Gasteizko udalerriaren barruan, Mendoza herrian, harresitutako barruti bat dago, ia lauangeluarra, eta horren erdian Mendozatarren dorretxea dago. Mendozatarrak eragin eta botere handiko familia ziren eta XIV. mendean Gasteizerako sarbide garrantzitsuenetakoa kontrolatzen zuen. Bai dorrea bai eta harresiak ere Arabako balio estrategiko handieneko inguruetakoan daude. Harresiak kareharrizkoak dira eta 25 metrotik gorako zabalera, 5 metroko altuera eta 1,70 metroko lodiera dute. Hiru metro inguruko 4 dorre ditu. Horien helburua zona harresitua babestea eta pasabidea galaraztea zen.

Erdi Aroko hiribildua da. Horren herrigune gotortuak aldaketa handiak izan ditu hasierako egituran eta antolamenduan. Haran deitutako muino txikiaren gainean ezarritako antzinako herrigune honek egungo Cerca Alta, Cerca Baja, Calle del Arco eta Calle de la Nevera kaleak barne hartuko lituzke. Mendebaldeko muturrean gaur egun desagertutako San Kristobal tenplua zegoen, harresien babesa indartzeko. Eraikinak hegoaldeko erdian biltzen ziren. Etxe horiek landa-bizimodua islatzen dute eta Erdi Arotik datozen eredu sinple eta praktikoak errepikatzen dituzte.

Antzinako herrigune gotortuaren ondoan Merkatuko plaza dago, eremu publiko nagusia Erdi Aroan zehar. Barrokoak aztarna nabaria utzi du hiribilduko egitura ugaritan: Migel Diaz de Tuesta plaza, Karrera kalea eta Ozpinas plaza. Multzo horiek osatzen dituzten etxeek kalitate handiagoko eraikuntza-materialak dituzte eta bertako hirigintza-egiturek baino handitasun-kutsu nabarmenagoa dute. Gainerakoan, bertako eraikinak elkarri atxikiak dira eta eraikuntza-materialei dagokienez harri-horma nagusitzen da.

Herriari izena ematen dioten bertako gesaltzen inguruan garatu zen ekonomia- eta gizarte-jarduera. Idazle batzuek diotenez, X. mendean ere bazeuden. Izan ere, gesaltzen forua izan zen Arabako lehen toki-foru ezaguna. Alfontso VII.ak eman zion foru hori 1140an, Gesaltza-Añana populatu zuenean Alfontso I.ak emandako antzinako foruak baieztatuz. Gaztelako erregeek gero eta pribilegio eta mesede gehiago eman zizkieten hiribilduko bizilagunei, berori hustea saihesteko. Izan ere, gesaltzaren eta merkataritzaren etengabeko jarduerak errenta oparoak ziurtatzen zizkieten.

Tuestan, Jasokundeko Andre Maria eliza da inguruko obrarik nabarienetakoa. Erromaniko aurreratuaren ezaugarriak ditu, ukitu protogotikoekin. Erdi Aroan eraiki zen, XIII. mendean.

Garaiko ikonografia jasotzen duten portadako arkiboltek gai geometrikoen, landareen, animalien eta gizakien irudi-sorta zabala erakusten dute. Tuestan, animalien eta irudi sinbolikoen nahaste trinkoarekin, Arabako arkibolta historiatu aberatsenetakoa dago.

Duten balio historikoagatik aipatzekoak dira erretaula nagusia, Errenazimentukoa, eta bataiarria, Erdi Arokoa. Erretaula nagusia XVI. mendearen amaiera aldekoa da, 1650 eta 1670 bitartean urreztatu egin zen eta burualdetik alboko kaperara lekualdatu da.

Gasteizko hiribildua 1181. urtean sortu zuen Nafarroako Antso Jakituna erregeak eta Erdi Aroko hirigintzaren adibidea da, kale estuekin, lursail-banaketa gotikoarekin eta alportxa-etxeekin. Hiriaren kokapen estrategiko bikainagatik, erregeak gazteluak eta gotorleku-elizak eraikitzeko eta harresi garai eta sendoez babestutako barrutia osatzeko agindua eman zuen.

Gasteiz, muino baten gainean kokatuta, Lautadaren erdian, azkar bilakatu zen interes handiko merkataritzagune eta penintsula barruaren eta Nafarroako eta Frantziako mugen arteko funtsezko komunikaziogune ere. Hirigune historikoaren barruan nabarmen bereizten dira Erdi Aroko trazadura eta XVIII. mendeko zabalgune neoklasikoa. Erdi Aroko hiribilduak jatorrizko trazaduraren aztarna gordetzen du. XIII. mendean, merkataritzaren gorakadaren ondorioz sortutako hazkundearen eraginez, zabalgune bana garatu zen muinoaren bi hegaletan, eta horrela sortu zen Villa Suso izenaz ezaguna den gotorlekuaren inguruko gremio-kaleen (Karrozeria, Zapatari, Errementari, Aiztogile, Pintore, Judutegi) hesia.

Lursail-banaketak eta eraikuntza-tipologiak eraldaketa handiak izan dituzte, batez ere goialdean -Villasuso-. Bertan, garrantzi historiko-artistiko handiko eraikinak daude, hala nola, Santa Maria katedrala, XII. eta XIV. mendeen artean eraikitakoa gotorlekuen antzinako arrastoen gainean; San Bizente eliza, hegoaldean, antzinako horma-kubo baten gainean; San Migel eliza, XIV. mendetik aurrera eraikitakoa, antzinako judu-ermita zegoen lekuan; Montehermoso, Eskoriaza-Eskibel eta Villasuso jauregi errenazentistak, Gonzalez Txabarri antzinako jauregia eta Etxanobe etxea.