Betidanik, Arabako Errioxako gunerik garrantzitsuenetakoa da Laguardia. Muino gailen baten gainean altxatuta, kutsu militarra izan du beti, babesekoa. Bestalde, Gasteizekin batera, Erdi Aroko trazadura eta antolakera hoberen gorde duen hiribilduetakoa da. Mutur bakoitzean gotorleku-eliza bana duten lau kale paraleloz osatzen da. Eliza horiek harresia indartzen zuten, hiribildurako aurrez aurreko sarbideak babestuta.

Laguardiak, Erdi Aroko gotortutako hiribildu gisa, Gaztelako eta Nafarroako erresumen arteko muga-gerretan du jatorria. Nafarroako Antso Azkarra (XII-XIII) erregeak hesitu zuen eta harresitutako gaztelua zeukan iparraldean. Gaztelu hori XIX. mendean eraitsi zuten. Harresia behin baino gehiagotan berregin dute eta aztarnarik zaharrenak dorreak eta XV. eta XV. mendeetan berregindako "ekialdea" dira. Gainerakoak berrikuntza ugari izan ditu XVIII. mendean eta, batez ere, XIX.ean.

Bi elizek (Santa Maria eta San Juan) kale Nagusiaren bi muturrak ezartzen dituzte, hiribilduaren babes-sisteman barne hartuta. Santa Maria de los Reyes eliza, gotortutako gunearen iparraldean kokatuta, estilo gotikokoa da, nahiz eta badituen ekarpen errenazentistak, barrokoak eta erromanikoak. Erretaula nagusia, XVII. mendearen hasiera aldekoa, Bascardo-ren lana da; alboetako erretaulak, harrizko oinarria duen pulpitua eta XVI. mendeko bataiarria barrokoak dira. Polikromatutako portada gotikoa da tenpluaren piezarik nabariena.

San Joan eliza, gotikoa, beste muturrean kokatutakoa, hegoekialdean, gotortutako erlijio-arkitekturaren adierazgarri ederra da. Absideko hormak harresian bertan eraikiak dira eta gaur egun kanpandegi den dorreak harresitutako barrutirako sarbideetako bat barne hartzen du.

Udalerri honetan ere La Hoya herria dago, aztarnategi eta museo interesgarria, Brontze Arotik Burdin Arora bitarteko arrastoak eta aztarrenak biltzen dituena. Herria erromanizazioaren aurretik utzi zuten eta bertan egindako indusketei esker Kristo aurreko lehen milurtekoan herriak zuen osaera ezagutzen dugu.

1935ean aurkitutako Chabola de la Hechicera izeneko trikuharria da herri honen gauzarik interesgarriena. Azterlan ugari egin dira hileta-monumentu honen inguruan. Azterlan horiek historiaurrekoa dela egiaztatzen dute eta Arabako Errioxako kultura megalitikoaren ikuspegi orokorra ematen dute.

Arabako zubirik ezagunena da ziur aski, bisitari gehienak biltzen dituena. Tradizioz, erromatarren obratzat hartu izan da. Hala ere, gaur egungo zubiaren arkitektura parametro tekniko eta tipologiko berriagoetara egokitzen da. Zubi bikain hau gehienez ere XVI. eraikia da, aldaketa nabarmena izan zuen ezkerreko bazterrean XVII. mendeko lehen erdialdean eta berrikuntza garrantzitsuak izan ditu ondoren.

Gasteizko hiribildua 1181. urtean sortu zuen Nafarroako Antso Jakituna erregeak eta Erdi Aroko hirigintzaren adibidea da, kale estuekin, lursail-banaketa gotikoarekin eta alportxa-etxeekin. Hiriaren kokapen estrategiko bikainagatik, erregeak gazteluak eta gotorleku-elizak eraikitzeko eta harresi garai eta sendoez babestutako barrutia osatzeko agindua eman zuen.

Gasteiz, muino baten gainean kokatuta, Lautadaren erdian, azkar bilakatu zen interes handiko merkataritzagune eta penintsula barruaren eta Nafarroako eta Frantziako mugen arteko funtsezko komunikaziogune ere. Hirigune historikoaren barruan nabarmen bereizten dira Erdi Aroko trazadura eta XVIII. mendeko zabalgune neoklasikoa. Erdi Aroko hiribilduak jatorrizko trazaduraren aztarna gordetzen du. XIII. mendean, merkataritzaren gorakadaren ondorioz sortutako hazkundearen eraginez, zabalgune bana garatu zen muinoaren bi hegaletan, eta horrela sortu zen Villa Suso izenaz ezaguna den gotorlekuaren inguruko gremio-kaleen (Karrozeria, Zapatari, Errementari, Aiztogile, Pintore, Judutegi) hesia.

Lursail-banaketak eta eraikuntza-tipologiak eraldaketa handiak izan dituzte, batez ere goialdean -Villasuso-. Bertan, garrantzi historiko-artistiko handiko eraikinak daude, hala nola, Santa Maria katedrala, XII. eta XIV. mendeen artean eraikitakoa gotorlekuen antzinako arrastoen gainean; San Bizente eliza, hegoaldean, antzinako horma-kubo baten gainean; San Migel eliza, XIV. mendetik aurrera eraikitakoa, antzinako judu-ermita zegoen lekuan; Montehermoso, Eskoriaza-Eskibel eta Villasuso jauregi errenazentistak, Gonzalez Txabarri antzinako jauregia eta Etxanobe etxea.