenbait osagai biltzen dituen egitura dela esan dugu. Aditzaren inguruan ibili ohi diren inguratzaile horiek mota desberdinetakoak izan daitezke: Perpaus bat izan daiteke aditzaren inguratzaile eta, horrenbestez, goragoko perpaus baten osagai:(1) Bilbotik datorrela esan digu Mirenek.Izen sintagmak izan daitezke, bakoitza bere kasu markarekin:(2) a. Etxe handi hari su eman nahi izan diote bart.. . Liburu honek zenbat balio du? c. Irakasle berri bat etorri zaigu ikastolara.Posposizio sintagmak ere izan daitezke perpausaren osagai:(3) a. Mendian aurkitu dugu azeria.. . Fosilei buruz hitzegin digu Alberdi jaunak.Predikatu osagarri deitzen diren sintagmak ere aurkituko ditugu perpausean, horrelakoetan aditz bereziak ditugularik.(4) a. Nire lagunak oso alaiak dira.. . Bost ikasle lagun harturik ibili zen zuzendaria baserriz baserri.Sintagma hauek guztiek, perpausean bete behar duten zeregina nolakoa den, hala markatuak egon behar dute, kasu marka batez edo posposizio batez hornituak, alegia. Adibidez:(5) [Tabernariak] [astelehenetan] erosten ditu [edari guztiak].

1 2 aditza 3Perpaus honetan aditzaz gainera beste hiru osagai ditugu. Horietako bakoitzak marka berezia darama, dagokion zereginaren arabera: Lehenbiziko osagaiak -K kasu marka darama: tabernaria + K. Marka horrek adierazten digu zein den osagai horrek aditzarekin duen erlazioa. Kasu honetan, badakigu subjektua dela, erosketaren egilea bera dela, etab.

Adibidean ikusten dugun bigarren osagaia ere modu jakin batean markaturik daukagu: astelehen-e-tan. -TA-N bukaera horrek adierazten digu osagai horrek denboraren berri ematen digula, erosketa noiz gertatzen den alegia.Azkenik, edari guztiak osagaia dugu. Honek marka berezirik ez daramala esan ohi dugu, edo, nahiago bada, markarik ez izatea dela bere marka berezia edo Ř dela marka. Izan ere, aurrerago ikusiko denez, osagai honek erakusten duen -ak hori ez da kasu marka, determinatzailea baizik. Hortaz, edari guztiak = edari guztiak + Ř. Honek zer galderari erantzuten dio.Hortaz,

Izen sintagma

Perpausean aditzaren inguruan biltzen diren inguratzaile horiek, perpausean betetzen duten zereginaren arabera, modu aproposean markatuak joan ohi direla esan dugu. Hortaz, aurreko ataleko (5)eko hiru osagai horiei eskuin muturrean daramaten marka kenduz gero, honako atalak suertatzen zaizkigu: tabernaria, astelehenak, edari guztiak. Erraz kontura gaitezke, atal hauek izen baten gainean eraikiak daudela:(1) Tabernaria = TABERNARI + a Astelehenak = ASTELEHEN + ak Edari guztiak = EDARI + guzti + akTabernari, astelehen eta edari izenak dira. Horrenbestez, hizpidea eman diguten osagai hauek izenaren inguruan eratuak daude. Izena izango litzateke ardatza edo burua, eta buru honek, hartzen dituen inguratzaileekin batera, «izenezko» den egitura bat osatzen du. «Izenezko egitura» honi deitzen diogu Izen Sintagma, labur beharrez, maiz IS gisa aditzera emango duguna.

Hitz gutxitan esateko:Ardatz honezaz gainera bestelako osagarriak eta inguratzaileak ere izan ditzake. Eta, azken muturrean, marka egokia eramango du, perpausean betetzea dagokion zereginaren araberakoa. Marka hori atzizki bat izan ohi da. Eta zein atzizki dugun kontuan harturik, kasu sintagmak bereziko ditugu alde batetik eta posposizio sintagmak bestetik. Eskema sinple bat eginez:

Izen sintagmaren osagaiak

1. IZENA eta IZENORDAINA

Izen sintagma izena ardatz duen egitura dela esan dugu. Beraz, izen sintagmaren osagai nagusia izena izango da. Izenik gabe – agerian ez bada, ezkutuan– ez dago izen sintagmarik. Honako hauek denak izen sintagmak ditugu eta denetan bereiz dezakegu ardatz elementua edo izena:(3) a. GIZONa.. . AUTOMOBIL eder hura.. . Atzoko NESKA irripartsu haiek.. . ANDONI.. . GU.Hauek denak izen sintagma dira, denak funtsean testuinguru berean ager baitaitezke, perpausaren subjektuaren lekuan adibidez, aditz sintagma deitu ohi dugun osagaiaren aurrean:

IZENA

Izen guztiak ez dira mota berekoak: badira izen arruntak eta bereziak, zenbakarriak eta zenbakaitzak eta abar. Tasun bereizgarriak ditugunez, tasun hauen araberako sailkapena egingo dugu.

Izen arruntak eta izen bereziak: [± arrunta]

Badira izen batzuk mugatzailerik ametitzen ez dutenak: JON, BIL- BO, AXULAR, etab. Hauek, beste inongo laguntzarik gabe osa ditzakete izen sintagmak.Beste batzuek, berriz, izen sintagma osatuko badute, nahitaezko dute mugatzailea edo, mugatzailerik izan gabe ere, bestelako determinatzaileren bat: ETXE, AUTO, MAITASUN, DIRU, MAHATS, LIBURU, etab. Hauek zenbait elementuz inguraturik agertuko dira izen sintagman: etxea, auto hura, maitasuna, diru asko, mahats ugari, liburu polita, etab. Sintagma hauei, hurrenez hurren, -a, hura, -a, asko, ugari, -a, etab. kenduko bagenizkie herren utziko genituzke, perpausean txertatuak agertzeko biderik gabe:Horregatik, perpausen eraketa zuzenari begira, [±arrunta] ezaugarria izan behar da kontuan:Izenordainak ere [-arrunta] tasunaz hornituak agertuko dira hiztegian.

Izenordainek ez baitute mugatzailerik ametitzen. Horrenbestez, izenordainak izaera berezia duten izenak izango dira. Beraz, [±izenordaina] tasuna ere kontuan izanez gero, honako multzo hauetan bana genitzake euskaraz izenak:

Izen zenbakarriak eta zenbakaitzak: [± zenbakarria]

Hau da beste tasun bat izenek dutena. Izen bat positiboki zehaztua egon edo negatiboki zehaztua egon, ondorioak izango dira izen horren testuinguruan. Izen batzuk (ETXE, HAUR, LEHOI, etab.) zenbakarriak direla esaten ahal dugu, zenbatu daitezkeen izakiak aipatzeko balio baitute: etxe bat, bi, hamalau; haur bat, bi, etab.

Baina beste izen batzuk (OLIO, MAHATS, IRIN, LUR, …) zenbakaitzak dira: zenbatu ezin daitezkeen izakiei dagozkie.

Beste batzuek, berriz, bietara joka dezakete, baina orduan adiera desberdinean hartzen ditugu: ARDO edo KAFE-ren kasua izango litzateke. Ardoa berez ezin zenbatu daiteke, baina hiru ardo edan ditut esaten badut, bistan da zenbakarri den zerbaitez ari naizela.Baina oraingoan ez dugu ardoa, masa-izen gisa ikusten, zerbait konkretu eta zenbakarri gisa baizik, hiru basokada ardo edan ditut esango bagenu bezala. Alderantziz ere gerta daiteke: alegia, berez zenbakarria den izen bat (HARRI, esaterako), masa gisa ikus genezake.

Horregatik, honako bi esaldi hauek adiera desberdina dute.

Batean HARRI [+zenb] izango da eta bestean [-zenb]:(7) a. Harri asko bota ditugu errekara. (ehun harri, adibidez) [+zenb] b. Harri asko bota dugu bidean. (kamioikada bat, adibidez) [- zenb]

Izen neurgarriak eta neurgaitzak: [± neurgarria]

Izen zenbakaitzen artean ere beste bereizketa bat egin daiteke.

Izan ere, izen batzuk zenbakaitzak izan arren neur daitezkeen gaiak Izen eratorriak aipatzeko balio dute. Adibidez, OLIO izenak zenbatu ezin daitekeen zerbait aipatzen du, baina «zer» hori neur daiteke, litroka, adibidez:(8) Bost litro olio.Baina zenbakaitzak diren beste batzuk (MAITASUN, SU, LOTSA, etab.) ez ditugu neurtzen. Hauetan intentsitatea ematen dugu aditzera kantitatea baino gehiago:(9) a. Lotsa ikaragarria ematen zidan.. . Su handia zegoen basoan.

Izen bizidunak eta izen bizigabeak:...

Izen bizidunak eta izen bizigabeak: [± biz]Bereizketa honek ere esanahia hartzen du kontuan, baina ondorio handiak ditu euskal sintaxian eta morfologian. Deklinatzerakoan, desberdin joka baitezakete izen bizidunek eta bizigabeek: (10) a. NeskaRENGAN jarri ditu begiak.. . LiburuAN jarri ditu begiak.NESKA, GIZON, ANDRE, JAINKO, MIREN, etab. izen bizidunak direla esaten dugu.

ETXE, ZERU, BIDE, UR, HARRI, etab., berriz, izen bizigabeak dira.

Landare izenak, hala ere, bizigabetzat hartzen ditu euskarak.

Bestalde, bizidunak direnekin ere, deklinabide arrunta izan daiteke.

Ondoko bi adibide hauek zilegi dira: (11) a. Gizon batetik bestera aldea dago. (ez, *gizon batengandik besteagana…).. . Gizon batengandik bestearengana joan zen.

Izenen sailkapena barne egituraren arabera

Bi multzo bereiziko ditugu funtsean izenetan: a) izen bakunak eta b) izen konplexuak. Hauek, bere aldetik, beste bi multzo handitan bana ditzakegularik: a) izen eratorriak eta b) izen elkartuak.

Izen bakunak

Izen batean beste osagairik aurki ezin bada, izen hori bakuna dela esango dugu. Adibidez, ETXE, HAUR, DIRU, TXOKOLATE eta horrelakoakizen bakunak dira: ez gara gai hitz horietan hitz mailako edo hizki mailako (atzizki edo aurrizki mailako) beste osagairik aurkitzeko.Izen konplexuek, berriz, badituzte beste osagaiak beren barnean, eta, jakina, hitz hori osatzen duten osagai horiek egituratuak egon ohi dira. Adibidez, honako hauek hitz konplexuak direla esango dugu: BANKETXE (

Izen eratorriak

Izen eratorriak oinarri batez eta atzizki edo aurrizki batez osatuak dira. Oinarria hitz mailakoa izango da: beste izen bat, edo aditz bat edo adjektibo bat. Honi bestelako elementu bat erantsiko zaio.

Euskaraz, batez ere atzizkiak ditugu oinarriei eransten zaizkienak.Beraz, hona zenbait izen eratorri: EGILE (
Adibide hauetan oinarri desberdinak aurkitzen ditugu: EGIN aditza dugu, HARRO, adjektiboa, SUKALDE, izena. Gainera, SUKALDE izen elkartua da, SU eta ALDE osagaiak aski erraz bereiz baitaitezke.

Bestalde, -LE, -KERIA eta -ARI atzizkiak nolabait izenezkoak direla esango dugu, izenak sortarazteko erabiltzen baititugu.

Izen elkartuak

Izen elkartuak Izen elkartuak hitz mailako osagaiz osatutako izenak ditugu. Gehienetan bi izen dira elkartzen direnak, baina bestelako konbinazioak ere zilegi dira:

IZENORDAINA

Gorago esan dugunez, izenordainak izenak dira, baina izen bereziak.

Mota desberdinetako izenordainak ditugu euskaraz: zehaztuak, zehaztugabeak, galderazkoak, etab.

1. Pertsona izenordain zehaztuak

Izenordain zehaztuek erreferente zehatza dute eta solasean parte hartzen duten pertsonak hartzen dituzte kontuan. Lehen pertsona singularra hizketan ari dena da. Bigarren pertsona singularra, lehenbizikoaren solaskidea izan ohi da. Lehen pertsona plurala berriz, hiztuna barnean duen pertsona multzoa da. Bigarrena, berriz, solaskidea eta beste zenbait biltzen dituen multzoari dagokio. Horregatik deitzen ditugu «zehaztuak».Bi multzotan banatuko ditugu pertsona izenordain zehaztuak: a) arruntak eta b) indartuak:

Izenordain indartuak

Izenordain indartuez bi ohar egin behar dira: a) Izenordain indartuen sailean forma bat baino gehiago eman dugu, euskalkietan zehar forma bat baino gehiago ageri baita.b) Erabilerari dagokionez, arauren bat eman behar eta, esan dezagun forma indartuak galdegaiaren lekuan erabil daitezkeela.

Arruntak ere bai, jakina:(18) a. NEU etorri nintzen lehenena. ( = NI etorri nintzen lehenena) b. GEURI esan zigun Pellok. ( = GURI esan zigun Pellok)Hortik aparte, mintzagaiaren lekuan ere ager daitezke, batez ere ERE, BEHINTZAT, eta horrelakoen lagun:(19) NEUK ERE, esango nizuke zertxobait.

2. Izenordain zehaztugabeak

Hauen erreferentzia zehaztu gabe dago, mugagabea, indefinitua dela esaten dugu. Denen oinarrian galde hitza den izenordaina dugu. Galderazko izenordaina da, hain zuzen, zehaztu gabeetan zehaztugabeena. Beraz, bi multzo nagusi bereiziko ditugu:

NOR eta ZEIN

NOR izenordaina pertsonez galdetzeko erabiltzen dugu. Honen ordez, zenbait euskaldunek, ZEIN erabiltzen dute:(21) NOREKIN etorri zinen bart? / ZEINEKIN etorri zinen bart?

ZER

Hau dugu pertsona ez direnez galdetzeko erabiltzen dugun galde izenordaina.(22) ZER erantzun dizu maisuak?Baina izenordain ezezik determinatzaile ere izan daiteke zer. Goian ez bezala, ondoko perpaus honetan ikusten denez, zer-ek izen bati laguntzen dio izen sintagma baten barruan.(23) ZER ordu da?(22)-an ZER izenordaina aski da izen sintagma osatzeko. Horregatik da, hain zuzen, izenordain. (23)-an, berriz, izen sintagmaren ardatza beste izen bat da. ZER-ek hemen izen hori determinatzen du. Horregatik diogu determinatzaile ere izan daitekeela.

NORBAIT eta NOR EDO NOR

Hauek ere, oinarrian duten galde izenordaina bezala, pertsonazkoak dira. Zehazki nor den esan gabe utzi nahi den pertsona bat aipatzeko erabiltzen dira:(24) NORBAIT dabil zure gelan = NOR EDO NOR dabil gure gelan.

