Transexualitatea ez da gaur egungo kontua. Aspalditik dator eta hainbat kulturatan agertzen da. Transexual hitza 1940. urtean hasi zen erabiltzen sexuari dagokion disoziazio bat bizi duten pertsonak izendatzeko; disoziazio hori jaiotzean duten sexua eta haiek sentitzen dutena bat ez izatean datza.

1980. urtetik, transexualitatea buru-nahasmendu gisa dago sailkatuta. Gaur egun ere, buruko gaitzei buruzko nazioarteko bi eskuliburutan (DSM-IV-R eta CIE-10, hain zuzen ere, hurrenez hurren APA American Psychiatric Association-ek eta OME Osasunaren Mundu Erakundeak eginak) horren berri ematen da, eta, bertan, «identitate sexualaren nahasmendutzat» nahiz «genero-identitatearen nahasmendutzat» jotzen da. Sailkapen horren ondorioz, diagnostiko mediko bat erantsi zaio sexu biologikoaren eta gizartean esleitutako generoaren arteko disoziazioari: genero-disforia.

Gaixotasunen diagnostikoari buruzko nazioarteko sailkapen nagusiek genero-disforia nahaste edo gaixotasun mentalen barruan sartzen badute ere, gero eta gehiago dira etiketa patologiko horiek ezabatu beharra dagoelako iritzi sendoa duten izen handiko ikertzaile eta adituak, Eusko Legebiltzarrak 2010eko irailaren 30ean hartutako erabakiaren ildotik, non eskatzen baitzen abiaraz zitezela hainbat ekintza, Osasunaren Mundu Erakundean, transexualitatea gaixotasun mentalen sailkapenetik erretiratzeko. Nahita ez bada ere, gauza jakina da etiketatze horien ondorioz ugari direla transexualen oinarrizko eskubideen urraketak (eraso fisiko eta psikikoak, bazterkeria, bakardadea, isolamendua...).

Egiaz, transexualek ez dute laguntza eskatzen patologia edo nahasteren bat dutelako, baizik eta oinarrizkoenak diren eskubideak askatasunez garatzeko orduan oztopoak izaten dituztelako gizartean, eta zailtasun horiek haien bizitzak minez eta larritasunez betetzen dituztelako. Ondorioz, abiarazteko premisak, nahitaez, honako hau jaso behar du: jaiotzean ageri diren kanpoko organo genitalek erakusten duten irudi hutsetik harago doa pertsona baten sexua. Beraz, transexualitateak lotura du sexuaren kontzeptu ez erabat biologiko batekin hala erabaki zuen aho batez Giza Eskubideen Europako Auzitegiak 2002ko bi epai garrantzitsutan, baizik eta, batez ere, kontzeptu psikosozial batekin; izan ere, aitortzen da pertsonon izaera egituratzen duten ezaugarri psikologikoak gailentzen direla azkenean pertsonengan, eta horiek direla giza borondateari nagusitasuna ematen diotenak, edozein kontu fisikoren gainetik.

Horrekin lotuta, ezin da inondik ere alde batera utzi orientazio sexualari edo genero-nortasunari buruzko giza eskubideen nazioarteko legeria aplikatzearen gaineko Yogyakartako printzipioetan aipatzen dena printzipio horiek 2007ko martxoaren 26an aurkeztu ziren, Genevan (Suitza) egin zen Nazio Batuen Erakundearen Giza Eskubideen Kontseiluaren laugarren bilkuraren barruan, Legelarien Nazioarteko Batzordeak eta Giza Eskubideen Nazioarteko Zerbitzuak proposatuta: «Kontrakoa dioen edozein sailkapen dena delakoa izanik ere, pertsona baten sexu-joera eta genero-identitatea ez dira, berez, medikuek aztertu beharreko egoerak eta, beraz, ezin izango dira ez tratatu, ez sendatu, ez eta ezabatu ere». Ildo horretatik, Nazio Batuen Giza Eskubideen Batzordeak, 2011ko uztailean, pertsonek beren joera sexualagatik edo genero-identitateagatik jasaten duten bereizkeria geldiaraztearen aldeko ebazpena onartu zuen. Nazio Batuen ebazpenak azterlan bat egiteko eskatu zion Navi Pillay andreari, Nazio Batuen Erakundeak Giza Eskubideen arlorako duen goi-komisarioari, «informazioa jaso zezan sexu-joeragatik eta genero-identitateagatik pertsonen aurkako bereizkeria eragiten zuten lege eta praktikei nahiz indarkeria-egintzei buruz».