ZERBAIT eta ZER EDO ZER

Izenordain hauek pertsona ez direnak aipatzeko erabiltzen ditugu.

Zehaztugabea dugu hau ere. ZERBAIT eta ZER EDO ZER erabat baliokide dira.(25) ZERBAIT hartuko nuke = ZER EDO ZER hartuko nuke.

EDONOR, EDOZEIN, EDOZER

EDONOR pertsonazkoa da. EDOZEIN, berriz, alde horretatik definitu gabea da, eta pertsonei nahiz pertsona ez direnei erreferentzia egiteko erabil daiteke.

EDOZER, berriz, pertsona ez direnei erreferentzia eginez bakarrik erabil daiteke.

EDONOR beti izenordain da. EDOZEIN eta EDOZER, berriz, izenordain eta determinatzaile izan daitezke:(26) a. Edonork idatz zezakeen gutun hura. / *Edonor haurrek idatz zezakeen gutun hura. (Beraz, izenordain).b. Edozeinek ekarriko dizu liburua. / Edozein saltzailek ekarriko dizu liburua.

(Beraz, izenordain nahiz determinatzaile).. . Horiek edozer erantzuten dizute. / Horiek edozer gauza erantzuten dizute.

(Hemen ere, izenordain nahiz determinatzaile).Esanahiari dagokionez, sail honetako izenordainek, edo elementu horri esker, halako aukera bat edo, disjuntzio bat edo, adierazten dute. EDONOR-ek esan nahi du, gutxi gora behera, honelako zer - bait: «honek edo beste batek». Ondoko hauek bezalaxe, hain zuzen:

NORNAHI, ZERNAHI, ZEINAHI

Hauek ere zehaztugabeak dira eta aurrekoak bezala, aukera bat adierazten dute. NORNAHI pertsonazkoa da. ZEINAHI-k bietarakobalio du. ZERNAHI, berriz, oinarrian duen ZER izenordaina bezala, pertsona ez direnei erreferentzia egiteko baliatzen dugu. Azken bi hauek, gainera, izenordain nahiz determinatzaile izan daitezke:(27) a. NORNAHIK ez du horrelako autoa erosten.. . ZERNAHI eros dezakezu denda horretan.. . ZEINAHI euskaldunek gogoz irakurtzeko moduko liburu bat idatzi du Ińakik.

-NAHI-ren ezkerretara doana -n-z, -t-z edo -k-z amaitzen bada, zilegi da bi osagaiak marratxo bat tartean dutela idaztea. Beraz: zeinahi nahiz zein-nahi.

INOR eta EZER

Izenordain zehaztugabe hauek ere nor eta zer galde izenordainen gainean eraikiak ditugu. NORBAIT eta ZERBAIT-en kidekoak ditugu beren ezaugarrietan: zehaztugabeak dira, bata pertsonei eta bestea pertsona ez direnei erreferentzia egiteko erabiltzen dugu, etab. Baina badute diferentzia garrantzizko bat: INOR eta EZER testuinguru berezietan erabiltzen dira, orohar, ezezko testuinguruetan erabiltzen baititugu:Baina ezezkako testuinguruetan ezezik bestelako testuinguruetan ere ager daiteke: baldintzazkoetan, galderazkoetan eta konparaziozkoetan adibidez.(29) a. Inor ikusi al duzu? b. Ezer baino lehen, ura edan behar dut.. . Ezer erosi nahi baduzu, esan iezadazu, mesedez.

INOR / EZER eta NORBAIT / ZERBAIT izenordainen arteko diferentzia

INOR / EZER batez ere ezezko testuinguruetan ager daitezkeela esan dugu. Baina testuinguru horietan NORBAIT / ZERBAIT saileko izenordainak ere ager daitezke:(30) a. Norbait ez da etorri bilerara.. . Zerbait ez dut probatu oraindik.. . Norbaitek ikusi al zaitu? etab.Hala ere, INOR/EZER sailekoak eta NORBAIT/ZERBAIT sailekoak ez dira baliokideak. Goiko adibideei erreparatzen badiegu, ohartuko gara NORBAIT / ZERBAIT sailekoak INOR/EZER sailekoak baino «baiezkoago» edo, direla. Ikus argiago honako adibide hau, non guztiz nabarmen gertatzen den bien arteko kontrastea:(31) a. Auto honetan zerbait ez dabil ongi.. . Auto honetan ezer ez dabil ongi.(31a) eta (31b) perpausak ez dira batere baliokideak. Lehenbizikoa era honetara parafrasea liteke: «Auto honetan BADA ZERBAIT ongi ez dabilena». Bigarrena, berriz, era honetara: «Auto honetan EZ DAGO EZER ongi dabilenik». Beraz, zeharo esanahi desberdina.

INOR EZ / EZER EZ

INOR eta EZER ezezko testuinguruetan ibiltzen badira gustura, testuinguru hori agerian jarri behar da perpausa erabat murriztua dagoenean ere. Horrela, honako galdera honi:(32) Nork nahi du kafesnea?perpaus oso batekin erantzun dakioke:(33) Inork ez du nahi kafesnerik.Baina, gauzak errepikatzen ibili beharrik ez dagoenez, gure erantzuna funtsezko osagaietara muga genezake:(34) Inork ez.Hau da erantzun zuzena, eta ez(35) *Inork.sarriegi entzun behar izaten den bezala.

Hortaz, erantzun murritz horietan, beti INOR EZ, EZER EZ, etab.. rabili behar da, ezeztapen marka ongi aditzera emanez.

INOR ERE / EZER ERE

Sail honetako izenordainak, maiz, beren ezezkotasuna areagotzeko edo, ERE lokailua lagun dutela erabiltzen ditugu:(36) a. Gizon horrek ezer ere ez daki gure arazoaz.. . Inork ere ez du deitu gaur goizean.

Testuinguru honetan, sarritan, -TXO atzizkiaz hornitua agertzen zaigu izenordain zehaztugabea:(37) a. Gizon horrek ezertxo ere ez daki gure arazoaz.. . Inortxok ere ez du deitu gaur goizean.Enfasia emateko modu bat da.

NORBERA

Izenordain hau ere nor galde izenordainaren gainean eraikia dugu, pertsonazkoa da, hortaz. Esanahiaren aldetik, berriz, bakoitza-ren hurbilekoa da: «(aipatu den) hura bera eta ez beste bat» esan nahi du:(37) a. Norberak daki ongien barnean zer darabilen. (=bakoitzak daki ongien …).. . Lan hauek etxean norberak egiteko dira. (=lan hauek bakoitzak egiteko dira).Honen baliokidea da ekialdeko BATBEDERA.(39) Batbederak ekarri zuen bere bazkaria.Genitiboan, berriz, NOR BERE forma erabiliko da, lehenbiziko osagaiak dagokion deklinabide marka hartzen duelarik: (40) a. Nori berea da zuzenbidea.

(= Bakoitzari berea da zuzenbidea).b. Nork bere lanak egin behar ditu.

(= Bakoitzak bere lanak egin behar ditu).

3. ELKAR eta BERE BURUA

a. ELKAR izenordaina da, izenordain elkarkaria, erreziprokoa. Ez du berezko erreferentziarik. Erreferentzia testuingurutik jaso behar du. Aurrekari batek ematen dio erreferentzia. Horregatik, anaforikoa dela esaten da:(41) a. Horiek elkar maite dute.. . Neska-mutilak elkarri begira gelditu ziren.Bi adibide hauetan, ELKAR izenordainak aurrekaria du: horiek, kasu batean, eta neska-mutilak, bestean. Hauengandik jasotzen du izenordain elkarkariak duen erreferentzia. Elkarkariak batak bestea, batak besteari, bata bestearekin eta abar esan nahi du. Erreferente plurala eskatzen du, hortaz. Horregatik, aurrekariak beti plurala izan behar du edo, berdin balio duena, izen sintagma juntatua.

ELKAR izenordaina denez, izen sintagma osatzen du, beste inongo laguntzarik gabe, baina izen sintagma den neurrian, perpausean betetzen duen funtzioari dagokion kasu marka eraman beharko du.

Bestalde, aurrekaria eskatzen badu, ELKAR ez da sekula perpausaren subjektu izango, hala balitz aurrekaririk gabe geldituko bailitzateke.

Horregatik, ergatiboan ez da sekula agertuko baina bai gainerako kasuetan: (42) a. Horiek elkarrekin bizi ziren. (ez *elkar bizi ziren) b. Haurrak elkarrengana hurbildu ziren.. . Gizon horiek elkarren etsaiak dira.. tab.b. Perpaus erreflexiboak, berriz, euskaraz, BERE BURUA sintagmaz (eta hala dagokionean, NEURE BURUA, GEURE BURUA, ZEURE BURUA etab.) baliatuz eratzen dira. ELKAR bezala, BERE BURUA sintagmak ez du berezko erreferentziarik. Erreferentzia aurrekari batetik jaso behar du:(43) a. Gure katuak BERE BURUA balkoitik behera bota zuen.. . Zenbaitek BERE BURUARI bakarrik begiratzen dio.Bi perpaus hauetan, hurrenez hurren, erreflexiboaren aurrekaria gure katuak eta zenbaitek dugu.

Dena den, euskara mintzatuan batez ere, bai elkarkariaren ordez bai erreflexiboaren ordez, adizjokoaz ere balia gaitezke. Aski da horretarako nork-nor aditzak nor aditz gisa jokatzea (ik. III.). Horrela, nork sintagma eta nor sintagma erreferentziakidetzat interpretatzen dira eta horixe da, hain zuzen, erreflexiboen eta erreziprokoen interpretazioa.

(44) a. Gero ikusiko gara. (= Gero ikusiko dugu elkar) b. Entregatu egin naiz. (= Neure burua entregatu dut)Nolanahi ere, hobe horrelakoetan ELKAR eta NEURE BURUA erabiltzea.

4. BERA, izenordain

BERA eta honen kideko diren, BERAU eta BERORI, osaeraren aldetik, argiak dira: . Gramatika kategoriaren aldetik, berriz, izenordain izan daitezke. Hala direla ematen du, beste elementurik gabe izen sintagma osatzen dutenean:(45) Irakasle horrek ongi daki bera dela arazoaren giltza.Hauek izenordain erakusle anaforikoak direla esan dezakegu, aldez aurretik aipatutako zerbaiti edo norbaiti egiten baitiote erreferentzia.

Baina determinatzaile gisa ere erabiltzen ahal ditugu, izen baten lagun:(46) Irakasle bera dugu aurten ere.

2. DETERMINATZAILEA

Izen sintagmak ardaztzat izen berezi bat edo izenordain bat baldin badu, badakigu ardatz horrek ez duela bestelako laguntzarik behar izen sintagma osatzeko. Baina ardatza izen arrunt bat bada, izen sintagma ez da gauzatzen determinatzailerik ez baldin bada. Determinatzailearen zeregina izen sintagmaren erreferentzia zehazten laguntzea da. Alegia, txakur izena denok ezagutzen dugun animalia mota bati aplikatzen zaio. Baina egiazko munduan lauhankan dabiltzan txakur konkretuez hitzegin behar izaten dugu eta orduan zein txakurri buruz ari garen zehaztu beharra dugu: txakurrak esaten badut, txakur guztiez mintzo naizela esan nahi du. Txakur hau esaten badut, berriz, ez. Ez eta ere txakurra edo txakur handia esaten badut. Oraingoan, mundu errealean, edo asmatuan, dabiltzan animalia jakin batzuei buruz mintzo naiz. Hori da determinatzailearen zeregina.Hiru multzotan sailka ditzakegu determinatzaileak: a) mugatzaileak; b) zenbatzaileak eta 3) determinatzaile zehaztugabeak.

a. Mugatzaileak

Perpausean agertzen diren izen sintagmek erreferentzia behar dute eta horretarako determinatzailea nahitaezko dugu. Arau orokor batekin hasiko gara:Horrenbestez, izen sintagma batek mugatzailerik ez badu, arrazoiren bat izango da, mugatzaileari nolabait bidea ixten dion zenbatzaileren bat izatea sintagman edo horrelako zerbait. Baina horrelako arrazoirik ez bada, sintagma mugatzailez hornitua emanda errazago asmatuko dugu.

Artikuluak eta erakusleek osatzen dute mugatzaileen multzoa.

Mugatzailearen kokagunea

Bai artikulua, bai erakuslea, izen sintagmaren azken muturrean kokatzen dira:(49) a. gizon+a b. etxe+hauxe c. txakurr+ok etab.Bizkaieraz, hala ere, erakusleak badu joera ezkerrean kokatzeko, baina orduan, izen sintagman erakusleaz gainera artikulua edo beste erakuslea ere ezarri behar da eskuin aldean:(50) Hau gizona / honeek gizonok, etab.

Singularra eta plurala

Mugatzailea singularra edo plurala izan daiteke. Pluraltasuna -K markaz adierazten da. Sintagma deklinatzen denean, berriz, -e- izango da plural marka.

Hurbiltasun mailak

Erakusleetan hiru hurbiltasun maila bereiziko dira: hau, hauek, hauxe, hauexek, berau, berauek, lehen mailakoak ditugu (hori da I zeinuak adierazi nahi duena eskeman). Maila hau kasuan kasuko hiztunari dagokio, niri, alegia. Hots: hiztunarengandik hurbilen dagoen zerbait edo norbait seinalatzeko erabiltzen dugu.

Bigarren hurbiltasun maila (II gisa markatu dugu), bigarren pertsonari dagokio, edo solaskideari. Solaskidearengandik hurbil daudenak aipatzeko erabiltzen dugu.

Eta azkenik, hirugarren maila bat bada (III gisa markatu dugu).

Hau, ez hiztunari, ez solaskideari ez dagokiona seinalatzeko baliatzen dugu, hots: biengandik nolabait urrun dagoena seinalatzen du.

Artikuluan ere badugu hurbiltasuna seinalatzeko bidea. Baina hau pluralean bakarrik da erabilgarri. Pluralean, irakasleAK eta irakasleOK bikotea dugu. Bigarren honetan artikulu hurbila erabiltzen dugula esan ohi dugu. Plural hurbil delako hau hiztuna nahiz solaskidea, edo biak «besarkatzen» dituenean erabiltzen dugu: (51) a. Irakasleok ez ditugu zenbait gauza ulertzen. (guk, irakasleok, alegia) b. Ikasleok ez dituzue bide guztiak ezagutzen. (zuek, ikasleok)

BERAU, BERORI, BERA

Hauek ere erakusleak ditugu. Egia esateko, BER adjektiboari erakusle arruntak erantsiz osatuak dira. HAU eta BERAU-ren artean dagokeen diferentzia da, BERAU-k aurretik aipatua izan den norbaiti edo zerbaiti erreferentzia egiteko balio duela. Horregatik, gorago esan bezala, «anaforiko» dei geniezaieke. Gizon bera etorri da esaten badut, aurretik aipatua den gizonaz eta ez beste inortaz ari naizela ematen dut aditzera. Gizon hura etorri da esaten dudanean, berriz, espazioan edo testuinguruan seinalatzen dudan gizon batez ari naiz.

Hori eman nahi izan da aditzera [+aipatua] tasuna ezarriaz.Erakusle berezi hauetan BER adjektiboa aurkitzen dugula esan dugu.

Hain zuzen, ekialdeko euskalkietan ber eta erakuslea bereizirik eman daitezke: (52) Ber denboran, gauza asko ikus daiteke = Denbora berean, gauza asko ikus daiteke.

BERA BERDIN

Berdin adjektibo bat da. Maiz bera-rekin nahasturik ikusten dugu, nahiz eta erabat gauza diferenteak diren. Esan dugu bera-k [+aip] tasuna duela, hots: lehenago aipatua izan delako edo, ezaguna den zerbaiti erreferentzia egiteko erabiltzen dugula. Berdin-ek, ostera, bi gauzaren arteko kidetasuna markatzen du: egituraz, itxuraz, tankeraz, edo nahi denaz, bi gauza edo gehiago kidekotzat jotzen direnean erabiltzen dugu berdin. Elefante bera eta elefante berdina ez dira gauza bera:(53) a. Elefante bera ekarri dute aurten zirkokoek.. . Elefante berdina ekarri dute aurten zirkokoek.Lehenbiziko kasuan, elefante bakarraz ari gara: nolabait ezaguna dugun edo aipatutzat ematen den elefante batez ari gara. Izaki bakarra dugu, hortaz.

Bigarrenean, bi elefantez ari gara hitzegiten. Adibidez, joan den urtean elefante bat ekarri zuten zirkokoek eta aurten beste bat ekarri dute, baina berdina: kolorez, tamainaz, erakusten duen trebeziaz, edo nahi denaz.

Mugatzaileen forma aldaketa

Izen sintagmaren eskuin muturrean kokatzen da mugatzailea. Honi, gero, izen sintagmari dagozkion kasu markak eta posposizioak eransten zaizkio. Eransketa honen ondorioz, zenbait hots-aldaketa gertatzen da eta horrela, mugatzailea –artikulua nahiz erakuslea– formaz aldatua ager daiteke. Artikuluaren kasuan, adibidez, pluralean, -ak izan beharrean, -e- agertuko zaigu: gizonAK baina gizonEi, adibidez. Kasu markak edo atzizki posposizioak mugatzailearekin osatzen duten multzoari hondarkia edo desinentzia deituko diogu deklinabideaz aritzean.Erakusleen forma ere apur bat aldatua agertzen da deklinabide marka desberdinen arabera. Horrela, HON-, HOR- eta HA(R)- erroak aurkituko ditugu zenbait kasutan: (54) a. Jertsei honekin etorri naiz.. . Etxe horri argazki bat atera nahi diot.. . Mendi hartan ibili ginen atzo.Forma egokia zein den jakiteko, ikus deklinabidearen koadroak.

(ik. 66-79. orr.)

b. Zenbatzaileak

Zenbatzaileek ere izen sintagmaren erreferentzia zehazten laguntzen dute, zenbatasuna markatuz. Zenbat galderari erantzuten diote:(55) ZENBAT gizon? a. Hamar gizon.b. Gizon gutxi.c. Gizon guztiak.Hiru sail bereiz litezke: a) zenbatzaile zehaztuak edo numeralak, b) zenbatzaile zehaztugabeak eta c) zenbatzaile orokorrak.

Zenbatzaile zehaztuak edo numeralak

Zenbateko zehatza adierazten dute: bat, bi, hamar, mila, etab.Zenbatzaile hauek kokagune aski finkoa dute sintagmaren barnean: BAT, BATZUK eta BI izan ezik, beste guztiek izenaren ezkerreko lekua maite dute.

Bat zenbatzailea, ordea, beti izen sintagmaren eskuin muturrean kokatzen da, mugatzailea bezala:(57) Etxe BAT erosi dugu.Hain zuzen, horrexegatik, mugatzaile zehaztugabetzat ere hartua izan da, gizon bat / gizona bereizketa ezarriz. Guk zenbatzailetzat hartzea egokiagoa dela uste dugu.

Nolabaiteko plural forma ere badu: BATZUK. Honek ere kokagune bera du: izenaren eskuin aldean:(58) Neska BATZUK etorri dira zutaz galdezka.BI zenbatzailea ere berezi samarra dugu: ezkerrean nahiz eskuinean koka daiteke:(59) a. BI irakasle berri etorri dira ikastolara.. . Irakasle berri BI etorri dira ikastolara.(59a) eta (59b) biak dira zilegi. Bi mutil, bi etxe etab. esaten dugunok ere, erdi bi, erdibitu etab. esaten dugu. Eta mutil bi eta etxe bi esaten dutenek ere (Bizkaia aldekoek batez ere), bi bider esaten dute. Hortaz, bi hurrenkerak zilegi.

Gainerako zenbatzaile zehaztuak izen sintagmaren barruan izenaren ezkerraldean kokatzen dira, normalean izenaren ondo-ondoan, gainera:(60) a. HAMAR gizon etorri dira.. . BOST MILA pezeta eskatu zizkidan.. . Gasteizko HIRU neska ezagutu ditut.Hona hemen zenbatzaile zehaztuak:

Banakariak

Zenbatzaile zehaztuei eta ZENBAT galde hitzari berari -NA atzizkia erantsiz, zenbatzaile banakariak lortzen dira:Banakari hauek, hitzak berak salatzen duen bezala, «banatze» adiera dute:(65) a. Bina lagun ekar ditzakezue = bakoitzak bi lagun ekar ditzakezue.. . Bosna goxoki eman ziguten = bakoitzari bost goxoki eman ziguten.. tab.Beraz, X-na banakariak honako hau esan nahi du: «bakoitzak / bakoitzari / bakoitzean… X». Hori esan nahi da «banakari» hitzarekin.

Eta jakina, banatu ahal izateko, zenbatzailea daraman sintagmak nolabait lotua, erlazionatua, egon behar du ‘aurrekari’ plural batekin. Gauza bat bakarra ezin bana daiteke. Horregatik, honako perpaus hau okerra litzateke:(66) *Mirenek denda horretan liburu bana erosi du.Perpaus hau zuzena izango bada, izen sintagma pluralen batekin erlazionatzeko moduan jarri behar dugu. Adibidez:

Zenbatzaileak eta mugatzailea

Gorago esan dugun bezala, euskaraz mugatzailea agertuko da kontrako arrazoirik ez bada. Hain zuzen, kontrako arrazoi horietako bat, nagusia, aipatua dugu: zenbatzaileak agertzea. Zenbatzaile zehaztua baldin badugu sintagman, sintagmaren azken buruan mugatzailea ager daiteke edo ez. Beste zenbatzaile batzuekin hori ezina gertatzen da:(68) a. BOST nobela berri atera ditu Izaro argitaletxeak.. . BOST nobela berriAK oso onak dira.BOST zenbatzailea –eta erregela honek zenbatzaile zehaztu guztientzat balio du– (68a)-n mugatzailerik ez duen izen sintagma batean agertzen da, (68b)-n, berriz, mugatzaile eta guztikoan. Zein da bien arteko diferentzia? Argi dago: mugatzailea izan edo ez izan, izen sintagma horren erreferentzia aldatzen da. Bost nobela berri diogunean, beste hainbaten arteko bost nobela aipatzen dira. Nobela hauek ez ditu hiztunak ezaguntzat ematen, lehenbiziko aldiz aipatzen dira.Ostera, (68b)-n bost nobela berriak diogunean, lehendik aipatuak diren edo, nolanahi ere, ezaguntzat ematen diren nobelez ari gara.Hortaz, mugatzailedun sintagmaren eta mugatzailerik gabekoen arteko diferentzia ezagun / ezezagun diferentzia gisa aurkez daiteke.(69) a. Bost liburu idatzi ditu Josebak.. . Bost liburuak Josebak idatzi ditu.. . Bost liburu horiek Josebak idatziak dira.

Zenbatzaile zehaztugabeak

Zenbatzaile zehaztugabeek, izenak adierazten duen bezala, kopuru zehaztugabea ematen dute aditzera.Honako hauek dira erabilienak: ZENBAIT, ASKO, ANITZ, GUTXI, BATZUK, HONENBESTE, HORRENBESTE, HAINBESTE, HAINBAT, FRANKO, NAHIKO, ASKI, …Eta galderazko zenbatzailea bera ere, ZENBAT galde hitza, alegia, zenbatzaile zehaztugabeen multzoan sartu beharrekoa da.

Zenbatzaile zehatugabeen kokagunea

Kokaguneari dagokionez, hiru multzotan bana daitezke zenbatzaile zehaztugabe hauek:a. Batzuk izenaren ezkerratara kokatzen dira, gainerako zenbatzaileen kokagune berean:b. Beste batzuk, berriz, izenaren eskuinera kokatzen dira, izen sintagmaren eskuin muturrean:

Zenbatzaileen arteko konbinazioak

Zenbatzaile hauek, jakina, ez dute beste zenbatzailerik onartzen sintagma berean:

Zenbatzaile zehaztugabeak eta mugatzailea

Zenbatzaile zehaztugabeek mugatzailerik ez dute onartzen:(76) *Zenbait auto hauek.Baina batzuek, egitura bereziak osatzen dituztenean, mugatzailea agertzea eskatzen dute. Franko zenbatzaileak, adibidez, mugatzailea eska dezake:(77) Dirua franko irabazi zuen horrek Ameriketan.Zenbatzaile hauetariko zenbait, bestalde, partitiboarekin batera ager daitezke, ordena honetan: [izen sintagma + -(r)ik + zenbatzailea].

Hori gertatzen da asko eta franko-rekin:(78) a. Eskerrik asko.. . Gizonik franko ikusi dugu gaur merkatuan.

Zenbatzaile orokorrak

Orokor deitzen ditugun zenbatzaile hauek orokortasunaz mintzatzeko erabiltzen ditugu. Bost etxe diogunean, izan litezkeen etxe guztietatik bosti egiten diegu erreferentzia. Zenbatzaile orokorraz baliatuz, etxe guztiak diogunean, etxe posible horien multzo osoa hartzen dugu kontuan.Hauek dira zenbatzaile orokorrak: DENA, GUZTI, ORO eta BAKOITZ.

Zenbatzaile orokorren kokagunea

Zenbatzaile orokor hauek, izen sintagmaren eskuineko muturrean kokatzen dira:(79) a. Liburu denak erosi ditut.. . Ez ditugu neska guztiak ezagutzen.c. Pertsona bakoitzak bere arazoak ditu.. . Pertsona orori zor zaio begirunea.

Zenbatzaile orokorrak eta artikulua

Dena, guzti eta bakoitz zenbatzaileak beti izen sintagma mugatuetan ageri dira. Edo, bestela esanda, mugatzailea agertzea eskatzen dute, baina ez erakuslea:(80) a. Ikasgai guztia ikasi du / *Ikasgai guzti hau ikasi du.. . Lan bakoitza bere garaian egin behar da / *Lan bakoitz hau…Oro, berriz, beti mugagabean agertuko da:(81) Lanbide oro da errespetagarri / *Lanbide oroa da errespetagarri.Egia da guzti-ren eta dena-ren kasuan erakuslea erabili beharra izan daitekeela, baina orduan aposiziora jotzen dugu, alegia bi izen sintagma elkarren ondoan jarri behar dira:(82) a. Ikaskai hau guztia buruz ikasi al duzu? b. Pertsona hauek guztiak ezagutzen ditut.. . Gaztaina hauek denak ez ditut nahi.Bestalde, dena/denak eta guztia/guztiak singularrean eta pluralean, bietan, aurkituko ditugu.

(83) b. Okela hori dena ezin dut jan / Gozoki horiek denak ezin ditut jan.. . Arrain guztia minutu batean irentsi du / Arrain guztiak usteldu zaizkio.

GUZTI eta OSO

Zenbaitetan elkarren ordain izan daitezke. Hala ere, oso, batez ere zati daitekeen izen bati itsatsia erabiltzen dugu: (84) a. Pastel osoa, egun osoa, liburu osoa, … b. Pastel guztia, egun guztia, liburu guztia, …Kasu hauetan oso eta guzti baliokide direla esan daiteke.

Baina pluralean, gauzak guztiz bestela gertatzen dira.(85) Pastel guztiak pastel osoak.Pastel guztiak diogunean, guzti zenbatzailea da eta ‘zenbat pastel?’ galderari erantzun diezaioke. Pastel osoak diogunean, ostera, ‘nolako pastelak?’ galderari erantzuten diogu: pastel osoak, ez, apurtuak, ez,erdiak, adibidez. Kasu honetan, oso adjektiboa da.

Zenbatzaile sintagma

Zenbatzaileek izen sintagmaren zenbatasuna adierazten dutela esan dugu. Esan dugu, halaber, izena zenbakaitza denean ezin dela zenbatzaile zehazturik erabili. Baina zenbakaitz diren izen asko neurtu egiten dira, neurgarriak dira (ik. 44. orr.). Beraz, hauen zenbatasuna edo kantitatea ere adieraz daiteke eta, egiatan, adierazi beharra izaten dugu maiz. Hots: Zenbat olio?, Zenbat gari? etab. bezalako galderei erantzun beharra gerta daiteke. Horretarako dugu, hain zuzen, zenbatzaile sintagma dei genezakeena. Sintagma hau zenbatzaileaz eta neurri izen batez (metro, kilo, litro, baso, botila, …) osatuak egon ohi dira: (86) a. Bost litro olio erosi zuen.. . Bi tona gari ekarri dute.. . Baso bat esne bero hartzen dut gauero oheratu orduko.Adibideek ongi erakusten dutenez, zenbatzaile sintagma duten izen sintagmak mugagabean joan ohi dira.Beste ohar bat ere egin behar da zenbatzaile sintagma hau dela eta, zeren: (87) Baso bat esne esne baso bat.Gauza bat da zenbat esne? galderari erantzuten dion baso bat esne sintagma, non baso bat zenbatzaile sintagma den, eta beste bat, nolako basoa? edo zer baso? edo antzeko galdera bati erantzungo liokeen esne baso bat. Alegia, batean esne kantitateaz ari gara eta bestean, berez, baso batez ari gara. Baso hau hutsa ere egon liteke edo ardoz betea, esaterako. Azken batean esne baso izen elkartu bat da, txori buru edo esne behi bezalaxe.Dena den, batzuetan esne baso gisakoak kantitatea adierazteko ere erabiltzen ditugu. Horrela, jende askok honako bi perpaus hauen artean ez luke inolako bereizketarik egingo:(88) a. Zenbat botila txanpan edan dituzue? b. Zenbat txanpan botila edan dituzue?

c. Determinatzaile zehaztugabeak

Bada oraindik beste determinatzaile multzo bat ez mugatzaile dena, ez zenbatzaile. Hauei deitzen diegu determinatzaile zehaztugabeak, deitura horretan halako kontraesan moduko bat badugu ere.