Egia esanda, azken urteotan aurrerapausoak eman dira transexualitatea despatologizatzeko eskariaren bidetik. Bi mailatan eman dira aurrerapauso horiek. Batetik, gaixotasunen eskuliburuetan nahasmendu gisa agertu ez dadin saiatu dira. Bestetik, tratamendu medikoren bat behar dutenean, transexualak dena delako tratamenduan protagonista eta subjektu aktibo bihurtu dira, eta gaitasuna eta legitimitatea aitortu zaizkie beren erabakiak hartzeko orduan, autonomiaz eta beren gorputzekiko erantzukizunaz.

Eskakizun horiekin batera, genero-identitateari dagokionez, azken urteotan ikuspegi soziojuridiko berritzaile bat ere agertu da, eta horren bidez, oinarrizko giza eskubidetzat hartu da pertsona bakoitzak bere generoa zein den askatasunez adieraztea. Ikuspegi hori nazioarteko hainbat agiri eta txostenetan jaso da, eta haien artean nabarmentzekoak dira Yogyakartako printzipioak, lehen ere aipatuak, eta «Giza eskubideak eta genero-identitatea» txostena, Thomas Hammarberg Europako Kontseiluko Giza Eskubideen komisarioak idatzia, eta 2009ko uztailean argitaratua. Testu horietan adierazten da identitate transexualak gaixotasun mental edo organikotzat hartzen jarraitzeak pertsonen giza eskubideen urraketa dakarrela.

Testuingurua hori izanik, ezin da ukatu Espainiako Estatuan ere joera garbia egon dela transexualitatea patologien sailkapenetatik ateratzeko. Horren erakusle, hasteko, Konstituzioaren 149.1.8) artikuluak Estatuari erregistro eta agiri publikoak antolatzeko eskumen esklusiboak ematen dizkionez, Diputatuen Kongresuak, 2007ko martxoaren 15ean, Pertsonen Sexuaren Aipamena Erregistro Zibilean Zuzentzea Arautzen duen martxoaren 15eko 3/2007 Legea onetsi zuen. Arau horren asmoa, dena den, hein batean mugatua zen: Erregistro Zibilean sexuaz egiten den aipamena aldatu ahal izateko baldintzak arautu nahi zituen, erregistro horretan esaten dena ez badator bat eskaera egin duen pertsonak sentitzen duen genero-identitatearekin. Horrekin batera, hala nahi duen pertsonak bere izena aldatzeko aukera ere baduela jasotzen du legeak, izen hori ez dadin izan nahasgarria eskatzen den sexu-aukerarekiko. 2007. urteko Estatuko araudi murritz hori zabalago egiteko asmoz idatzi da, hain zuzen ere, lege-proiektu hau, Euskal Autonomia Erkidegoan bizi den edozein transexuali aplikatu ahal izateko.

Euskal Herriaren Autonomia Estatutuaren abenduaren 18ko 3/1979 Lege Organikoak, bere 9.2 artikuluan, euskal botere publikoei agintzen die herritarren oinarrizko eskubide eta betebeharren erabilera egokia zaintzea eta bermatzea, bai eta gizakien eta gizataldeen askatasuna eta berdintasuna zinezko eta benetako izan daitezen baldintzak eragitera eta oztopoak desagerraraztera zuzendutako neurri oro hartzea ere, Euskal Herriko politika-, ekonomia-, kultura- eta gizarte-arloetako bizitzan herritar guztien partaidetza bideratuz.