Hauek dira nagusiak:

Kokagunea

Determinatzaile hauek izen sintagma barnean izenaren ezkerreko kokagunea hartzen dute:(90) a. ZEIN etxe erosi dute? b. EDOZEIN lapitz erabil dezakezu.. . Pittin bat edanez gero, batzuek EDOZER gauza esaten dizute.

Determinatzaile zehaztugabeak eta mugatzailea

Determinatzaile hauek ezin dira mugatzailearekin batera agertu izen sintagman. Beraz, honako konbinazio hauek txarrak dira:(91) a. *Edozein liburua hartu eta irakurri.. . *Zer liburuak erosi dituzu? Hauen ordain zuzenak honako hauek dira: (92) a. Edozein liburu hartu eta irakurri.. . Zer liburu erosi dituzu?

Determinatzaile zehaztu gabeak eta zenbatzaileak

Zenbatzaileekin konbinatzerakoan gauzak piska bat konplikatzen dira, zeren denek ez baitute berdin jokatzen. Adibidez, EDOZEIN eta EDOZER, badirudi ezin direla zenbatzaileekin batera agertu: (93) a. *Edozein liburu bat hartu, eta irakurri.. . *Edozer bost liburu har ditzakezu.

Baina ZER eta ZEIN, adibidez, ager daitezke zenbatzaileen lagun: (94) a. Zein bi liburu aukeratuko zenituzke uharte batera eramateko? b. Zer bost arazo nagusi aipatuko zenituzke? Jakina, horrelakoetan, sarritan aposizioaren bidea izan dezakegu eskura: (95) Har itzazu bost liburu, edozein, eta irakurri.

3. ADJEKTIBOA

Adjektiboa ere aurki dezakegu izen sintagmaren barruan. Beraz, adjektiboa ere izen sintagmaren osagai nagusietakoa dugu.

Determinatzaileak izenaren erreferentzia zehazten duen bezala, adjektiboak gehienetan izenaren ezaugarri bat ematen du aditzera, izenaren kualitate bat. Horregatik, adjektibo hauei «kalifikatzaile» ere deitzen zaie.

Adjektiboaren zeregina

Adjektiboaren zeregina, beste edozein aldarazlerena bezala, izenaren erreferentzia murriztea da. Mutil izena diren mutil guztiei erreferentzia egiteko balio du. Baina mutil gazte esaten dudanean, mutil multzo handi horretatik batzuk bakarrik hartzen ditut gogoan. Alegia, mutil gazteen multzoa mutilena baino askoz mugatuagoa da, mutil zaharrak ere, mutil izanik, ez baitira mutil gazteak.

Adjektiboaren kokagunea

Euskaraz adjektiborik gehienak izenaren eskuinean kokatzen dira, izenaren ondo-ondoan: (96) a. Elefante HANDI bat agertu zen.. . Neska EDER horrek ireki digu atea.. . Bost disko MERKE erosi ditugu.Adibide hauetan ageri diren izen sintagmetan adjektibo bana dugu.

Denak izenaren eskuinera. Horixe izango da, hain zuzen, hitz bat adjektibo den ala ez erabakitzeko erabil dezakegun irizpide nagusia: (97) a. Gazte ESKUZABAL asko dago Euskal Herrian.. . Mutil GAZTEak behar dituzte lantegi horretan.Adibide honetako izen sintagmetan, gazte hitza ageri da. Baina lehenbiziko kasuan izena dugula esango dugu, eskuzabal adjektiboaren ezkerretara ageri baita. Baina bigarrenean, adjektibo dela esango dugu, mutil izenaren eskuinera kokatua baitago, izen hori aldaraziz.

Ezkerretara kokatzen diren adjektiboak

Orohar, adjektiboak izenaren eskuineko aldea hartzen duela esan daiteke. Hala ere, badira, adjektibotzat hartu ohi diren beste batzuk ere, atzizkiz hornituak daudelako edo, izenaren ezkerretara agertzen direnak. Berezizki, -(t)ar eta -dun atzizkiaz osatutako adjektiboak dira izenaren ezkerretara kokatzen direnak: (98) a. AZPEITIAR apaiz bat ezagutu dugu.. . DIRUDUN neska bat ezagutzen dut.Baina adjektibo hauek izenaren eskuinetara kokatuak ere ager daitezke: (99) a. Apaiz AZPEITIAR horrek kontu asko dakizki.. . Irakasle EUSKALDUNAK behar omen dira.

Adjektibo bat baino gehiago ager daiteke izen sintagman

Izenaren erreferentzia murriztea dela esan dugu adjektiboaren zeregina izen sintagmaren barruan. Baina adjektibo baten ondoren beste bat jar daiteke eta honen ondoren beste bat eta horrela, behar diren adina. Horrela erantsitako adjektibo bakoitzak izenaren erreferentzia gero eta murritzago izatea dakar. Adibidez, liburu izenak liburu guztien multzoa besarkatzen du. Liburu zahar-ek, multzo hori murriztu egiten du. Eta multzo hau oraindik murritzagogerta daiteke beste adjektibo bat erantsiz. Adibidez, liburu zahar merke, edo liburu zahar merke eder. Azkena eransten dugun adjektiboak ezkerreko multzo osoa «harrapatzen» du eta horrela, izenaren erreferentzia murrizten:

Adjektiboen juntadura

Adjektiboak juntaturik ere egon daitezke. Juntatutako adjektibo horiek elkarren parean daude horrelakoetan, ez (100)-ean bezala:(102) a. Liburu ZAHAR eta ATSEGINAK ikusi ditugu.. . Ikasle JATOR eta ALAIAK bildu ziren.Hauetan dugun egitura honako hau dugula esan daiteke:

Adjektiboaren hedakuntzak

Adjektiboak ere, izenak bezala, bere inguratzaileak har ditzake. Ez, izenak adina, baina batzuk bai: maila adberbioak esaterako, edo mugatzailea (izen predikatuetan). Beste adjektibo batek aldarazia ere egon daiteke. Horregatik, Izen Sintagma dugun bezala, Adjektibo Sintagma ere badela onartu behar.

1. Adjektiboa adjektiboaren aldarazle

Orain arte izen sintagmaren barruan adjektibo bat baino gehiago ager daitekeela ikusi dugu. Baina adjektibo horietako lehenbizikoak izen sintagmaren ardatz den izena aldarazten du, bigarrenak, berriz, [izena+adjektibo] multzoa eta horrela, azkena arte.Baina gerta daiteke bi adjektibo aurkitzea eta bietariko batek bestea aldaraztea eta ez, egiazki, zuzenean izen sintagmaren ardatza edo ezkerreko [izena + adjektiboa] multzo osoa. Adibidez: (106) Soineko urdin argiadiodanean, argi adjektiboa ez dagokio zuzenean soineko-ri, urdin-i baizik. Alegia, soinekoa ez da argia, argi, urdin-i dagokio, argia urdina da. Urdina, iluna edo argia izan daiteke. Hala esaten dugu behintzat. (106)-ren egitura, hortaz, ez da (100)-ekoa bezalakoa, honako honen antzekoa baizik:

2. Maila adberbioak

Adjektiboa, zenbait adberbio bezala, maila adberbioz lagundurik ere ager daiteke. Hauek dira arruntenak: oso, aski, biziki, arrunt, txit, nahiko, dezente, izugarri, benetan, egiazki, erabat, guztiz, honen, horren, hain, … Maila adberbio hauek, adjektiboaren ezkerretara agertzen dira. Eta [izena + adjektibo] hurrenkera dugunean, izen sintagmetan gertatu ohi den bezala, maila adberbio hauek izenaren ezkerretara ageri ohi dira.

(108) OSO neska galanta GUZTIZ liburu aproposa NAHIKO mutiko langilea HAIN lan zaila etab.Konparazio perpausek funtzio bera betetzen dute, maila adberbioen zeregina, alegia (ik. 148-152 orr.):(109) ZU (zaren) BEZAIN neska galanta.

HAU BAINO liburu aproposagoa da hura.

ANDONI BEZAIN mutiko langilea da Joseba.

3. Maila adierazteko beste bideak

3. Maila adierazteko beste bideak Maila adberbioak hitz lokabeak dira. Baina euskaraz, baditugu beste bi bide behintzat adjektiboak adierazten duena mailakatzeko: a) -EN, -AGO eta -EGI Hauek atzizkiak dira. Adjektiboei eta adberbio batzuei eransten zaizkie, superlatiboa, konparatiboa edo larregitasuna adierazteko.b) Adjektiboak errepikatzea:Bide hau superlatiboak eratzeko baliatzen dugu: eder-ederra esatean eta oso ederra esatean, funtsean gauza bera esaten dugu.Idazkerari dagokionez, kontu izan esapide hauetan bi osagaien ar - tean marratxoa idatzi behar dela.c) Atzizki txikigarriak eta handigarriak:Beste atzizki batzuk ere badira adjektiboaren esanahia nolabait aldarazten dutenak, txikigarri gisa nahiz handigarri moduan.Sail honetakoak ditugu -txo, -ńo, -xka, -xko, -kote, -tzar eta antzekoak.

Adjektiboak badu izen sintagmatik kanpo ere leku: predikatu osagarria

Adjektiboaren kokagune tipikoa, izen sintagman duenaz kanpo, predikatu osagarriarena da. Predikatu osagarria deitzen duguna perpausaren subjektuari lotura-aditz baten bidez erlazionatua agertzen da. Lotura-aditz ohikoenak IZAN eta EGON ditugu.

Predikatu osagarri hau adjektiboak osatua dagoenean, adjektibo sintagma bat dugula esan ohi dugu. Adjektibo sintagma horren ardatza adjektiboa da. Ardatz elementu horrezaz gainera, mugatzailea ager daiteke. Adjektiboak, bere aldetik, maila aditzondoa eraman dezake. Beraz: (113) a. Etxe hori ITSUSIA da (itsusi + a) Adj mg b. Gizon hori OSO JAKINTSUA da (oso + jakintsu + a ) maila Adj mg c. Ardo piska bat edatea ON(A) da (on + (a) ) Adj mg d. Bizikleta hori GARESTIEGIA da (garesti + egi + a ) Adj maila mgSubjektuari buruzko predikatu osagarriak ez ezik, objektuari buruzkoak ere badira. Hauek, hala ere, adjektibo sintagma baino gehiago izen sintagma izan ohi dira eta aditzak ere objektua eskatzen dutenetakoa izan behar du: HARTU, IZENDATU, BIHURTU, etab. Adibidez: (114) a. Etsaiak LAGUN hartuta dabil aspaldian.. . Gizon hori ALKATE izendatu dute.Era honetako predikatu osagarriak mugagabean joan ohi dira.

Mugatzailea noiz agertzen da predikatu osagarrian?

a. Perpausaren subjektua izen sintagma arrunta denean, ohikoena adjektibo sintagma mugatzaile eta guzti agertzea da. Hori da (113) adibideetan ikusten dena.

Hala ere, lotura-aditza IZAN izan beharrean beste bat bada –EGON, JOAN eta horrelakoak– orduan nahiko normala da adjektibo sintagmak osatzen duen predikatu osagarri hori mugatzailerik gabe ematea: (115) a. Liburu horiek merke daude denda honetan.. . Edurne beti oso dotore etorri ohi da eskolara.Horrelakoetan, batzuetan zalantza izan dezakegu ea adjektibo sintagma dugun ala adberbio sintagma. Baina kontuan hartzen badugu sintagma hauek subjektuarekin nolabaiteko lotura dutela, – adibidez,(115b) perpausean oso dotore sintagma ez dagokio etorrerari berari, Edurneri baizik– predikatu osagarri direla esan behar dugu.

Horrenbestez, dotore-k adjektibo izaten segituko du. Baina, hori bai, mugagabean emateko joera dugu IZAN-ez kanpoko beste aditzak ditugunean tartean.. . Baina perpausaren subjektua perpausa bada –(116) adibidean bezala–, orduan adjektiboa mugatzailerik gabe ager daiteke:(116) Neronek esatea ez da eder.Horrelako perpausetan eder izan ‘komeni izan’-en baliokide dirudi.. . Badira, bestalde, zenbait adjektibo (libre, preso, eta beste bakarren bat) mugagabean agertu ohi direnak normalki:(117) a. Libre nago azkenean.. . Libre da nahi duzuna esatea.d. Badira, azkenik, mugagabean agertzeaz gainera, izen sintagmaren barnean agertzen ez diren adjektiboak: gai, zilegi eta haizu:(118) a. Ez naiz gai horrelako gauza bat egiteko.. . Ez da zilegi inor hiltzea.Baina ez:(119) a. *Ez naiz gaia horrelako gauza bat egiteko.. . *Ez da zilegia inor hiltzea.Eta, esana dugun bezala, izen sintagmaren barnean ere ez dugu aurkituko horrelakorik:(120) a. *Pertsona gai bat behar dugu.

(cf. Gai den pertsona bat behar dugu.) b. *Gauza zilegiak bakarrik egin behar dira.

(cf. Zilegi diren gauzak bakarrik egin behar dira.)Honek esan nahi du, berez, gai, zilegi eta antzekoak, ez direla egiazko adjektiboak. Hitz hauek tratatzeko biderik egokiena, aditzmultzo berezien lehen osagaitzat hartzea litzateke. Hots: gai izan, zilegi izan, haizu izan eta antzekoak egiazki aditzak izango lirateke, nor izan, gauza izan, komeni izan, ados izan eta abar bezalaxe.

Hori izango litzateke (120)-an gertatzen direnak esplikatzeko modua.

Adjektiboa eta zenbatzaile sintagma

Izen sintagmaren barnean, izen neurgarriekin, zenbatasunezko zehaztapena ezartzen duen zenbatzaile sintagma ager daitekeen bezala (ik. 50. orr.), zenbait adjektibo ere –bereziki, neurria adierazten dutenak: luze, zabal, handi, sakon, etab.– zenbatzaile sintagmaz horniturik ager daiteke:(121) a. Bi metro luze da mahai hori.. . Zapata hau bestea baino bi zentimetro zabalago da.Era honetako adjektibo sintagmak ez dira izen sintagmaren barnean kokaturik agertzen, predikatuaren barnean baizik: (122) a. ?Mahai bi metro luze bat jarri dute jangelan.. . ?Zapata bi zentimetro zabalago hauek gustatzen zaizkit.Horrelakoak izen sintagma baten barruan txertatu behar baditugu, izenlagunen bidea hartu behar dela dirudi, alegia, -KO atzizkia erantsi behar zaie:(123) a. Bi metro luzeko mahai bat jarri dute jangelan.. . Bi metro zabalagoko zapata hauek gustatzen zaizkit.Edo erlatibo baten bidez ere sarrarazi ditzakegu izen sintagman:(124) a. Bi metro luze den mahai bat jarri dute jangelan.. . Bi zentimetro zabalago diren zapata hauek gustatzen zaizkit.