Euskal Autonomia Erkidegoak transexualei eragiten dien hainbat arlotan ditu eskumenak, Autonomia Estatutuaren I. tituluan ikus daitekeenez, eta horien artean daude, esate baterako, adingabeen babes-kuradoretzako erakunde eta etxeen antolaketa, araubidea eta jarduera (10.14 artikulua), Erkidegoaren barruko osasun-arloa (18.1 artikulua) eta, bereziki, gizarte-laguntza (10.12 artikulua). Ondorioz, Zuzenbide positiboan, esplizituki aipatu behar da diskriminaziorik ezaren printzipioa aplikagarri zaiola giza nortasunaren garapen askeari eta, zehazki, genero-identitateari, horrela Autonomia Erkidegoko ordenamendu juridikoa interpretatu eta aplikatzeko orduan inork ez dezan bereizkeriarik jasan transexuala izateagatik.

Lege honek helburu du transexualei, transexual izateagatik edo izate horrek sortzen dien egoera pertsonal zein sozialagatik, legedian oraindik ere eragiten zaizkien bereizketa mota guztiak gainditzera bidean laguntzea eta aurreratzea, eta, horrekin batera, Konstituzioan aipatzen diren zenbait printzipioren arau-garapena hobetzea, alegia, diskriminaziorik eza, nortasunaren garapen askea eta pertsonaren, familiaren eta taldearen babes sozial, ekonomiko eta juridikoa jasotzen dituzten printzipioen arau-garapena hobetzea, horretarako aplikatzekoa den araudia gizarteak bizi duen garai historiakoari egokituz.

Lege honen asmoa transexualitatearen izaera zehaztea da, zalantzan jarri gabe, agerikoa denez, Estatuak eskumen esklusiboa duela, Erregistro Zibilaren arloan, sexuari dagokion erregistroko marka eta horrekin batera doan izena aldatzeko bete behar diren baldintzak arautzeko. Dena den, lege honek ez du zehazten zein baldintza bete behar dituen transexual batek erregistroan izena aldatzeko; transexuala nor den zehazten du, eta baita hori nola egiaztatzen den ere, hain zuzen ere lege honetan jasotzen diren eskubideak benetakoak izan daitezen Euskal Autonomia Erkidegoaren eskumenen eremuan.

Hori dela eta, urrats garrantzitsua da, baina ez nahikoa, Diputatuen Kongresuak Pertsonen Sexuaren Aipamena Erregistro Zibilean Zuzentzea Arautzen duen martxoaren 15eko 3/2007 Legea onetsi izana, lege horrek bide eman duelako transexualek Erregistro Zibilean dituzten sexua eta izen berezia aldatu ahal izan ditzaten, era horretara errazagoa izan dadin pertsona horien izenean dauden administrazio-agiri guztiak beren egiazko genero-identitatera egokitzea. Horiek horrela izanik ere, transexualitateari modu integralean erantzuteko orduan garrantzi handikoak diren arlo batzuk ez ditu arautu aipatu legeak.

Izan ere, transexualen egoera oso konplexua da eta arreta integrala eskatzen du, erregistroetako aldaketez harago doan arreta: genero-identitatea, nortasunaren eskubideen zati den aldetik, pertsonaren duintasunerako eskubidearekin lotzen da, Espainiako Konstituzio Auzitegiak, apirilaren 11ko 53/1985 epaiaren bidez, duintasunaz egin zuen definizio honen arabera: «Pertsonari datxekion balio espiritual eta morala, bereziki adierazten dena norberaren bizitzaren autodeterminazio kontziente eta arduratsuan, eta besteen aldetiko errespetu-nahia dakarrena», eta, halaber, nortasunaren garapen askeari buruzko eskubideekin eta osasunerako, integritate psikofisikorako, intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideekin ere lotzen da. Puntu honetan, aipamen berezia merezi dute transexual etorkinen babesgabetasun-egoera larriek eta haien bizi-baldintza zailek, izan ere, berariaz 3/2007 Legetik kanpo geratzen direnez, diskriminazio bikoitza pairatzen jarraituko dute, ez baitute erregistroko sexu-aipamena aldatzeko aukerarik.