BESTE

Hona hemen izen sintagmaren osagai gisa sarritan ikusiko dugun elementua. Hitz hau zein kategoriatakoa den jakitea ez da erraza.

«Aipatu den zeraz bestelakoa izanik, haren kideko dena adierazteko erabiltzen den hitza» dela diosku I. Sarasolaren Euskal Hiztegiak.

Badirudi ber (bera, berau, …) hitzarekin baduela zerikusirik.

Hain zuzen, hitz horren kontrakoa edo izango litzateke. Gizon bera diodanean, nolabait aipatua edo den gizonaz ari naiteke. Beste gizona-z ari banaiz, berriz, guztiz alderantzizkoa da.Beti izenaren ezkerretara doa. Zenbatzailerik baldin bada, joera du zenbatzaileen aurretik kokatzekoa:(125) Etxeko beste bost gizon haiek.Beste agertzen bada, izen sintagmak mugatzaileren bat izan behar du edo zenbatzaileren bat:(126) a. *Beste gizon etorri da.. . Beste gizon hura etorri da.. . Beste gizon bat etorri da.. . Beste bi gizon etorri dira.. . Beste gizona etorri da.Izenordain gisa ere –beraz inolako «hornidurarik» gabe– erabil daiteke ergatiboan edo datiboan, adibidez:(127) BESTEK izan ohi du beti errua.

«Lehengo egunean» «beste egunean»

Jende asko dago «joan den egunean», «lehengo egunean» edo «pasa den egunean» esan beharrean, erdararen eraginez, beste egunean esaten duena. Noski, beste egunean, besterik gabe, ongi dago, baina aipatu dugun adiera horretan, ez. Izan ere, lehengo egunean eta beste egunean ez dira gauza bera. Lehengo egunean badakigu dela gaurko egunaren aurreko egun zehaztugabeko bat. Beste egunean, berriz, zerbaiti kontrajartzen zaio: egun hau ez, bestea esan daitekeen bezala. Eta esanahi horrekin, esan ahalko da egun honetan ez, beste egunean, adibidez. Baina ez da hori lehengo egunean esaten dugunean esan nahi izaten duguna. Hain zuzen, beste etxean eta lehengo etxean gauza bera ez diren bezalaxe.

4. IZENLAGUNA

Izen sintagmaren osagaien artean izenlagun deitzen diogu adjektiboaren funtzio bera betetzen duen baina atzizki berezia eraman ohi duen beste osagai bati. Atzizki berezi horiek -EN eta -KO izan daitezke. Atzizki hauek gainerako deklinabide atzizkien parekotzat hartu ohi dira euskal gramatiketan. Horrek esan nahi du, atzizki horien ezkerretara izen sintagma dugula. Beraz, izen sintagma baten barruan beste izen sintagma bat aurki dezakegu eta honen barruan beste bat eta horrela:Hemen hiru izenlagun ditugu bata besteari itsatsiak. Izenlaguna, hortaz, osagai errepikakorra dugu izen sintagmaren barnean: teorian behintzat nahi adina luza genezake bata besteari kateatutako izenlagunen kopurua:(129) Baztango mendi hartako gizon horren etxeko txakurraren zaunken zarataren bitxitasunak esnatu ninduen.Adibide honetan izenlagunak bata bestearen osagai dira.Baina bestelako izenlagun pilaketak ere gerta daitezke, adjektiboenak gertatzen diren bezala:(131) Bilboko gure betiko lagunak agurtuko ditugu.Honen egitura (130)-ekoa barik honako hau litzateke funtsean:Izen sintagma honetan hiru izenlagun ditugu: Bilboko, gure eta betiko baina ez dago bata bestearen barnean txertaturik, ez da bata bestearen osagai, baizik hirurak dira lagun izenaren aldarazle edo zehaztaile.

Era honetako izenlagun metaketek muga handiagoak dituzte. Sarritan anbiguitateak gertatzen dira, gainera. Horregatik, ez gara izaten hiruzpalau izenlagunetik gora ezartzearen oso aldeko:(133) a. Jonen atzoko argazkia.. . Aipatutako arazoari buruzko Jonen atzoko gutuna.. . Jonen atzoko aitaren argazkia.(133c) adibideak zer esan nahi duen jakitea ez da samurra. Horr e- lakoetan, hortaz, anbiguitatetik eta sintagma astunegietatik ihes egiteko estrategiak bilatzen ditu hiztunak. Dena den, hemen ez dugu estrategia horietaz ezer esango. Aski izan bedi ohartzea izenlagun pilaketak ditugunean, pilaketa horiek ez direla beti modu berean egituratzen: batzuetan bata bestearen osagai izan ohi dira (ik. (130)), baina beste batzuetan izenlagun desberdinak izen berari dagozkionak izan daitezke, (132)-an bezala. Hortik sortzen dira, sarritan, anbiguitateak.

-KO atzizkia

-KO atzizkia posposiziotzat hartuko dugu. Jadanik deklinatua dagoen posposizio sintagmari (mendiAN, etxe harTARA, guREKIN, etab.) (ikus aurrerago 3. atala) edo leku-denborazko aditzondoari (atzo, hemen, gero, han, etab.) eransten zaio:(134) a. MENDIKO gurutzea (‘mendian den gurutzea’) (mendian + ko > mendiko) b. ETXE HARTARAKO bidea (‘etxe hartara doan bidea’) (etxe hartara + ko > etxe hartarako) c. GUREKIKO arazoak (‘gurekin diren arazoak’) (gurekin + ko > gurekiko) d. ATZOKO istripua (‘atzo izan zen istripua’) (atzo + ko > atzoko) e. HEMENGO neskak (‘hemen diren neskak’) (hemen + ko > hemengo)• Baina bada beste -KO bat zuzenean Izen sintagmaren gainean eraikia dena eta ez, posposizio sintagma baten gainean:(135) a. Bihotz oneko neska.. . Lau hankako mahaia.• Horrelakoetan, alperrik hasiko gara azpian dagokeen posposizio sintagmaren bila: bihotz oneko neska ez da *bihotz onean dagoen neska, adibidez, bihotz ona duen neska baizik. Gorago ikusi dugun bezala, izen predikatu zenbaiti ere (bi metro luze; izarra baino ederrago bezalakoei) -KO erantsi ohi zaie Izen sintagmaren barruan txertatuko badira:(136) a. Bi metro luzeko gizona.. . Izarra baino ederragoko andrea.Eta, azkenik bada oraindik beste hirugarren -KO bat, banakaria edo dei genezakeena: (137) a. Kiloko mila pezeta emango dizkizut.. . Zuzendariak arduradun bat jarriko du taldeko.Hauek banakari deitu ditugu, banakari zentzua baitute: Kilo bakoitzeko honenbeste emango dizut, talde bakoitzeko arduradun bat, etab. Baina azken hau ez litzateke izenlagun izango adizlagun baizik (ik. 58. orr.).

-EN atzizkia

Atzizki hau ere, nolabait, -KO-ren parekoa da. Baina bi atzizkiek oinarri desberdina eskatzen dute. Hau da: -KO, normalki posposizio sintagmari edo izen predikatu berezi batzuei gehitzen bazaie, -EN-ez osatua, gehienetan, nor, nori edo nork sintagmen bidez parafrasea dezakegu. -EN atzizkidun izenlagunak onartzen dituen parafrasiak, horregatik, (134)-an ez bezalakoak izango dira:(138) a. AITAREN etxea (‘aitak etxea du’ perpausarekin erlaziona daiteke) b. NESKA HORREN argazkia (‘neska horri argazkia egin diot’ perpausarekin erlaziona daiteke, adibidez) c. DIRUAREN beharra (‘dirua behar dut’ perpausa izango luke parean).Kontua da, perpaus mailan aditzarekin harremanetan dauden osagaiak –nor, nori eta nork sintagmak alde batetik, eta gainerako posposizio sintagmak bestetik– atzizki egokiaz horniturik agertzen diren bezala, izen sintagma mailan, izenarekin harremanetan jarri nahi diren osagaiek, izenlagunek, -EN edo -KO atzizkiak dituztela eskura. Beraz, perpaus mailan era guztietako osagaiak aurki daitezkeen bezala, izen sintagma mailan bi aukera horiek besterik ez dugu. Horregatik, izen sintagmak perpausak baino askoz osagai gutxiago onartuko ditu. Hori alde batetik. Eta bestetik, agertzen diren izenlagunek askotan anbiguitatea sor dezakete. Esate baterako, Jainkoaren maitasuna bezalako sintagma batean, Jainkoaren eta maitasun izenaren artean dagoen erlazioa bikoitza da. Hain zuzen, horren parafrasitzat eman ditzakegun perpausetan gertatzen ez den anbiguitatea izango dugu:(139) a. Norbaitek JAINKOARI dion maitasuna. /Norbaitek JAINKOA maite du.

(= Jainkoaren maitasuna).. . JAINKOAK norbaiti dion maitasuna./ JAINKOAK norbait maite du.

(= Jainkoaren maitasuna).Horregatik, perpaus mailan aditzaren inguratzaileek kasu eta posposizio sintagmen abaniko zabala erakutsiko duten bitartean abaniko hori erabat murrizten zaigu izen sintagman. Funtsean bi atzizki besterik ez baititugu eskura.

Noiz -EN eta noiz -KO?

Batzuetan, zalantza sor daiteke -EN ala -KO erabili behar ote den.

Batzuetan biak dira zilegi, baina interpretazioa desberdina gertatzen da. Honako bi sintagma hauen esanahia desberdina da, adibidez:(141) a. ELIZAREN isiltasuna. / b. ELIZAKO isiltasuna.Batean ELIZAK (IZAN, ERAKUTSI, …) DUEN isiltasuna aipatzen da. Bigarrenean, ELIZAN (IZATEN) DEN isiltasunaz ari gara.

Horrelako kasuetan, -EN edutezko genitiboa dela esan ohi da, posesiboa, alegia. Eta, horrenbestez, norbaitek duen zerbaitez aritzeko balio du. -KO atzizkia, berriz, lekuzkoa da eta horrenbestez, lekuzko adizlagunen batera joaz erabaki daiteke auzia. Gehienetan, NOREN / NONGO galde hitzen arteko aukera izan ohi da.

Dena den, batzuetan biak dira zilegi:(142) a. Euskal Herriaren historia. / b. Euskal Herriko historia.. . Nobela honen bigarren atala./ d. Nobela honetako bigarren atala.Baina horrelakoetan ere, pentsa liteke ikuspegi desberdina hartzen dugula atzizki bat aukeratzen dugunean eta beste bat aukeratzen dugunean.

Beste batzuetan, diferentzia funtsezkoa da:(143) a. Mila pezetako kafea. b. Mila pezetaren kafea.Mila pezetako kafea, zenbateko kafea da, zein preziotakoa, alegia.

Mila pezetaren kafea, berriz, ‘zenbat kafe’ adierazteko erabiltzen dugu, kafearen prezioa zein den kontuan hartu eta mila pezetaren truke eros daitekeen kafea, alegia.

Hitz elkarketa eta izenlaguna

Sarritan izenlagunaren ordez hitz elkarketaz balia gaitezke:

Izenlagunaren kokagunea

Izenlagunaren ohiko kokagunea izenaren ezkerretara dago. Gainera, normalean, izen sintagmaren ezkerreko muturra hartuko du, gerta daitezkeen gainerako zenbatzaile eta abarrei izenaren ondoondoko lekua utziz:(146) a. Aitaren zazpigarren alaba.. . Atzoko bi lagunak.. . Dendaren beste jabea.Hau da ordena arrunta. Horrela jokatu ezean, gainera, bestelako esanahia izango genuke zenbaitetan:

-KO eta -EN, izen predikatuan

Esan dugu -KO-dun sintagma posposizio sintagma dela eta -EN daramana, kasu sintagma. Gehienetan izenaren ezkerretara aurkitzen ditugu, izenari lagunduz. Horregatik izenlagun funtzioa betetzen dutela esan dugu, baina sintagma hauek, adjektiboa bezalaxe, izen sintagmatik kanpo ere aurki ditzakegu. Izen predikatu gisa agertuko zaigu, adibidez:(149) a. Mutil horiek Bilbokoak dira. (ez, *Bilboko dira) b. Ogi hau atzokoa da. (ez, *atzoko da) c. Liburu hau gizon horrena da. (ez *gizon horren da)Horrelakoetan, mugatzailea eraman behar du, normalean.Batzuetan, hala ere, -KO eta -KOA biak dira zilegi, nahiz eta esanahia desberdina izan:(150) a. Ogi hau GAURKOA da. b. Ogi hau GAURKO da.(150)-ean gaurkoa diogunean ogiaren ezaugarri bat ari gara adierazten: gaur egina dela, alegia. Gaurkoa hau izen predikatu dugu.

Baina gaurko diogunean, (150b)-n bezala, ogia noizko den esaten dugu, ogi horren nolabaiteko helburuaz edo ari gara, gaur jateko dela, adibidez. Oraingoan adizlagun soil izango da.

Laburbilduz, honako hau izango litzateke izen sintagma osatzen duten osagaien funtsezko hurrenkera:

Kasu sintagmak eta posposizio sintagmak

Izen sintagmaren osagairik funtsezkoenak aurkeztu ditugu aurreko atalean. Baina izen sintagma, bere aldetik, goragoko egitura baten osagai izan ohi da. Hots: izen sintagma perpausaren parte da, perpausa izen sintagma multzo batez eta aditzaz osatua egon ohi baita.Aurreko atalean, izen sintagma horiek perpausean betetzen duten funtzioaren arabera dagokien kasu marka –izenlagunaren kasuan izan ezik– albora utzi dugu, horrela, izen sintagma huts-hutsik aztertu ahal izateko. Orain marka berezi horietaz hitzegin behar dugu.

Adibidez, ondoko perpaus honetan zenbait izen sintagma ditugu aditzaren inguruan:Baina izen sintagma horiek, bakoitzari dagokion zereginaren arabera, marka bereziak daramatzate:(2) Aitak = aita + K amari = ama + (R)I bi gona gorri = bi gona gorri + Ř azokatik = azoka + TIK lehengo egunean = lehengo eguna +NAita, ama, bi gona gorri eta lehengo eguna izen sintagmak ditugu, jadanik ezagutzen ditugun osagaiez osatuak. Baina izen sintagma horiek zein funtzio betetzen duten, halako marka gramatikala eraman ohi dute. Marka horietako batzuk kasu markak direla esaten dugu, beste batzuk, berriz, posposizio deituko ditugu. Izen sintagma guztiek nahitaezko dute marka hori hartzea, hori baita osagaibakoitzak perpausean betetzen duen zeregina zein den adierazten diguna. Beraz,Marka gramatikal hauek, sintagmari itsatsiak doazen ala aske doazen kontuan harturik, bi multzo nagusitan bana genitzake: a) Atzizkiak eta b) Posposizio askeak. Atzizkien artean, berriz, hiru multzo bereiz ditzakegu: a) Kasu gramatikalei dagozkien markak (NOR, NORI, NORK eta NOREN); b) Normalki adizlagun izan ohi diren osagaiak eratzen dituzten markak (NON, NORA, NONDIK, ZER- TAZ, etab.) eta c) posposizio ihartuak (-GATIK, -REKIN, -REN- GAN, …). Azken hauek ere adizlagun izango dira, funtzioari dagokionez.Deklinabide tauletan jaso ohi diren formak atzizkiz osatzen direnak izan ohi dira. Posposizio askeak ez dira deklinabidean sartzen.

Baina hau irizpide formal batean oinarritzen garelako da. Horrek ez du kentzen, esaterako, zenbait sintagma kategoria berekotzat eta funtzio berekotzat hartzea. Gauzak horrela eta morfologia gorabehera, bestelako sailkapen bat ere egin dezakegu: a) kasu markak, hots: kasu sintagmak (NOR, NORI, NORK eta NOREN) osatzeko erabiltzen ditugunak eta b) posposizioak, gainerako guztiak.

Hauek Posposizio sintagmak osatuko lituzkete.Gauzak horrela aurkeztuta, honako bi sintagma hauek gauza bera izango lirateke:(3) a. Zutaz hitzegin genion irakasleari.. . Zuri buruz hitzegin genion irakasleari.Zutaz eta zuri buruz erabat kideko dira. Biak adizlagunak dira, funtzioz. Eta -Z atzizkia posposiziotzat –edo atzizki-posposiziotzat– hartzen badugu eta BURUZ ere posposizio dela onartzen badugu, nahiz eta atzizki ez izan, aipatu dugun kidetasun horren berri oso modu errazean eman daiteke: biak posposizio sintagma direla esan dezakegu: (4) a. PospS b. PospS

Deklinabidea

Hortaz, izen sintagmek itxura desberdina hartu ohi dute daramaten markaren arabera. Marka hori atzizkia denean, atzizkiaren eta izen sintagmaren azken muturraren artean sarritan hots aldaketak gertatzen dira. Horregatik, izen sintagmak erakusten dituen forma desberdin hauek denak taula batean eman ohi ditugu. Taula horri ‘deklinabide taula’ dei geniezaioke. Nolanahi ere, kontuan eduki behar da euskaraz izen sintagmak direla deklinatzen direnak eta ez izenak edo adjektiboak, adibidez. Beste hizkuntzetan hitzak deklinatzen dira (latinez edo errusieraz, esaterako). Euskaraz, ez, euskaraz izen sintagmak deklinatzen dira. Atzizkia IS osoari dagokio, nahiz eta sintagmaren azken osagaiari itsatsi eta honi zenbait forma aldaketa eragin. Adibidez:izen sintagma dugu, mugatu singularra (-a mugatzaileak erakusten digu hori) eta ergatibo kasuan doana (-K da ergatiboaren marka).Sarritan, itxuraz forma bera izan arren, egiazki osagai desberdinez osatua egon daiteke eta, horrenbestez, interpretazioa ere desberdina izango da. Konpara, bestela, goiko (5) sintagma beste honekin:

1. Kasu gramatikalak (NOR, NORI eta NORK)

Perpausa aditzaz eta zenbait izen sintagmaz osaturik dagoela esan dugu. Izen sintagma horiek, ordea, ez dira denak berdinak. Alde batetik, kasu gramatikalak bereizten dira: absolutiboa (NOR), ergatiboa (NORK) eta datiboa (NORI) eta gainerakoak: inesiboa (NON), ablatiboa (NONDIK), instrumentala (ZERTAZ/ZEREZ) eta abar. Azken hauek posposizio sintagmak direla esango dugu. Posposizio sintagma deitu ditugun hauei gramatiketan adizlagun ere deitu izan zaie eta baita «osagarri zirkunstantzial» ere. Baina adizlagun deiturak gramatika funtzioari egiten dio erreferentzia. Hots: perpauseko osagai batek nolako zeregina betetzen duen adierazten du. Posposizio sintagma deiturak, berriz, izen sintagma deiturak bezalaxe, kategoriari egiten dio erreferentzia. Posposizio sintagma sintagma klase bat da, berezkoa duena klase horretakoa izatea.

Adibide batekin ikusiko da errazago. Mendian eta dantzan biak kontsidera ditzakegu posposizio sintagma: biak modu berean eratuak daude: mendia + n, dantza + n. Hots: IS batez eta -N posposizioaz.

Baina Andoni mendian ikusi dut diodanean, mendian posposizio sintagma adizlaguna dela esango dugu, perpaus horretan zeregin, funtzio, berezi hori betetzen duelako.

Baina Andonik dantzan egiten du perpausean, dantzan ez litzateke egiazki adizlagun izango, aditz horren osagarri baizik. Eta Andonik dantzan egiten du mendian perpausean bi posposizio sintagma, taxu berekoak izango genituzke, baina bata osagarri eta bestea adizlagun: kategoria bereko osagaiak (posposizio sintagmak)bi funtzio desberdin betetzen dituztenak: bata osagarria izango da, bestea adizlaguna.

Eta kasu sintagmen eta posposizio sintagmen arteko bereizketa ere ez da kapritxosoa. Izan ere, kasu sintagmak, izen sintagmari kasu markak erantsiz osatzen dira. Baina bereizketaren funtsa honako hau da: kasu sintagmek perpauseko aditzari komunztadura ezartzen baitiote. Izan ere, aditzak hiru izen sintagma horiekin izan ohi du pertsona eta numero komunztadura: (8) a. Nik zuri beti egia esaten d-i-ZU-T.. . Nik hari beti ipuinak kontatzen d-i-zki-O-T.. . Zuk niri keinu egin d-i-DA-ZU.Aditzak itxura desberdina hartzen du perpauseko hiru izen sintagma horien arabera.

NOR, NORI eta NORK isilpean

Euskararen beste ezaugarri bat ere aipatu behar da. Kasu gramatikalek, esana dugunez, aditzari komunztadura eragiten diote. Horrenbestez, euskal adizkiek oso morfologia aberatsa izango dute, perpauseko hiru osagairekin izan baitezakete komunztadura. Arrazoi honegatik, edo besteren batengatik, euskaraz zilegi da hiru sintagma horiek isilpean ematea, perpausak horregatik inolako informazio funtsezkorik galdu gabe. Alegia, euskaraz, sarritan perpausak adizkiaz bakarrik osatuak egon daitezke. Edo hiru sintagmahorietakoren bat falta daiteke. Adibidez, goiko (8) perpausen or - dez, honako hauek zilegi dira euskaraz:(9) a. Zuri beti egia esaten dizut.. . Nik beti egia esaten dizut.. . Egia esaten dizut.. . Esaten dizut.. . Hari beti ipuinak kontatzen dizkiot.. . Beti ipuinak kontatzen dizkiot.. . Beti kontatzen dizkiot.. tab.Hauetan denetan bada osagairen bat isilpean utzi duguna. Hala ere, perpausak ez du ezer galtzen. Jakina, osagai horietakoren bat mintzagai hanpatua edo galdegaia bada, adibidez (ik. 126. orr.), orduan, gainerako osagaietatik nabarmendu egin behar denez, nahitaezkoa da agerraraztea. Baina, bestela, izen sintagma kasudun horiek erraz utzi daitezke isilpean.

ABSOLUTIBOA (Ř)

Absolutiboa kasu neutroa da, edo bestela esan, Ř da absolutiboaren kasu marka. Hortaz, ez du izen sintagmaren forma ezertan aldatzen.

Izen sintagmak mugatzailerik ez baldin badarama, izen sintagma mugagabea izango da. Mugatzailea baldin badarama, mugatua, singularra nahiz plurala:

PARTITIBOA (-IK)

Partitiboa ere absolutiboaren kidekoa dugu, nahiz eta baldintza bereziak eskatzen dituen agertzeko.Partitiboaren marka -ik dugu. Baina izen sintagma bokalez amaitzen bada, -r- kontsonante bat tartekatu behar da.Partitiboa beti mugagabea da: ez du mugatzailerik ez zenbatzailerik ametitzen sintagman. Hortaz, erabat mugagabea dela esan genezake:(17) a. Ez dut ogirik behar.. . Liburu onik ikusten baduzu …Aipatu den hots aldaketa argi ikusten da goiko adibideetan:

ERGATIBOA (-K)

DATIBOA (-I)

2. Posposizio sintagmak

Perpausaren osagai gisa agertzen diren izen sintagmek kasu marka edo posposizioa behar dute. Kasu marka duten sintagmak kasu sintagmak direla esan dugu. Posposizioaz horniturik ageri diren osagaiak posposizio sintagmak direla esaten dugu. Hauetariko batzuek aditzarekiko lotura berezia dute: aditzak gobernatzen ditu.

Zenbait aditzek adibidez, instrumentala eskatzen du: mintzatu, baliatu, maitemindu, etab. Baina posposizio sintagma asko ez dator aditzak bereziki eskatua, aukerako zirkunstantziaren bat aditzera ematen dute. Hortaz, batzuk osagarri izan daitezke, baina gehienak adizlagun izan ohi dira.Deklinabidean sartu ohi diren posposizio sintagmak honako hauek dira: soziatiboa (norekin), instrumentala (zertaz), kausazkoa edo zergatikoa (zergatik), inesiboa (non), adlatiboa (nora), hurbiltze adlatiboa (norantz), muga adlatiboa (noraino), ablatiboa (nondik), destinatiboa (norentzat), helburuzkoa (norako) eta prolatiboa (zertzat). Leku genitibotzat hartzen dena ere (-KO), posposizio sintagma dela esango dugu.Hauek denak posposizio sintagmatzat hartuko ditugu, daramaten posposizioa atzizkia bada ere. Aurrerago ikus daitezke beste posposizioak, atzizki ez, hitz askeak baizik, direnak. (ik.

80. orr.).

Dena den, bi multzo nagusi bereiziko ditugu. Alde batetik, instrumentala eta genitiboaren gainean eraikitako posposizio sintagmak ezarriko ditugu, eta, ondoren, leku-denborazko posposizio sintagmak.

INSTRUMENTALA (-Z)

SOZIATIBOA (-EKIN)

Bizkaieraz, -ekin-en ordez -gaz posposizioa erabiltzen da:

KAUSAZKOA (-(EN)GATIK)

DESTINATIBOA (-ENTZAT)

LEKU-DENBORAZKO ADIZLAGUNAK

Leku-denborazko adizlagunak osatzen dituzten posposizio sintagmek zenbait ezaugarri dituzte gainerako kasu eta posposizio sintagmetatik bereizten dituztenak. Ezaugarri nabarmenena -TA- artizkiaren agerpena izango da, mugagabean eta mugatu pluralean. Eta beste alde batetik, bizidunak eta bizigabeak formaz ere bereizi egiten dira.

INESIBOA (-N)

Inesiboaren marka -n bada ere, marka hau zenbait elementuz «aberastua» aurki daiteke. Alde batetik, izen sintagmako izena [+biziduna] bada, -enga- artizkia agertuko zaigu. Eta bestetik, mugagabean eta pluralean -ta- artizkia agertuko zaigu. Elementu gehitze honek leku-denborazko posposizio sintagma guztietarako balio du. Egiazki,-enga- hori -en genitibo markari -ga- posposizioa erantsiz lortu da.

Beraz, -en+ga+n izango litzateke posposizio honen analisia. Ihartutako posposizioa dela esango genuke. Gainera, hain ihartua ez dagoen beste posposizio baten baliokidea da sarritan, -en baitarena alegia. Hortaz, hauek dira, funtsean, aurkituko ditugun formak:—Izen berezien deklinabidea Izen bereziak euskaraz mugagabean joan ohi dira, mugatzailerik gabe, alegia. Baina kontuan izan, leku-denborazko kasuetan, izen arruntek mugagabean -ta- marka erakusten badute ere, izen berezietan ez dela marka hori agertzen. Beraz: (41) a. Zein mendiTAn izan zineten?bainab. Ernion izan ginen (ez *Erniotan).Ohar honek leku-denborazko posposizio sintagma guztietarako balio du.—Funtzioa Inesiboan doan posposizio sintagma, normalean, adizlaguna da.

NON galderari erantzuten dio funtsean. Beraz, lekua adierazten du.

Baina NOIZ (denbora) edo ZERTAN (iharduna) galderari ere erantzun diezaioke. Azken kasu honetan, posposizio sintagma adizlaguna baino gehiago aditzaren osagarri izango litzateke, aditzak bereziki eskatua datorrela pentsa baitaiteke. ZENBATEN galderari ere erantzuten ahal dio:

ADLATIBOA (-(R)A)

Ondoren datozen leku-denborazko posposizio sintagmak inesiboaren gainean eraikiak direla pentsa daiteke. Hots: inesiboari -(r)a eta gainerako atzizkiak erantsiz lortzen direla ematen du, izen sintagmari erantsi beharrean. Hori garbikien -enga- artizkia jokoan denean ikusten da, denek gordetzen baitute -n inesiboaren marka:

HURBILTZE ADLATIBOA (-RANTZ)

MUGA-ADLATIBOA (-RAINO)

Hau ere adlatiboaren gainean, -ino atzizkia erantsiz, sortutako forma dugu.

ABLATIBOA (-TIK)

HELBURUZKOA (-RAKO)

-RAKO-dun posposizio sintagma, berez, adizlagun nahiz izenlagun izan daiteke. Horrela, etxerako, denda horretarako eta antzekoak bi zeregin horiek betetzen aurkituko ditugu:(50) a. Txakur hori etxerako nahi dut (adizlaguna).. . Zinerako dirua etxean ahaztu dut (izenlaguna).Baina bizidunekin, tankera honetako adizlagunak osatu nahi ditugunean, teorian, gizonenganako, semearenganako etab. zilegi direla pentsa baliteke ere, forma horiek izenlagun funtziorako gordetzen ditugula dirudi. Adizlagun gisa, -ENTZAT gisako posposizio sintagmaz baliatzen gara izena biziduna denean. Hortaz, bizidunekin, -ENGANAKO modukoak izenlagun izango dira:(51) a. Zureganako errespetoa handia da (izenlaguna).. . Txakur hau zuretzat erosi dut (adizlaguna).Beraz, bizidunetan, -enganako eta -entzat zeregin desberdinak betetzen aurkituko ditugu: bata izenlaguna, bestea adizlaguna.