Pertsona guztiek ez dute berdin bizi beren transexualitatea. Horregatik, transexualen kolektiboan egiten den esku-hartzea ezin da homogeneoa izan, eta, modu berean, era horretako esku-hartzeak ezin dira beste talde batzuetara ere eraman. Alde horretatik, lege honek kontuan hartzen du aniztasun hori, eta aitortzen du beharrezkoa dela irizpide mediko, sozial eta psikologiko indibidualizatuak eta pertsona bakoitzari egokituak ezartzea, transexualaren genero-identitatea erabat errespetatuz. Horrenbestez, legeak, lehenik eta behin, pertsona batek legezko sexua ondorio guztietarako aldatzeko duen borondatea aitortu ez ezik, orobat aitortu behar du transexualek badutela barru-barruko beharrizana, askatasunez hala adierazten denean, tratu mediko egokia jasotzeko eta bere sentitzen duten sexura fisikoki ahalik eta gehien gerturatzeko. Horrekin lotuta, transexualen osasunari arreta integrala emateak berekin dakar psikologia kliniko kolegiatuak, medikuntzak eta sexologiak zehazten dituzten prozedurak aintzat hartzea, transexualek egoki ahal izan diezazkioten, kasu bakoitzaren arabera, lehen eta bigarren mailako sexu-karaktereak beren genero-identitateari, betiere kontuan hartuta transexualen artean askotariko jokamolde eta erantzunak izaten direla.

Eman beharreko arretaren muina eta oinarria ez da, besterik gabe, sexua berriro esleitzeko kirurgia; izan ere, kasu batzuetan halako kirurgia ez da berresleipen orokorraren zati garrantzitsuena. Horregatik, arreta beste arlo batzuetan ere ipini behar da, esate baterako, autolaguntzako mekanismoak lantzean, gizarte- eta familia-ingurunearen gaitzespenari eta gizarte- edota lan-bazterketari aurre egiteko; ordezko hormona-terapietan, sexu biologikoa norberaren genero-identitatera egokitzeko; ebakuntza plastiko-kirurgikoetan, batzuetan beharrezkoak izan baitaitezke pertsonaren identifikazioan nabarmentzen diren ezaugarri morfologikoak (hala nola gorputz-enborra edo zintzur-sagarra) aldatzeko, eta, halaber, beste faktore batzuekin, esaterako, ahotsaren tonuarekin eta modulazioarekin, edota aurpegiko ilearekin, zerikusia duten prestazio osagarri batzuetan ere eman behar da arreta.

Botere publikoek erreparoak izan dituzte sexua berriro esleitzeko prozesu konplexuari arreta integrala emateko orduan, eta, dudarik gabe, horrek areagotu egin ditu arretaren diziplinartekotasuna eta berezko zailtasunen zerrenda. Hogeita bost urte baino ez dira igaro transexualentzako genitalen ebakuntzak Zigor Kodean despenalizatu zirenetik. Hori dela eta, beharrezkoa da transexualitatearen arloko ikerketa zientifikoa sustatzea eta arlo klinikoan etengabeko eguneratzea bultzatzea, transexualitatearekin zerikusia duten tratamenduetako aurrerapen zientifiko eta teknologikoei dagokienez. Gai honen inguruan, gogora ekarri beharra dago Europako Legebiltzarraren 1989ko irailaren 12ko ebazpena, transexualen diskriminazioari buruzkoa; ebazpen horretan, pertsona bakoitzak aitorturik dauka gizaki gisa duen identitatearen zehaztasunak ezartzeko eskubidea, baina horrekin batera, estatuei zenbait neurri hartzeko eskatzen zaie, eskubide hori garatu ahal izateko. Neurri horien artean, hauek dira aipagarrienak: sexua aldatzeko tratamenduak kasuan kasuko osasun-sistema nazionalean sartzea, gizarte-laguntzak ematea sexu-egokitzapena dela-eta lana edo etxebizitza galdu duten transexualei, kontsultategiak jartzea transexualentzat, autolaguntzarako erakundeei laguntza finantzarioa ematea, neurri bereziak hartzea transexualek lana izan dezaten sustatzeko, eta jaiotza-agirian eta nortasun-agirian izena aldatzeko eta sexu-marka inskribatzeko eskubidea onartzea.