Horregatik, bizigabeak hartuko ditugu kontuan oraingoan, hauekin bakarrik osatzen baitira -RAKO formako adizlagunak. Azken batean, aski dugu adlatiboari -KO atzizki-posposizioa eranstea:

PROLATIBOA (-TZAT)

Deklinabide kasuen artean sartu ohi den arren, atzizki hau daramaten sintagmak ez dira gainerako posposizio sintagmen antzekoak.

Gainerako kasuetan ez bezala, hemen ez dago lekurik mugagabearen eta mugatu singular nahiz pluralaren arteko desberdintasunetarako: atzizkia besterik gabe eransten zaio sintagmari. Sintagma horrek, gainera, ez du onartzen ez mugatzailerik ez zenbatzailerik, nolabaiteko predikatua izan ohi baita. Eta formaren aldetik ere bada beste desberdintasun bat: gainerako kasuetan ikusi ditugun hots aldaketek ez dute hemen lekurik. Esan nahi baita, kontsonante baten ondoren gertatzen denean, ez dugu -e- bokalaren beharrik izango: lagun + tzat = laguntzat (ez *lagunetzat). Honetan, -ka atzizkiaren pareko dugu (adar + ka = adarka (ez *adarreka). Dena den, euskal gramatiketan, -ka atzizkia ez da deklinabide paradigmetan sartu ohi. -Tzat berriz, bai.

3. Deklinabideko paradigmak

Zenbait ohar

Sintagmak deklinatzen direnean mugatzailea (behar denean) eta atzizkia izaten dute. Izen sintagmari eransten zaizkion elementu hauek hondarkia osatzen dute, desinentzia. Hondarkiaren eta sintagmaren azken hotsaren artean zenbait lotura-fenomeno gertatzen dira kontuan hartu beharrekoak sintagmari behar bezalako taxua edo forma eman nahi badiogu. Batez ere kontuan izan behar da ea bokalezala kontsonantez amaitzen den. Eta bokalez amaitzen direnean, ea -a bokalaz amaitzen diren edo diptongoz amaitzen diren.

1. Bokalez amaitzen bada sintagma

Hondarkia bokalez amaitzen den sintagmari erantsten bazaio eta hondarkia ere bokalez hasten bada, orduan bi bokalen artean -rbat ezartzen da:

2. -a bokalaz bukatzen diren hitzak

Alaba, gona, eliza, basakeria eta antzeko hitzak deklinatu nahi direnean, eta orohar, -a- z bukatzen diren sintagmetan, mugatzailea agertzen bada, [-a + a + deklinabide atzizkia] segida gertatzen da eta hemen bi a horiek bat egiten dute:Inesibo singularrean, -an amaiera gertatzen delarik,Absolutibo pluralean ere -ak da hondarkia, horrenbestez,Hondarkia kontsonantez hasten bada, ez da inongo aldaketarik gertatzen, beraz hitzaren azken -a bokalak bere horretan segitu beharko du:zein elizatan, bi elizatako, aizkoraz, festatik, etab. Ez, *zein elizetan, bi elizetako, etab. Elizetan / elizetako etab. pluralak dira.Pluralean, hondarkia -e-z hastea gerta daiteke, ergatiboan eta leku denborazko posposizio sintagmetan. Horrelakoetan,

3. Diptongoz amaitzen diren hitzak

Hona hemen Euskaltzaindiak emandako araua: «diptongoz bukatzen diren hitzak, orohar, bokalez amaitzen diren gainerako izen guztiak bezala deklinatuko dira. Alde batera utzirik lau zenbatzaileak, beste arrazoi batzuengatik, sortzen dituen arazoak, salbuespen bakarra gau hitza da, ondoko hiru kasu hauetan: gauez, gaueko, gauean. Monosilaboak izanik instrumentalean doazenak ere salbuespentzat hartzen dira (deiez)».

4. Kontsonantez amaitzen diren hitzak

Sintagmari hondarkia eransterakoan bi kontsonante elkartzen badira, bien artean loturazko -e- bokala agertuko da: zein adar + k zein adarrek; bi haitz + tan bi haitzetan. Salbuespentzat hartu behar dira NOR, ZER eta kideko izenordainak: NORK, ZERK, ZER- TAN, etab. eta ez, *NOREK, *ZEREK, *ZERETAN,...

1. Kasu gramatikalak eta lekuzko ez diren atzizki-posposizioak

2. Leku-denborazko atzizki-posposizioak (bizigabeak)

3. Leku-denborazko atzizki-posposizioak (izen bizidunak)

4. -A bokalaz amaitzen diren hitzak: ALABA, GONA, eta abar.

4.1 Kasu gramatikalak eta lekuzko ez diren atzizki-posposizioak4.2. Leku-denborazko atzizki-posposizioak (bizigabeak)4. 3. Leku-denborazko atzizki-posposizioak (izen bizidunak)

5. Pertsona izenordainak eta izen propioak

6. ELKAR izenordainaren deklinabidea

ELKAR izenordaina atzizkia zuzenean erantsiz deklinatzen da. Hala ere, bere izaera bereziagatik, ez dugu ergatiboan sekula aurkituko, baina bai gainerako kasu eta posposizio sintagmetan:

7. NOR, ZER, ZEIN

8. NORBAIT, ZERBAIT, ZENBAIT, NORNAHI

9. BERAU / BERORI / BERA, dagozkien erakusleak bezala deklinatuko dira:

10. HAUXE, HORIXE, HURAXE-ren deklinabidea

11. Zenbatzaileen deklinabidea

Zenbatzaileak izen sintagmaren azken muturrean ager daitezke.11. 1. BAT zenbatzaileaz amaitzen diren sintagmen deklinabidea(1) a. Batak besteari emango dio.. . Batari dirua eskaini dio, besteari oparitxo bat.Baina leku-denborazkoetan ez da formalki bereizketa hori egiten.

Formaz mugatua dena erabiltzen da bai egiazki mugatua deneanbai mugagabea denean. Horregatik ematen ditugu bi zutabeak modu berean.(2) a. Etxe batean bizi dira denak (ez, etxe batetan).. . Liburu batetik kopiatu ditu irudiak (ez, liburu batetatik).Izen sintagmaren erreferentea biziduna denean, -enga- artizkia agertuko zaigu eta kasu horietan batengan/batarengan bereizketa goragoko testuinguru markatu horietan beretan egingo da.11. 2. BATZUK zenbatzailearen deklinabideaSintagma batzuk zenbatzaileaz amaitzen bada, honako forma hauek dira Euskaltzaindiak euskara baturako onartu dituenak.Hemen ere ez dago mugatuaren eta mugagabearen arteko bereizketarik.

Posposizioak

Posposizio askeak eta atzizki-posposizioak

Aurreko orrialdeetan aurkeztu ditugu posposizio sintagma deitu ditugun egiturak. Beste hizkuntza batzuetan, espainolez edo frantsesez esaterako, preposizioak dituzten bezala, euskaraz posposizioak ditugu. Posposizio hauek, atzizki diren aldetik, izen sintagmari itsasten zaizkio zenbait hots-aldaketa gertatzen direla. Hain zuzen, hots-batze hauek direla medio, euskal gramatiketan deklinabideaz hitzegiten da. Horrela, zenbait posposizio eta kasu marka hartzen dira eta paradigma egokietan aurkezten. Guk er e hala egin dugu (ik. 66-79. orr.).

Baina badira beste posposizio batzuk, funtsean orain arte aipatu ditugun beste posposizio horien zeregin bera betetzen dutenak baina deklinabide paradigmetan sartzen ez direnak. Gainera, maiz posposizio direlako hauek jadanik deklinabide tauletan jaso diren posposizio sintagmak eta izen sintagmak hartzen dituzte osagarritzat, hots: posposizio sintagma edo izen sintagma horiei itsasten zaizkie.

Zein da posposizio hauen eta deklinabidean sarrarazi ditugun posposizio sintagmetan agertzen direnen arteko diferentzia? Bat, funtsean: oraingo posposizio hauek forma askeak dira, hitz solteak, nolabait esateko. Normalean, gainera, jatorriz izenak edo bestelako gramatika kategoriako elementuak izan ohi dira, gramatika erlazioak adierazteko erabiltzen ditugunak. Hortaz, bi posposizio klase bereiziko ditugu: a) atzizki-posposizioak alde batetik, eta b) posposizio askeak, bestetik. Bereizketa formal hutsa da, beraz.

Posposizioak eta ohiko izenak

Gramatiketan posposizio asketzat eman ohi direnetatik erabilienak jasoko ditugu hemen, bakoitzak zer kasu edo posposizio sintagmaeskatzen duen adierazirik. Dena den, arreta piska batekin begiratzen badiegu, berehala ohartuko gara gehienak, berez, izenak direla, edo aditzondoak. Buru, antz, alde, arte, bitarte, uste, iritzi etab.. zenak dira dudarik gabe. Hala ere, posposizioen sailean sartzen ditugu tresna gramatikal gisa lan egiten baitute. Dena den, ohiko izenen eta posposizio direnen artean bada diferentzia funtsezko bat, hots: izen arruntek adjektiboak onartzen dituzte edo mugatzaile gisa erakusleak onartzen dituzte. Posposizio lanetan ari dir enek, ordea, zailtasunak dituzte horretarako: (55) Hiztegiaren aldetik, oso ongi dago Hiztegiaren alde honetatik oso ongi dago.

(56) Zure antzean dabil hori ere / ??Zure antz handian dabil hori ere.

Bestalde, gauza jakina da izen sintagma batean izenlagun bat dugunean izen sintagma hori mugatua izan ohi dela: (57) a. Autoz etorri da.. aina b. *Aitaren autoz etorri da / Aitaren autoan etorri da.

Horrenbestez, nola esplika posposizio direlako hauek sarritan –batez ere instrumentalean (-Z atzizkiarekin) doazenean– mugagabeak izan beharra? Posposizio direlako, hain zuzen. Posposizio direla onartuz gero, oso ongi eman daiteke kontu honen berri: ustez, iritziz, alde, truke, etab. nolabaiteko adberbioak izango dira, dauden daudenean (mugagabean alegia) posposizio lanetan ari direnak.Horrenbestez, sintagma osoak posposizio sintagmatzat har ditzakegu.

Honako hau izango litzateke sintagma horien funtsezko egitura:Ondorengo zerrendan, lehen zutabean posposizioak ematen dira.

Bigarrenean, posposizioaren ezkerreko atalak zer nolako kasu-marka edo posposizioa izan behar duen adieraziko da. Hirugarrenean, berriz, adibide batzuk ematen dira:

Aditzondoak

1. Aditzondoak eta adizlagunak

Aditzaren inguruan biltzen diren osagaiak funtzioaren arabera, bi multzotan banatu ohi ditugu: osagarriak eta adizlagunak. Sintagmen osaera edo taxua kontuan hartuta, berriz, beste era honetako sailkapena egin dugu: kasu sintagmak (nor, nori, nork sintagmak) eta posposizio sintagmak (non, nora, nondik, …). Posposizio sintagmak normalean adizlagun izan ohi dira, nahiz eta badiren zenbait posposizio sintagma aditzaren egiazko osagarri direnak.Posposizio sintagma gehienen osaera ezaguna dugu jadanik: [izen sintagma + posposizioa]. Baina badira hitz klase batzuk gainerako posposizio sintagmen izaera izan gabe, haiek bezala, adizlagun funtzioan aurkitzen ditugunak. Ikus dezagun kontu hau astiroago:(59) a. Etxe eder batean bizi zen kontea.. . Modu itsusian erantzun zidan dendariak.Bai etxe eder batean, bai modu itsusian, posposizio sintagmak ditugu:Baina posposizio sintagma hauek betetzen duten funtzioa betetzen dute beste honako osagai hauek ere:(60) a. Hemen bizi zen kontea.. . Zakarki erantzun zidan dendariak.Hemen eta zakarki adizlagunak dira baina ez daude goikoak bezala osatuak. Hemen zail da [izen sintagma + posposizio] moduko analisia egitea. Hemen bezalako hitz bat, edo atzo, beti, pozik, eta antzekoak aditzondoak direla esaten dugu. Hitz hauek horrelaxe aurkituko ditugu hiztegietan, beren osagaiak bereizi gabe.

Posposizio sintagmek, daramaten posposizioari esker, adizlagun gisa funtzionatzen jartzen dute izen sintagma bat, nolabait esateko. Aditzondoek, berriz, berezkoa dute adizlagun funtzioa betetzea.Hortaz, adberbio deitzen ditugun horiek berezkoa dute adizlagun izatea eta horrela jaso ohi dira hiztegietan ere. Bestelako adizlagunek, berriz, normalean posposizio bat eskatzen dute beren zeregina bete ahal izateko. Egia da, hala ere, zenbait adizlagunek Ř izan ohi dutela posposizio. Adibidez: (61) Bost egun egon nintzen ohean.

PospS

2. Aditzondoaren zeregina

Aditzondo hitzak edo adberbio hitzak adierazten dutenez, aditzaren inguruko elementuak dira, nahiz eta askotan, aski elementu bazterrekoak izan ohi diren.

Baina aditzondoak, aditzaren ondoan ez ezik, hots perpausaren osagai ez ezik, adjektibo sintagmaren inguratzaile ere izan daitezke.Adibidez, maila adberbio deitzen direnen (ik. 53. orr.) zeregina adjektibo baten edo beste adberbio baten maila zehaztea izan ohi da. Hauek, hortaz, aditzaren ondokoak barik, adjektiboaren edo beste adberbio baten ondokoak direla esan behar. Adibidez:(63) a. Berandu iritsi nintzen lanera. (Hemen berandu aditzondoa aditzarekin doa.) b. Nahiko berandu iritsi da. (Oraingoan, nahiko aditzondoa berandu aditzondoarekin doa.)Aditzondoak, hortaz, gehienetan adizlagun izan arren, nolabait esateko, «adjektibolagun» eta «aditzondolagun» ere izan litezke. Maila aditzondoak (OSO, BIZIKI, HAIN, etab.), adibidez, ez dira nahitaez adizlagun izaten.Bestalde, aditzondo batzuk benetako posposizio gisa –hots: ezkerretara osagarria daramatela– lan egiten dute. Horrelakoak ditugu, adibidez, GERO, GAINERA, KANPORA, BARNE, etab.

3. Aditzondo motak

Hemen ere bi irizpide har daitezke sailkapena egiteko: semantikoa eta morfologikoa. Batean eduki semantikoa hartzen da kontuan, bestean, berriz, adberbioa nola dagoen osatua. Hemen sailkapen semantikoa egingo dugu. Gero, sail bakoitzean azpimultzoak egin daitezke morfologiaren arabera.

a. Denbora aditzondoak

Denbora aditzondoek funtsean NOIZ galderari edo galdera honetatik eratorriei erantzuten diete.

— EDONOIZ, NOIZNAHI, NOIZBAIT, INOIZ.— AGUDO, ANTZINA, ARDURA, ARIN, ASPALDI, ATZO, ATZE- RA, AURKI, BART, BEHIN, BERANDU, BEREHALA, BERRIRO, BERRIZ, BETI BIHAR, DAGOENEKO, EGUN, EGUNDO, EGUN- DAINO, ETZI, GAUR, GERO, IAZ, JADANIK, LASTER, LEHEN, MAIZ, SARRI, ORAIN, ORAINDIK, ORDUAN, OSTERA, etab.— BEHIN EDO BEHIN, NOIZEAN BEHIN, LEHENAGO, LEHEN- BIZI, LEHENIK, etab.Begien bistan dago osoa ez den zerrenda zabal honetan badirela aditzondo bakunak eta eratorriak. Dena den, kontuan izan NOIZ galde hitzak ametitzen dituen posposizioak ametitzen dituztela, orohar, hemen jaso diren aditzondo hauetako gehienek: atzo, atzoko, atzoz gero, atzo arte, etab.

Bestalde, iharturik daudenez, zenbait esapide ere aditzondotzat har litezke:— ARTEAN, ASKOTAN, ASTERO, AZKENEAN, BITARTEAN, HO- NEZKERO, HARREZKERO, IGANDERO, ORDUAN, etab.

b. Leku aditzondoak

Leku aditzondoei dagokien galde hitza NON da. Berau ere aditzondoa da, galderazko aditzondoa. Gainera, galderazko aditzondo honek leku kasuei dagozkien posposizio guztiak hartu ahalko ditu: NONGO, NORA, NORAINO, NONDIK, etab.— HEMEN, HOR, HAN, HEMENTXE, HORTXE, HANTXE eta posposizio desberdinen araberakoak: HEMENDIK, HORTIK, HAN- DIK, HONA, HONAKO, HARA, HARAKO, HORRA, HORRAKO, etab. Hauek erakusleak ditugu, determinatzaile erakusleekin zerikusi estua dutenak.— EDONON, NONAHI, INON, NONBAIT, eta hauei posposizio desberdinak erantsiz lortzen direnak: EDONONDIK, NORANA- HI, INONGO, etab.— GERTU, URRUN, HURBIL, etab. Hauek, berez, adjektiboak dira, baina aditzondo modura lan egiten dutenak eta, azken batean, adberbiotzat har daitezkeenak.— Aditzondo bihurtu diren posposizio sintagmak ere badira, esapide gisa iharturik agertzen zaizkigunak: GORA, KANPORA, GAI- NERA, etab.

c. Modu aditzondoak

NOLA galderari erantzuten diote gehienetan.

— EDONOLA, NOLABAIT, NOLANAHI, INOLA, etab.— HONELA, HORRELA, HALA; HONELAXE, HORRELAXE, HA- LAXE; HONELATSU, HORRELATSU, HALATSU.

BEZALA, BEZALAXE eta BEZALATSU ere sail honetan sartu beharrekoak ditugu. Aditzondo honek gainerakoekin duen diferentzia da perpaus bat eskatzen duela nahitaez osagarri gisa: HONELA egin dut nik esan daitekeen bitartean, ezin esan *BEZALA egin dut nik.

Hau zuzena izateko, BEZALA-ri ezkerretara osagarri bat ezarri behar diot, perpaus bat, osoa nahiz murriztua: ZUK (EGIN DUZUN) BEZALA egin dut nik. (ik. 151. orr.).

— -KI eta -TO atzizkiaz osatutako aditzondoak: ONGI, ONDO, EDERKI, EDERTO, HOBEKI, HOBETO, POLIKI, POLITO, TXAR- KI, TXARTO, etab.

— Hemen sar daitezke beste zenbait atzizkiz osatuak ere: ASTIRO, BIZIRO, SALTOKA, POZIK, HUTSIK, etab. Eta baita, itxuraz behintzat instrumental mugagabe diren hainbat ere: OINEZ, NEGARREZ, NEKEZ, ZINEZ, etab. BENETAN, EGIATAN, EGIAZ- KI eta horrelakoak ere multzo honetan sartu beharko lirateke.

— Adjektibo askok aditzondo lanak egiten dituela dirudi. Bitara jokatzen dutela pentsa liteke, horrenbestez: ARIN, BIZKOR, ERRAZ, DOTORE, etab.

NOLA galderari erantzuten diote honako hauek ere, nahiz eta bestelako adiztzondoen egitura ohikoa ez duten. Modu aditzondoak dira, hortaz: PLISTI-PLASTA, TIPI-TAPA, DI-DA, TIRRI-TARRA, BLAI- BLAI, AHO ZABALKA, etab.

d. Kantitate aditzondoak

Hemen sartuko dira batez ere maila aditzondoak, adjektiboen eta beste adberbioen maila zehazteko erabiltzen ditugunak: OSO, BI- ZIKI, BIZIRO, ARRAS, TXIT, ARRUNT, IZUGARRI, ASKI, NAHIKO, eta antzekoak.

Hauetariko asko, bestalde, aditzaren lagun gisa ere ager daitezke: (64) Izugarri gustatu zitzaidan nobela hura.ASKO, ASKI, NAHIKO(A) eta beste batzuk, berriz, izen sintagmaren barruan aurki ditzakegu, determinatzaile gisa: [jende asko], [nahiko diru], etab. Baina batzuetan inongo izenik gabe, berak bakar - bakarrik ager daitezke aditz baten inguruan:(65) a. Gizon horrek asko zekien.. . Poltsa txiki horrek nahikoa pisatzen du.

Hauetan zail da [izena + asko/nahikoa] egitura duen izen sintagma baten aurrean gaudela pentsatzea. Logikoago dirudi, (65b)-ren kasuan behintzat, kantitate adberbio baten aurrean gaudela pentsatzea(65a)-ren kasuan, berriz, pentsa liteke [gauza asko] moduko zerbait dugula. Beraz, izen sintagma arrunta dela pentsa genezake.

Garbi dago, nolanahi ere, (65b)-n nahikoa hori ez dela pisatu-ren objektua. Objektua, okela izango litzateke beste honako honetan:(66) Harakinak okela pisatu dit.Gauza bat da ZER pisatu (ZER = objektua) eta ZENBAT pisatu (ZENBAT = neurria).

e. Iritzi aditzondoak

Badira perpausetik kanpo gelditzen diren adberbio batzuk, perpausean baieztatzen dena nolabait modulatzen edo dutenak: NON- BAIT, AGIAN, MENTURAZ, BEHARBADA, DUDARIK GABE, NOS- KI, JAKINA, HAIN ZUZEN, etab.(67) a. Andoni gaisorik dago, nonbait.. . Nork bere arrazoiak izan ohi ditu, noski.

Aditzondo berezi batzuk: lokailuak

1. Perpaus elkarketa eta testu mailako lotura

Orain arte, gure gramatika honetan, perpausak osatzeko bidea erakutsi dugu, nolabait: izenaren inguruan biltzen dira zenbait elementu eta horrela izen sintagma osatu dugu. Izen sintagma desberdinak eta aditza behar bezala konbinatuz, perpausa osatu dugu.

Perpaus bakuna. Baina, lan honetako V. kapitulutik aurrera erakusten den bezala, perpaus desberdinak ere elkar daitezke: biak parekoak badira, juntadura lortzen da. Bata bestearen mendekoa bada, perpaus elkarketa horretan perpaus bat nagusia izango da eta honek, beste osagai baten lana beteaz perpaus txertatu bat izango du barnean. Hortaz, perpausak juntatuz nahiz perpaus bat beste baten mende txertatuz lor dezakegu beste perpaus bat, perpaus elkartu bat, alegia.Perpaus elkartuak beheragoko perpausez osatutako perpausak izango dira. Hitz gutxitan esateko: zenbait izen sintagmaz eta aditz batez perpausak osa daitezkeen bezala, zenbait perpausez goragoko perpaus bat osa daiteke. Perpaus hori perpaus elkartua izango da.Baina bada testu deitzen den zerbait ere. Hitzegiten dugunean edo idazten dugunean esaldiak erabiltzen ditugu. Esaldi horiek, gainera, era egokian «josiak» egon behar dute delako testu hori koher entea eta behar bezalako lotura eta batasuna duena izango bada.

Adibidez, testuak «hari» bati jarraitu behar dio. Horretarako, maiz, esaldi baten eta bestearen artean, zubi eginez bezala, zenbait hitz eta esapide aurkituko ditugu. Horietako asko lokailu deituko ditugunak izango dira. Lokailuak perpaus baten barnean kokatuak egon ohi dira, perpaus horren osagai gisa, nahiz eta aurrekoarekin duen loturaren zernolakoaren berri eman. Horregatik, «testu antolatzaileak» izenarekin ere ezagutzen dira elementu hauek. Bata bestearen ondoren datozen bi perpausen arteko lotura semantikoaren berri ematen digute lokailuek. Esaterako, honako adibideetan perpaus pareak ditugu, baina perpaus elkartua osatzera iristen ez direnak.

Bakoitza bere aldetik doa: ez dute gramatikazko loturarik.

Hala ere, perpaus pareetan bada erlazio semantikoa, nahiz eta bakoitzean erlazio hori desberdina den.(68) a. Haize handia dabil. BERAZ, banoa itsasora. (surfean ibiltzera, adibidez).. . Haize handia dabil. HALERE, banoa itsasora.. . Haize handia dabil. GAINERA, itsasora noa.Gainera, halere, beraz eta antzekoak perpausean agertzen diren osagaiak ditugu eta, horrenbestez, gramatikaren langai ere badira.

2. Lokailuak

Horrenbestez, hauek izango lirateke lokailu deitu ditugun elementu gramatikal hauen ezaugarriak: 1. Testu mailako lotura semantikoa gauzatzen dute.(69) a. Garaiz etorri behar duzu lanera. BESTELA, arazoak izango dituzu.. . Garaiz etorri behar duzu lanera. HALERE, arazoak izango dituzu.

Bi perpaus ditugu adibide bakoitzean, bi perpaus lokabe. Baina nolabait «josiak» daude, batean BESTELA-rekin, bestean HALERErekin.

Eta bistan da: lokailu bakoitzak semantikaren aldetik lotura desberdina adierazten du.

2. Hitz askeak dira –adberbioak, gehinetan– ez, atzizkiak edo aurrizkiak.

Goiko BESTELA, HALERE (= HALA ERE) eta gainerakoak (ALDIZ, BERAZ, etab.) hitz askeak ditugu ez atzizkiak.

Gainera, adberbioak.3. Juntagailuekin eta menderagailuekin batera ager daitezke.(70) a. Gizon hura Andaluziarra zen, ETA andrea, BERRIZ, Zumarragakoa.. . Zinera joaten ginen igandeetan, EDO BESTELA, kasinora, kartajokora.4. Sarritan, perpausaren hasieran, mintzagaiaren lekuan kokatzen dira, baina aski mugikorrak dira eta perpauseko beste osagaien artean kokaturik ere ager daitezke.

Hain zuzen, adberbio bera, perpausean non kokatua dagoen, lokailuizan daiteke edo ez. Har dezagun, adibidez, BESTELA adber - bioa. Hau galdegaigunean badoa, ez da lokailua, baina mintzagaigunean doanean, bai:(71) a. Lehen galtza laburrak ziren nagusi. Gaurko haurrak BESTELA janzten dira.

(NOLA janzten diren esaten digu, alegia) b. Galtza laburrak jantzi itzazu. BESTELA, bero handiegia izango duzu.Bigarrenean, BESTELA-k aurreko perpaus osoari egiten dio erreferentzia.

Hori ere lokailuen ezaugarria da.

3. Lokailu motak

Bost lokailu mota desberdin bereiz daitezke:1. EmendiozkoakAurreko esaldian adierazten denari edo hiztunak jakintzat ematen duen edo uste duen zerbaiti beste zerbait gehitzen edo eranstendiote. Multzo honetan sar litezke ERE, GAINERA, BESTALDE, HA- LABER, OROBAT, BEREBAT, BEHINTZAT, BEHINIK BEHIN, BE- DEREN, BADERE eta GUTXIENEZ.

Hona hemen zenbait adibide: (72) a. Andoni Pragan izan da. Gu ere joan den urtean izan ginen.. . Gure koadrilan denak ikasleak gara, eta gainera futbola dugu atsegin.. . Jonek ez daki bizikletan ibiltzen. Nik behintzat ez dut inoiz ikusi bizikleta gainean.. . Inglesak inglesez egitea normala da. Normala da halaber, euskalduna euskaraz aritzea.2. HautakariakLehenbiziko perpausean esandakoaren eta bigarrenaren arteko aukera adierazteko erabiltzen dugu lokailu hautakaria. Hona hemen nagusiak: BESTELA, OSTERANTZEAN, GAINERAKOAN, GAINERANTZEAN, EZPABERE.(73) a. Hobe dut isilik egotea. Bestela, egundokoren bat esango dut.. . Su txikian jar ezazu lapikoa. Osterantzean, erre egingo zaizkizu babarrunak.3. AurkaritzakoakBi perpausen arteko kontrakotasuna markatzeko erabiltzen ditugu: ALABAINA, AITZITIK, ALDIZ, BARREN, BERRIZ, BITARTEAN, BIZ- KITARTEAN, DENA DELA, DENA DEN, HAATIK, HALERE, HALA ERE, HALA ETA GUZTIZ ERE, HORRATIK, NOLANAHI ERE, OR- DEA, OSTERA, ALTA, …(74) a. Aita euskalduna zuen. Ama, aitzitik, mexikarra.. . Andonik nahi adina diru du. Hala eta guztiz ere, gehiago behar duela ematen du.. . Baserria polita da bizitzeko. Lan egiteko, ordea, gogorra dela iruditzen zait.4. OndoriozkoakBigarren perpausa lehenengoan baieztatzen denaren ondorioa edo jarraipena dela adierazteko erabiltzen dugu lokailu hau: BADA, BERAZ, HALA, HORI DELA ETA, HORTAZ, HORRENBESTEZ, OR- DUAN, …(75) a. A eta B berdinak dira. B eta C ere bai. Beraz, A eta C ere berdinak dira.. . Alkatearen bisita izan dugu kiroldegian. Hori dela eta, tresna berriak erosiko dizkigute.. . Oso nota onak ateratzen dituzu. Zeri diozu hainbeste beldur , orduan?5. Kausazkoak Bigarren perpausa lehenbizikoaren kausa edo zergatia dela adierazten dugu lokailu honekin. Ondorioa eta kausa, hortaz, erlazio beraren bi aurpegi edo izango genituzke. Hona hemen lokailu nagusiak: ALABAINA, IZAN ERE, ZEREN, ZERGATIK,…(76) a. Kontuz ibili zaitez horrekin, zeren asmo bihurriak ditu.. . Bart goiz erretiratu nintzen. Izan ere, buruko minez nengoen.