Horrenbestez, lege honen xedea da, alde batetik, kolektibo honen berezitasunei erantzutea, eta, bestetik, berezitasun horiek kontuan hartuta, erantzutea transexualek duten berdintasun-beharrari beren eskubide mediko eta sozialak ziurtatzerakoan. Era berean, intersexualitate-maila handiago edo txikiagoa duten pertsonen eskubideei ere erantzun nahi zaie. Eta, horrez gain, Espainiako Konstituzioaren 9.2 artikuluaren espiritua ere jasotzen du. Izan ere, artikulu horretan xedatutakoaren arabera, «botere publikoei dagokie inguruabar zehatzak sustatzea, gizabanakoaren eta berak osatzen dituen taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen; oztopoak kentzea, horiek haien osotasuna eragotzi edo zailtzen badute; eta herritar guztien parte-hartzea erraztea, bai bizitza politikoan, baita ekonomia-, kultura- eta gizarte-bizitzan ere». Hori dela eta, oraingo arau autonomiko honek izaera integrala izan nahi du, bere xedea delako, hain zuzen, transexualek Euskal Autonomia Erkidegoko gainerako herritarrek dituzten bizi-baldintzak berdinak izatea. Horretarako, medikuntzaren arloko neurriez gainera, lan-arloko ekintza positiboa ere aurreikusi behar da, jada eratuta dauden sinergiez baliatuta. Halaber, hezkuntzaren arloan eta funtzionarioen esparruan aintzat hartu behar da lege honetan aldarrikatzen den aniztasuna.

Legeak egitura hau du: zioen azalpena, bost kapitulu, bi xedapen gehigarri eta bi azken xedapen. Lehenengo kapituluan, xedapen orokor batzuk jasotzen dira, eta, horietan, legearen xedea eman, ezarpen-eremua zehaztu eta transexual izatea zer den definitzen da.

Bigarren kapituluan, transexualitatearen arloko politika publikoaren oinarriak jartzen dira. Horretarako, hartu eta garatu beharreko zenbait neurri aipatzen dira, genero-identitateagatik bereizkeria eragiten duten jarrerei aurre egiteko; transexual, senitarteko eta gertuko lagunentzako informazio, orientazio eta aholkularitza-zerbitzu bat jarri da; eta amaitzeko, sexua berriro esleitzeko prozesuak irauten duen bitartean, administrazio-agiri egokiak izateko aukera jasotzen da, transexualek integrazio hobea izan dezaten eta sufrimendua edo diskriminazioa eragiten dien egoerarik gerta ez dadin.

Hirugarren kapituluan, transexualek osasun-arloan izango dituzten eskubideen berri jasotzen da. Erregelamenduz arautuko da Osakidetza-Euskal Osasun Zerbitzuan transexualitatearen arloko erreferentziako unitate bat izatea. Osasun-arretako, erizaintzako eta arreta psikologiko, psikoterapeutiko eta sexologikoko profesionalek osatuko dute unitate hori. Era berean, transexualen arretarako gida kliniko bat sortzea aipatzen da, gaiarekin zerikusia duten arloetako profesionalen arteko adostasun nahikoa lortzeko. Amaitzeko, berariaz aipatzen dira adingabe transexualek dituzten eskubideak, eta Osakidetza-Euskal Osasun Zerbitzuaren bidez estatistikak egin beharko direla esaten da, egiten diren tratamenduen emaitzen berri jasotzeko.

Laugarren kapituluan, irizpide orokor bat ezartzen da, eta, horren arabera, Euskadiko herri-administrazioek, haiei atxikitako erakunde publikoek eta haien mendeko erakundeek ziurtatuko dute ez dela bereizkeriarik egingo genero-identitatea dela-eta, eta horren inguruan, ekintza positiboko plan eta neurri egokiak prestatu eta aplikatuko dituzte, transexualen kontratazioa eta enplegua sustatzeko.

Bosgarren kapituluan, hezkuntzaren arloan transexualitatearen eta transexualen inguruan egin beharreko hainbat ekimen jasotzen dira.